School, Bewegen en Sport. Onderzoek naar relaties ... - Mulier Instituut

School, Bewegen
en Sport
Onderzoek naar relaties tussen de school(omgeving)
en het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
Mirjam Stuij
Ester Wisse
Ger van Mossel
Jo Lucassen
Remko van den Dool
Dit project wordt mogelijk gemaakt door:

IBSN 978-90-5472-160-4
NUR 740
Opmaak:
Pencilpoint - Reclamemakers & Vormgevers, Woerden
Pack & Parcel B.V., Nieuwegein
Fotografie binnenwerk: ANP Photo (p. 12, 78, 308)
Dreamstime.com (p. 4, 166, 232, 244, 302)
W.J.H. Mulier Instituut (overig)
Fotografie omslag: ANP Photo
Drukwerk:
PreVision, Eindhoven
Eindredactie:
Harry Stegeman en Mirjam de Graaff
W.J.H. Mulier Instituut
centrum voor sociaalwetenschappelijk sportonderzoek
Postbus 188
5201 AD Den Bosch
T. 073-6126401
F. 073-6126413
E. info@mulierinstituut.nl
I. www.mulierinstituut.nl
Overal waar in deze uitgave ‘hij’ of ‘hem’ staat, kan ook ‘zij’ of ‘haar’ gelezen worden. Om
de leesbaarheid te bevorderen, is besloten niet telkens beide vormen te gebruiken, maar het
grammaticaal geslacht aan te houden.
© 2011 Arko Sports Media, Nieuwegein
Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag, zonder schriftelijke toestemming
van de rechthebbende(n) op het auteursrecht, c.q. de uitgever van deze uitgave door de
rechthebbende(n) gemachtigd namens hem (hen) op te treden, niets uit deze uitgave worden
verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of
anderszins, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking.
De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde
vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2. Auteurswet 1912 en in het KB van
20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b., te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden.

Voorwoord
We maken ons zorgen om de jeugd. De jeugd zou te weinig bewegen, verkeerd eten en te veel
drinken. Gelukkig gaat het met veel kinderen ook gewoon goed en zijn zorgen om de jeugd
van alle tijden. Maar feit is ook dat kinderen meer tijd zittend zijn gaan besteden, dat meer
kinderen overgewicht hebben en dat ze minder bewegen dan deskundige volwassenen goed
voor ze achten.
De achtergrond daarvan laat zich raden: nog nooit in de geschiedenis was het binnen zo leuk.
Anders dan vroeger, met één radio en later één televisie die overdag op zwart stond en slaapkamers
die niet of slecht verwarmd waren, is de eigen kamer thans het epicentum van het kinderbestaan.
Met internet op hun iPad of iPhone halen kinderen de hele wereld hun slaapkamer
binnen. Om in contact te staan met je social network hoef je de deur meer uit.
De wereld bij hen thuis levert kinderen veel op, maar impliceert ook dat er minder stimulansen
zijn om in beweging te komen. De aantrekkingskracht van buiten spelen heeft plaatsgemaakt
voor de verlokking van binnen gamen. Ervan uitgaand dat beweging goed is voor een mens, is
de tijd aangebroken om kinderen te verleiden weer actief te worden.
De school kan daarin een belangrijke rol spelen. Het is de plaats waar kinderen na thuis de
meeste tijd doorbrengen en in contact staan met vrienden en leerkrachten. Hoe groot die rol
precies is, en hoe je die rol het beste vormgeeft, zijn vragen waar de wetenschap nog geen goed
antwoord op heeft. Dit onderzoek School, Bewegen Sport behelst de zoektocht naar antwoorden
op die vragen. Draagt de school bij aan het beweeg- en sportgedrag van kinderen en zo ja:
Hoe dan? Of hebben beleidsmakers te hoge verwachtingen omdat zij zich niet goed verdiepen
in de achtergronden van het beweeggedrag van kinderen?
Dank gaat uit naar ZonMw, dat vanuit het programma Sport, Bewegen en Gezondheid de middelen
verstrekte om het onderzoek te kunnen uitvoeren; naar Caroline van Lindert voor haar
bijdrage aan het literatuuronderzoek; naar onderzoeksassistenten Justus Beth, Talitha Boorsma,
Freek van der Heijden, Sanne Houtepen, Patricia Kooij, Jan-Willem van der Roest, Gert
Slettenhaar, Froukje Smits, Steven Wijker en Renskje de Wit, voor hun eindeloze bellen en
schoolbezoeken ten behoeve van het onderzoek; en naar Willem van Mechelen, Mai Chin a Paw,
Lars Borghouts, Harry Stegeman en Sanne de Vries, die als leden van de adviescommissie hun
deskundigheid ter beschikking stelden aan het onderzoek. Bovenal echter is dank verschuldigd
aan alle 187 scholen die aan het onderzoek wilden meewerken, alsmede aan de 7.143 scholieren
die bereid waren de vragenlijsten in te vullen. Paradoxaal genoeg moesten al deze scholieren nog
even langer stilzitten, om ze gemakkelijker te kunnen overhalen om meer te bewegen.
Dr. Koen Breedveld
Directeur W.J.H. Mulier Instituut

