Handleiding - Stroom-Opwaarts voor leerlingen

Educatief pakket elektriciteit - 3e graad basisonderwijs
Hier brandt
Doe-traject om elektriciteit aantrekkelijk te brengen tijdens het vak Wereldoriëntatie
de lamp!

Inhoud:
1. Inleiding
2. Opzet van het pakket
3. Gebruik van het pakket
4. De opdrachten
5. Stroom-Opwaarts heeft voor u nog
meer educatief materiaal

1Inleiding:
Elektriciteit is overal ...
ook in het vak Wereldoriëntatie
Elektriciteit is één van de belangrijkste technologische ontwikkelingen van
de samenleving. Een wereld zonder elektriciteit is al lang ondenkbaar
geworden. Toch blijft elektriciteit vaak een abstract begrip. Heel wat jongeren
kunnen er zich nauwelijks iets bij voorstellen. Het is echter belangrijk dat
kinderen al snel de essentie van elektriciteit leren kennen. Waarom? Omdat
ze er een leven lang mee geconfronteerd worden en omdat kennis van de
basisprincipes onmisbaar wordt in hun verdere ontwikkeling.
Elektriciteit is bovendien boeiend en fascinerend. Toch vertaalt zich dit niet
altijd naar aantrekkelijk lesmateriaal. Daarom heeft de elektrotechnische
sector nu ook een aanbod ontwikkeld, dat wel de mogelijkheid geeft om
spannende lessen over elektriciteit te geven.
Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs
3

Hier brandt de lamp! maakt deel uit van Stroom-Opwaarts, de campagne
die jongeren warm wil maken voor elektrotechnische opleidingen en beroepen. Er
zijn initiatieven voor jongeren en hun ouders, en voor scholen, opleidingscentra
en werkgevers. Stroom-Opwaarts is een realisatie van Vormelek en zijn sociale
partners.
> www.stroomopwaarts.be
4 Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs

2
Opzet van het pakket:
2.1. Doelstelling:
Met het pakket kunt u uw leerlingen op een aantrekkelijke en educatief verantwoorde
manier laten kennismaken met eenvoudige principes en toepassingen van elektriciteit.
Het pakket kan perfect worden geïntegreerd in de lessen wereldoriëntatie van
de 3e graad.
Dit pakket heeft niet de ambitie om de bestaande leerboeken te vervangen, noch
om volledig te zijn en in te gaan op alle onderwerpen die de eindtermen over
elektriciteit aanstippen. Het is wel een handig instrument om aanvullend of ondersteunend
bij de verschillende lesonderwerpen te gebruiken.
2.2. Pedagogisch verantwoorde benadering:
Hier brandt de lamp! draait geheel rond elektriciteit (basisbegrippen, beroepen,
proefjes, tekeningen enzovoorts). Het is op de eindtermen van het vak Wereldoriëntatie
afgestemd, zodat het in de 3e graad basisonderwijs een plaats binnen
het bestaande lessenpakket kan krijgen.
Met dit pakket kunt u een deel van de eindtermen wereldoriëntatie concreet realiseren.
De eindtermen die aan bod komen, worden hieronder vermeld.
Dit pakket integreert de volgende eindtermen.
1. Leergebied Wereldoriëntatie – Techniek
Kerncomponenten van techniek
De leerlingen kunnen
2.2 specifieke functies van onderdelen bij eenvoudige technische systemen onderzoeken
door middel van hanteren, monteren of demonteren;
2.3 onderzoeken hoe het komt dat een zelf gebruikt technisch systeem niet of
slecht functioneert;
2.6 illustreren hoe technische systemen onder meer gebaseerd zijn op kennis
over eigenschappen van materialen of over natuurlijke verschijnselen;
2.7 in concrete ervaringen stappen van het technisch proces herkennen (het probleem
stellen, oplossingen ontwikkelen, maken, in gebruik nemen, evalueren);
Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs
5

