Kernbewustzijn en analogie in kunst Werken met ... - KenVaK - Zuyd

Dr. Henk Smeijsters
Lector KenVaK–Hogescholen Zuyd-Utrecht-ArtEZ
Hoofdopleider Master of Arts Therapies
Lid MethodologieNetwerk van het landelijk
Forum Praktijkgericht Onderzoek
22 januari 2010
Kernbewustzijn en
analogie in kunst
Werken met doorvoeld weten
in vaktherapie
http://kenvak.hszuyd.nl
http://www.smeijsters.nl

Niet alles wat
we weten is
cognitief

Het onbewuste is terug en het is nog slim ook,
vooral bij complexe problemen
(Dijksterhuis, 2007)
Na de cognitieve/verbale revolutie vindt er een
emotionele/verbeeldende revolutie plaats
(LeDoux, 1996)
Geluk is maakbaar door aandachtig op te gaan
in positieve ervaringen in het hier-en-nu
(Lyubomirsky, 2008)

Enkele bronnen
uit de wereld
van de therapie

• Een aantal cliënten is verbaal moeilijk toegankelijk. Hiervoor
zijn gedrags- en experiëntiële technieken nodig die zich richten op
een breed gebied van de persoon (Arntz & Bögels, 2000).
• Bij cliënten met beperkte verbale vaardigheden zijn
vaktherapieën een nuttige aanvulling op of zelfs een alternatief
voor schema-focused therapy (SFT) (Bernstein, Arntz & de Vos,
2007).
• Door disfuncties in de prefrontale hersenen en een niet of slecht
functionerend amygdala-proces kunnen er op onbewuster niveau
disfuncties zijn waaraan geen cognities te pas komen (Den Boer,
2007).
• Voor sommige cliënten is de dialectische gedragstherapie volgens
Linehan (DGT) nogal abstract. Er is een aanpak nodig die op een
minder abstract niveau denken en voelen bij elkaar brengt. Het
moment nu is belangrijk (psychologen in het onderzoek van
Smeijsters, 2007).

Kernbewustzijn

• Een stroom van gewaarwordingen
• Niet-denkend, gevoelsmatig, intuïtief
• We voelen hoe iets is, zonder dat we dit
kunnen uitleggen
• Blood sweat & tears i.t.t. woorden, begrippen
en cijfers
• Mensen die dingen meemaken hoef je niet
‘uit te leggen’ wat ze voelen

Uitgebreid
bewustzijn
Bewust
Rationeel begrijpen
Cognitie
Woorden
Kernzelf
Kernbewustzijn
Proto-zelf
Bewust
Niet-denkend begrijpen
Gevoel
Woordloze ‘vertelling’
Bioregulatie:
stofwisseling, reflexen
(Damasio, 2003)

Vitality affects
in het kernzelf

Vitality affects zijn de dynamische, kinetische kwaliteiten
van gevoelens, gedachten en gedragingen zoals ‘doorgaan’,
‘voorbij schieten’, ‘exploderen’, ‘crescendo’, ‘decrescendo’,
‘uit elkaar barsten’, ‘uitdoven’
Vitality affects worden bepaald door de parameters ritme,
tempo, intensiteit, vorm, beweging, aantal
De baby herkent eenzelfde patroon van parameters in
verschillende verschijnselen (het eigen gevoel, de reactie
van de ouders in geluid, beweging enz.)
(Stern, 2000)

Vitality affects
in het present
moment

Wat zich in het ‘present moment’ gevoelsmatig in ons
afspeelt – de lived story – wordt het dichts benaderd in de
muzikale frase en bewegingsfrase
Kunstzinnige vorm en vitality affects komen samen in
het present moment. Kunst stelt ons in staat tijdens het
present moment het innerlijk te matchen met iets buiten
ons.
Het zijn niet begrippen, woorden en cijfers die de lived
story weerspiegelen en doen weerklinken. Symboliseren
in woorden en cijfers treedt achteraf op, het is de ‘après
coup’ ervaring (praten ‘over’ de ervaring).
(Stern, 2004; Smeijsters, 2008)

Analogie
tussen
psychisch
proces en
kunstvorm

‘Weten’ door kunst
We doorleven kunst in ons kernzelf
We ‘begrijpen’ kunst ook zonder uitleg
Kunst:
Voert ons gevoelsmatig mee, we denken haar niet
Roept zonder uitleg in het kernzelf een gevoel op dat een
vorm van weten is
Weerspiegelt en weerklinkt onze innerlijke ervaring en
roept deze op
Beïnvloedt ons emotionele welzijn

Uitgebreid
Bewustzijn
(denken)
M E D I U M
Vitality affects
Kernzelf met
Kernbewustzijn
P R E S E N T
Proto-zelf
(bioregulatie)
M O M E N T
Voelend weten
Het medium laat zien en horen hoe je beleeft en
handelt en laat je ontdekken hoe je anders kunt
beleven en handelen
Damasio, Stern,
Smeijsters

Vaktherapie

BEELDEND
Niek Baeten
Monique Gerritsen
Suzanne Haeyen
Ingrid Pénzes
Marijke Rutten-Saris
Karin Schouten
Celine Schweizer
Gemmy Willemars
Anja Ysermans
DANS
Ingrid Baart
Renate Hoenselaar
Nanon Janssen
Ina van Keulen
osematie Samaritter
Astrid Struyk
DRAMA
Marjo Baars
Elsa van den Broek
Claire Dujardin
Sandra Knijn
Susanne Kuss
Renée Oudijk
Jaap Welten
Marc Willemsen
MUZIEK
Monique van Bruggen
Esther Kluck-Walpot
Ineke van Hest
Jack Verburgt
Dorothé vd Hoeven
Han Kurstjens
Ad de Laat
Clare Macfarlane
Kathinka Poismans
Ria Veldhuizen