2.8 technische systemen, het technisch proces,
hulpmiddelen en keuzen herkennen
binnen verschillende toepassingsgebieden
van techniek.
Techniek als menselijke activiteit
De leerlingen kunnen
2.9 een probleem, ontstaan vanuit een behoefte,
technisch oplossen door verschillende
stappen van het technisch
proces te doorlopen;
2.10 bepalen aan welke vereisten het technisch
systeem dat ze willen gebruiken of
realiseren, moet voldoen;
2.11 ideeën genereren voor een ontwerp van
een technisch systeem;
2.12 keuzen maken bij het gebruiken of realiseren
van een technisch systeem,
rekening houdend met de behoefte,
met de vereisten en met de beschikbare
hulpmiddelen;
2.13 een eenvoudige werktekening of handleiding
stap voor stap uitvoeren;
2.14 werkwijzen en technische systemen vergelijken
en over beide een oordeel formuleren
aan de hand van criteria;
2.15 technische systemen in verschillende
toepassingsgebieden van techniek gebruiken
en/of realiseren.
De leerlingen zijn bereid
2.16 hygiënisch, nauwkeurig, veilig en zorgzaam
te werken.
Techniek en samenleving
De leerlingen kunnen
2.17 illustreren dat techniek en samenleving
elkaar beïnvloeden;
2.18 aan de hand van voorbeelden uit verschillende
toepassingsgebieden van
techniek illustreren dat technische
systemen nuttig, gevaarlijk en/of schadelijk
kunnen zijn voor henzelf, voor
anderen of voor natuur en milieu.
Leergebiedoverschrijdend – Leren leren
1. De leerlingen kunnen losse gegevens
verwerven en gebruiken door ze betekenis
te geven en te memoriseren.
3. De leerlingen kunnen op systematische
wijze samenhangende informatie (ook
andere dan teksten) verwerven en gebruiken.
4. De leerlingen kunnen eenvoudige problemen
op systematische en inzichtelijke
wijze oplossen.
6. Houdingen en overtuigingen
De leerlingen kunnen op hun niveau leren
met:
• nauwkeurigheid
• efficiëntie
• wil tot zelfstandigheid
• voldoende zelfvertrouwen
• houding van openheid
• kritische zin
Leergebiedoverschrijdend – Sociale
vaardigheden
1 Sociale vaardigheden – domein
relatiewijzen
1.2 De leerlingen kunnen in omgang met anderen
respect en waardering opbrengen.
1.3 De leerlingen kunnen zorg opbrengen
voor iets of iemand anders.
1.4 De leerlingen kunnen hulp vragen en zich
laten helpen.
1.5 De leerlingen kunnen bij groepstaken
leiding geven en onder leiding van een
medeleerling meewerken.
1.7 De leerlingen kunnen zich weerbaar opstellen
naar leeftijdgenoten en volwassenen
toe door signalen te geven die voor
anderen begrijpelijk en aanvaardbaar
zijn.
1.8 De leerlingen kunnen zich discreet
opstellen.
1.9 De leerlingen kunnen ongelijk of onmacht
toegeven, kritiek beluisteren en eruit
leren.
3 Sociale vaardigheden - domein
samenwerking
3. De leerlingen kunnen samenwerken met
anderen, zonder onderscheid van sociale
achtergrond, geslacht of etnische origine.
6 Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs

+ Kennismaken staat voorop -
Het pakket wil vooral leerlingen laten kennismaken
met de eenvoudige principes van elektriciteit.
Het is niet de bedoeling leerlingen in te wijden
in de complexe geheimen van elektriciteit.
Dit pakket bevat dan ook geen theoretische
toelichtingen.
Het is uiteraard mogelijk dat u verkiest om op
basis van uw handboek bepaalde elektrische
aspecten diepgaander of anders te benaderen.
Uw leshandboek is daarvoor het geschikte
naslagwerk.
De kans bestaat dat leerlingen met bijkomende
vragen over elektriciteit en wetenschap komen.
Het is niet omdat dit pakket daar niet over uitweidt,
dat u daar niet (uitvoerig) kunt op ingaan.
Het is ook mogelijk dat door uitbreiding van de
opdrachten vragen ontstaan waarop u in dit
pakket geen (onmiddellijk) antwoord vindt. Ga
deze vragen niet uit de weg. Uw basishandboek
Wereldoriëntatie, een encyclopedie of een leerkracht
met technische bagage kan u zeker
verder helpen.
Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs 7

3
Gebruik van het pakket:
3.1. Doe-traject in drie delen:
Met Hier brandt de lamp! kunt u in drie lestijden (al dan niet aansluitend) de
jongeren met elektrische begrippen en toepassingen laten kennismaken.
Het traject is in drie evenwichtige delen opgebouwd. In het eerste deel maken de
kinderen kennis met de alomtegenwoordigheid van elektriciteit in hun dagelijkse
leefomgeving en activiteiten. In het tweede deel ontdekken ze door middel van observeren,
experimenteren, ordenen, tekenen en redeneren enkele basisprincipes
van elektriciteit. In het derde en laatste deel passen ze de opgedane kennis op een
alledaags elektrisch toestel toe.
Voor elk van de verschillende onderdelen zijn opdrachtfiches uitgewerkt, die aan
de leerlingen uitgedeeld kunnen worden.
U kunt ze downloaden via http://www.stroomopwaarts.be/producten/basisonderwijs/hier-brandt-de-lamp-/downloads
Alle antwoorden bij de fiches kunt u daar eveneens downloaden.
8 Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs

We gaan dieper in op de drie onderdelen:
Deel 1: Meteen wakker!
De leerlingen krijgen de opdracht om nauwkeurig alle toestellen, apparaten en
transportmiddelen te inventariseren, die ze gebruikt hebben vanaf het ogenblik dat
ze zijn wakker geworden tot het moment dat ze in het klaslokaal hebben plaatsgenomen.
Deze inventarisatie kan als huistaak worden meegegeven. Maar u
kunt ze ook in de klas laten uitvoeren. Een variant om de opdracht op school toe
te passen, is eveneens opgenomen.
De leerlingen stellen via de inventaris vast dat de veelheid aan elektrische toestellen
in hun onmiddellijke omgeving immens is en dat elektriciteit werkelijk overal is.
Ze worden ertoe aangezet om over alternatieven na te denken, voor het geval dat
elektriciteit en de daarvan afhankelijke toestellen niet langer voorhanden zouden
zijn. De denkoefening levert wellicht inventieve, maar soms ook weinig praktische
of nauwelijks realiseerbare oplossingen op.
Vervolgens mag elke leerling één favoriet toestel naar voren schuiven, dat hij/zij
aan een grondig onderzoek wil onderwerpen. Waar mogelijk brengen ze het
toestel mee. Kan dat niet, dan geeft u ze de opdracht om enkele duidelijke
afbeeldingen mee te brengen. U kunt hun keuze sturen op basis van een vooraf
opgemaakt favorietenlijstje. Dan komen in de klas zoveel mogelijk verschillende
toestellen aan bod.
De leerlingen mogen het toestel wel pas onderzoeken als ze de basisprincipes
onder de knie hebben. Die leren ze in deel 2 (Word elektrisch inspecteur).
Deel 2: Word elektrisch inspecteur!
Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs 9

De leerlingen krijgen vier pakketjes met opdrachten. Telkens als ze een
opdracht tot een goed einde brengen, beloont u ze met een plusje op het
scoreblad (achteraan op de opdrachtenfiches). Als de leerlingen voor
voldoende opdrachten een ‘+’-teken behalen, ontvangen ze het diploma
van ‘elektrisch inspecteur’.
De opdrachten behandelen de verschillende facetten van elektriciteit:
Opdrachtenpakket 1: twee opdrachten tonen de leerlingen hoe elektriciteit
opgewekt wordt, en maken het basisprincipe en het belang van beweging hierbij
duidelijk. Of het nu gaat om water, wind, klassieke brandstoffen of kernenergie,
deze energiebronnen worden allemaal aangewend om een mechanische beweging
op gang te brengen. Die beweging wordt via een generator in elektriciteit
omgezet. Die relatie tussen beweging en elektriciteit wordt in de twee opdrachten
aangetoond. Het gaat om:
• een observatie- en herkenningsopdracht;
• een experiment (statische elektriciteit)
• hierbij hebt u per groepje leerlingen de volgende materialen nodig: plastic
meetlat of buis, een ballon, een wollen of katoenen doek en een blad papier
of een vel aluminiumfolie
Opdrachtenpakket 2: via een opdracht en een zoekkaart maken de leerlingen
kennis met symbolen en pictogrammen die in de elektriciteitssector gebruikt
worden. Het gaat daarbij zowel om een waarschuwingsteken als om de basissymbolen
uit elektrische schema’s. De opdracht is vooral gericht op het herkennen en
onthouden van de symbolen. U kunt de opdracht uitbreiden door meer symbolen
op te nemen. De symbolenkaart maakt het eveneens mogelijk om stil te staan bij
de basisbegrippen van stroombron, geleider, weerstand en stroomkring.
Opdrachtenpakket 3: het behandelt achtereenvolgens het feit dat stroom in
een gesloten kring loopt (vandaar: stroomkring), dat een schakelaar de stroom
kan onderbreken en dat een batterij ook elektriciteit kan leveren. Alle opdrachten
bevatten experimentele onderdelen. Ook het tekenen van een stroomkring maakt
deel uit van de opdracht.
• de opdracht over de stroomkring: hierbij hebt u per groepje leerlingen de
10

volgende materialen nodig: twee elektriciteitsdraadjes (indien mogelijk zijn de
uiteinden verbonden met klemmen), lampje (3 - 4,5 V), lamphoudertje, batterij
(4,5 V), schroevendraaier.
• de opdracht met de schakelaar: hierbij hebt u per groepje leerlingen de volgende
materialen nodig: een elektriciteitsdraad (1 m), lampje (3 - 4,5 V), lamphoudertje,
een houten wasknijper, twee duimspijkers zonder beschermhoesje, kniptang,
draadstriptang, batterij (4,5 V), schroevendraaier.
Opdrachtenpakket 4: leerlingen maken kennis met beroepen uit de elektriciteitssector.
Tegelijk komen ze meer te weten over de gereedschappen die in de elektrotechnische
beroepen gebruikt worden.
De beroepenfilmpjes waarnaar verwezen wordt, staan op de website:
http://www.stroomopwaarts.be/basisonderwijs/lesmateriaal/beroepenfilmpjes
De gereedschappen zijn terug te vinden op
http://www.stroomopwaarts.be/basisonderwijs/lesmateriaal/het-atelier
Als alle opdrachten zijn uitgevoerd, kunt u de diploma’s uitreiken. U vindt
bij de opdrachtfiches een modeldocument, dat u voor alle leerlingen kunt
invullen.
Wie het diploma behaalt, mag het derde en laatste deel van de opdracht uitvoeren.
Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs 11

Deel 3: Het onderzoek!
In dit laatste deel mogen de leerlingen hun favoriete toestel aan een grondig onderzoek
onderwerpen.
Via het onderzoek passen ze de geleerde begrippen en principes toe. Ze gaan na
welke elektrische omzettingsprocessen (opwekking van warmte, verhitting leidt tot
verlichting, opwekking van beweging, geluid, ...) in het toestel plaatsvinden, welke
stroombron gebruikt wordt, waar de schakelaars voor nodig zijn, enzovoorts.
Op basis van een schets en een certificaat resumeren de leerlingen hun vaststellingen.
Als erkend elektrisch inspecteur mogen ze het certificaat van het toestel zelf
afleveren en handtekenen. Met het afleveren van het certificaat wordt de opdracht
beëindigd. U vindt een modelcertificaat bij de opdrachtfiches. U kunt dit certificaat
door de leerlingen laten invullen of ervoor kiezen om de leerlingen zelf een certificaat
te laten maken.
U kunt het certificaat downloaden via http://www.stroomopwaarts.be/sites/
stroomopwaarts.be/files/certificaat_elektrisch_toestel1.pdf
12 Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs

3.2. Didactische werkvormen:
Klasorganisatie:
Het belangrijkste is om de leerlingen zelf aan het werk te zetten. Een goede
organisatie van de klas is daarom onontbeerlijk. Vooral voor deel 2 is dit
noodzakelijk. Afhankelijk van de beschikbare tijd, de materialen en het aantal
leerlingen kunt u gericht keuzes maken.
• Gezamenlijk experimenteren: verdeel de klas in groepjes van 2 à 4
leerlingen. Onder uw begeleiding gaan alle groepjes terzelfder tijd aan
de slag met dezelfde proef. U bepaalt het tempo van afwerking.
• Het doorschuifsysteem: verdeel de klas in groepjes van 2 à 4 leerlingen.
Na het uitvoeren van de proef of na een vaste tijdsspanne
schuiven de leerlingen naar een volgende proef door. Alle leerlingen
gaan dus terzelfder tijd aan de slag, zij het telkens met een ander
opdrachtenpakket. De leerlingen van een groepje helpen elkaar bij het
uitvoeren van de proef en overleggen over het resultaat of over een
mogelijke verklaring. Zij vullen daarbij allemaal de opdrachtfiches in.
Kiest u bij deel 1 voor een inventarisatie thuis, laat dan elke leerling de opdracht
als voorbereiding uitvoeren. Doet u de oefening in de klas, dan kunt
u de leerlingen in kleine groepjes laten werken.
Bij deel 3 kunt u de groepsindeling behouden of elke leerling individueel de
opdracht laten uitvoeren. Bij de laatste aanpak worden de leerlingen meer
betrokken, omdat het eigen favoriete toestel kan worden onderzocht.
Nabespreking:
Na de verschillende delen kunt u een nabespreking inlassen, zodat alle
bevindingen op een systematische manier voor de hele klas geordend en
samengevat worden. Hou de bespreking onmiddellijk na elk onderdeel. Bij
deel 2 kan de bespreking samenvallen met de uitreiking van de diploma’s.
Bij deel 3 is het interessant om de bespreking te koppelen aan de opmaak
van het certificaat. De proefjes kunnen nog eens worden overlopen en
samengevat.
Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs 13