Niet-denkend
intuïtief
voelend
weten
Creatieve therapie
Improviserend
experimenterend
spelend
handelend
Analogie
psychisch proces en
vormgeving
in medium

Empowerment

• Hoe ‘werkt’ vaktherapie? Werkt vaktherapie als
geneeskunde?
• Gaan vaktherapeuten uit van gestandaardiseerde
cliënten met dezelfde kenmerken en klachten?
• Passen zij daarop op basis van RCT’s evidence
based behandelprotocollen toe?
• Gaan zij ervan uit dat de vaktherapeut zijn
persoonlijke inbreng het beste kan beperken en zich
aan het behandelprotocol moet houden?

Of:
• Gaan zij ervan uit dat elke therapiesituatie bepaald wordt
door de kenmerken van de reëel aanwezige cliënten en
vaktherapeut?
• Gaan zij ervan uit dat de kracht van vaktherapie zit in het
opbouwen van een inspirerende, uitdagende,
enthousiasmerende, creatieve, improviserende
therapeutische relatie tussen de persoonlijkheid van de
vaktherapeut, de resources van de cliënten en het medium?
• Richten zij zich op het probleemoplossend vermogen, de
empowerment en creativiteit van vaktherapeut en cliënten?

Consequenties
voor onderzoek

Resultaten
onderzoek
Praktijkkennis
therapeuten
BEROEPSPRAKTIJK
Ervaringskennis cliënten
Behandeling

• In, door en voor de praktijk
• Practice based evidence: praktijkkennis
expliciteren, uiteenlopende ervaringen met
elkaar vergelijken, systematiseren, analyseren,
toepassen, evalueren
• Co-creatie: in een kritische dialoog met elkaar
succesvolle praktijken (re)construeren en
doorontwikkelen
• Trustworthy: de onderzoeksresultaten zijn in
de ogen van therapeuten en cliënten
herkenbaar, volledig, authentiek,
geloofwaardig en toepasbaar

Dank voor uw Aandacht

Arntz, A. & Bögels, S. (2000). Schemagerichte cognitieve therapie voor
persoonlijkheidsstoornissen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Bernstein, D.P., Arntz, A. & Vos, M.E. de (2007). Schemagerichte therapie in de
forensische setting. Theoretisch model en voorstellen voor best clinical
practice. Tijdschrift voor Psychotherapie, 33, 120-139.
Boer, J.A. den (2004). Neurofilosofie. Hersenen, bewustzijn, vrije wil.
Amsterdam: Boom.
Bosch, L.M.C van den (2007). Dialectische gedragstherapie. In: E.H.M.
Eurelings-Bontekoe, R. Verheul & W.M. Snellen (red.). Handboek
persoonlijkheidspathologie. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Damasio, A.R. (2003). Ik voel dus ik ben. Amsterdam: Wereldbibliotheek.
Dellemann, O. (2009). ‘Positieve psychiatrie’. Maandblad Geestelijke
Volksgezondheid, 64 (5), 373-384.
Dijksterhuis, A. (2007). Het slimme onbewuste. Denken met gevoel.
Amsterdam: Bert Bakker.
Duncan, B.L., Miller, S.D. & Sparks, J.A. (2004). The heroic client. A
revolutionary way to improve effectiveness through client-directed, outcomeinformed
therapy. San Fransisco: Jossey-Bass.

Hutschemaekers, G. & Nijnatten, C. van (2008). De scientist practitioner en
evidence based practice. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 12, 1025-
1031.
Hutschemaekers, G., Tiemens, B. & Smit, A. (2006). Weg van
professionalisering. Paradoxale bewegingen in de geestelijke
gezondheidszorg. Wolfheze: GRIP – De Gelderse Roos.
LeDoux, J.E. (1996). The emotional brain. New York: Simon & Schuster.
Lyubomirsky, S. (2008). De maakbaarheid van het geluk. Amsterdam:
Archipel.
Smeijsters, H. (red.)(2005). Praktijkonderzoek in vaktherapie. Bussum:
Coutinho.
Smeijsters, H. (2005). Sounding the Self. Gilsum-NH: Barcelona publishers.
Smeijsters, H. (red.)(2006). Handboek muziektherapie. Houten: Bohn Stafleu
Van Loghum.

Smeijsters, H. (2007). Agressieregulatie door vaktherapieën in de forensische
psychiatrie. Heerlen: Hogeschool Zuyd – KenVaK.
Smeijsters, H. (2008). De kunsten van het leven. Deel 1 en Deel 2. Diemen:
VEEN Magazines.
Smeijsters, H. (2008; 3e druk). Handboek creatieve therapie. Bussum:
Coutinho.
Smeijsters, H., Braak, J. van den, Helmich, M., Reumers, H. & Wekken, J.
van der (2009). Vaktherapie in de Justitiële Jeugdinrichtingen en de
Gesloten Jeugdzorg. Kaderdocument voor alle vaktherapieën. Heerlen:
KenVaK / Melos.
Stern, D. (2000). The interpersonal world of the infant. New York: Basic
Books.
Stern, D. (2004). The present moment in psychotherapy and everyday life.
New York: Norton & Company.