Uitbreidingsmogelijkheden:
Dit pakket geeft een basistraject aan. U kiest zelf hoe u het inzet om uw
leerplandoelstellingen te bereiken. U kunt op eigen initiatief elementen toevoegen.
Bij deel 1 kunt u bijkomende zoekopdrachten inlassen, die u aan een discussieronde
over het veelvuldig gebruik van elektrische toestellen kunt
koppelen. U kunt enkele deelthema’s afbakenen (bijvoorbeeld soorten toestellen,
comfort, milieu en verbruik). U kunt er ook voor opteren om de leerlingen
over de inventarisatieopdracht een korte spreekbeurt te laten geven.
Deel 2 leent er zich uitstekend toe om enkele opzoekings- en vergelijkingsopdrachten
te doen. U kunt de leerlingen als huiswerk naar toestellen, symbolen
of werkingsprincipes laten speuren, die gelijkenissen vertonen met
die uit de opdracht.
Aansluitend op deel 3 kunt u met de leerlingen een uitstap naar een elektrowinkel
maken en daar bij de veelheid aan toestellen en de werking van
enkele verbruikers blijven stilstaan. U kunt er een inventarisatieopdracht aan
koppelen, of ter plaatse de certificeringopdracht uitvoeren of herhalen. En
waarom geen interviewopdracht met een elektrohandelaar of een elektricien
uit de buurt? U stuurt de leerlingen onder uw begeleiding op pad met een
vragenlijstje dat u vooraf samen met hen hebt opgesteld.
4 De opdrachten
U vindt de drie delen van het educatief pakket als bijlage bij deze handleiding. Tevens vindt u ook de
bijhorende symbolenkaart, diploma ‘elektrisch inspecteur’ en het certificaat ‘goedgekeurd’.
Hebt u het pakket via de post besteld? Dan vindt u bij deze handleiding de verschillende opdrachtfiches,
evenals de bijbehorende symbolenkaart, het modeldocument voor het diploma Elektrisch inspecteur,
en het document met het certificaat.
Al deze bijlagen kunt u ook downloaden via http://www.stroomopwaarts.be/producten/basisonderwijs/hier-brandt-de-lamp-/downloads
14 Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs
Veel lesgenot!

5
Stroom-Opwaarts heeft voor u nog
meer educatief materiaal
- De e-brief Stroomstoot
Stroomstoot bevat proefjes en klasoefeningen, en brengt nieuws over de Stroom-
Opwaartscampagne.
> Inschrijven (gratis!) via http://www.stroomopwaarts.be/basisonderwijs
- Het educatieve pakket ElektroGREENbox
Dit modulaire pakket kunt u inzetten voor uw projecten over duurzaamheid en
zuinig elektriciteitsverbruik. ElektroGREENbox bestaat uit vier hoofdstukken en
één afsluitende huistaak. Met opdrachtenfiches voor de leerlingen, volledige oplossingen
en een leerkrachtenhandleiding.
> Gratis te bestellen via info@stroomopwaarts.be
- Het doe-boek Elektrokick
Elektrofans tot 14 jaar kunnen alleen of met vrienden aan de slag met dit prikkelende
doe-boek. Alle proefjes zijn veilig en kunnen gemakkelijk thuis worden
uitgevoerd. Elektrokick trakteert ook op toffe weetjes en is sprankelend vormgegeven.
> U kunt voor uw klasbibliotheek 3 exemplaren bestellen (gratis) via http://www.
stroomopwaarts.be/producten/basisonderwijs/elektrogreenbox
Voor de technische knobbels in uw klas is er Elektroclub!
Jongeren tussen 10 en 14 die alles willen weten over elektriciteit, moeten
zeker lid worden van Elektroclub. Het clublokaal bevindt zich op internet.
Daar vinden de jongeren alle info over de opleiding en het beroep. Hun elektriciteitskennis
kunnen ze bijspijkeren via toegankelijke wedstrijdjes, waarmee
mooie prijzen te winnen zijn.
Lid worden kost niks en levert bovendien één exemplaar van Elektrokick op.
http://www.stroomopwaarts.be/producten/basisonderwijs/elektrokick
Educatief pakket elektriciteit - 3 e graad basisonderwijs 15

Hier brandt de lamp! werd ontwikkeld in opdracht van
Vormelek.
Meer info:
vzw VORMELEK
Marlylaan 15
1120 Brussel
Tel. 02 476 16 76
Fax 02 476 17 76
e-mail: info@vormelek-formelec.be
www.stroomopwaarts.be