Samenvatting
Het onderzoek School, Bewegen en Sport richt zich op de betekenis van de school voor het
beweeg- en sportgedrag van schoolgaande kinderen. De belangrijkste aanleiding voor het
onderzoek is het feit dat de helft van de jeugd onvoldoende beweegt. Daarnaast is nog weinig
bekend over de invloed van de school en de schoolomgeving op het sport- en beweeggedrag
van jeugdigen. Bij het onderzoek zijn ruim 7.000 leerlingen betrokken afkomstig van 187 scholen.
Ondervraagd zijn de leerlingen van de groepen 7 en 8 van basisscholen en van de klassen
1 en 3 van middelbare scholen. Van deze leerlingen zijn de tijdsbesteding en de intensiteit van
tien beweeg- en sportactiviteiten gedurende een week in kaart gebracht. Ook over de scholen
en de schoolomgeving is informatie verzameld.
Deelname en belang van de beweegactiviteiten
Eerst wordt beschreven hoe vaak de kinderen de tien onderzochte activiteiten doen. 3 op de
10 scholieren gaat minstens één keer per week lopend naar school en 8 op de 10 op de fiets.
Vrijwel alle leerlingen nemen deel aan de les lichamelijke opvoeding. Tijdens de pauze gaat
op de basisschool het grootste deel naar buiten om te sporten en bewegen (87%), terwijl dat in
het voortgezet onderwijs slechts 7% is. Eén op de zes leerlingen die na schooltijd de gelegenheid
heeft om aan schoolsport te doen, neemt hieraan deel. Naast schoolgebonden activiteiten
zijn ook activiteiten in de vrije tijd beschreven. 8 op de 10 scholieren fietst in de vrije tijd en
een even grote groep speelt of sport buiten voor zichzelf. Twee derde doet in clubverband aan
sport. Basisscholieren spelen/sporten vaker buiten en zijn ook vaker actief met clubsport in
vergelijking met middelbare scholieren. Bijna de helft van de scholieren speelt verder active
games en 1 op de 5 zwemt (buiten clubverband). Het rapport gaat behalve op de deelname zelf
ook in op de hoeveelheid minuten per week die de kinderen aan de diverse activiteiten besteden
en de (geschatte) inspanning van het geheel (het activiteitsniveau).
Het blijkt dat de leerlingen iets meer tijd besteden aan de vijf schoolgebonden beweeg- en
sportactiviteiten (inclusief transport naar en van school) dan aan de vijf beweegactiviteiten
in de vrije tijd. Pauzes wegen qua tijd zwaar mee maar zijn minder inspannend. Bij clubsport
is dat andersom, daar wordt minder tijd aan besteed maar het is wel duidelijk intensiever.
Het aandeel in het totale activiteitsniveau ligt voor beide activiteiten rond de 20%. Andere
activiteiten met een hoog aandeel zijn buiten voor jezelf bewegen of sporten (17%) en lichamelijke
opvoeding (17%). Het lopen en fietsen naar/van school neemt een tiende van het totale
activiteits niveau op zich.
Beweeggedrag hangt samen met achtergrond scholieren
Uit eerder onderzoek blijkt dat de achtergrondkenmerken van leerlingen samenhangen met
hun activiteitsniveau. In dit onderzoek is ook een aantal van deze relaties gevonden. Zo hebben
de leerlingen uit het primair onderwijs een hoger activiteitsniveau dan leerlingen uit het
voortgezet onderwijs. Ook jongens kennen een hoger niveau dan meisjes. Kenmerken van leer-

lingen met een lager activiteitsniveau zijn verder: afkomstig uit gezinnen zonder auto, gezinnen
waarvan de vader niet sport, van niet-westers allochtone afkomst en niet deelnemend aan
clubsport. Het activiteitsniveau verschilt tevens naar de motieven om te sporten en bewegen.
Met name leerlingen die sporten vanwege het plezier, hebben een aanzienlijk hoger activiteitsniveau.
Dit geldt ook voor leerlingen met een positief sportief zelfbeeld.
De situatie op de scholen
De ondervraagde schoolvertegenwoordigers zien het belang van sport en bewegen in, maar
vertalen dit (nog) niet altijd in een gerichte aanpak. Over het algemeen beschikken de basisscholen
over iets minder goede voorzieningen dan scholen voor voortgezet onderwijs. Het
betreft dan het niveau van de leerkrachten, de capaciteit van de accommodaties en de hoeveelheid
materialen. Basisscholen besteden wel meer aandacht aan de beweegvriendelijkheid
van het schoolplein. Over de kwaliteit van de accommodaties voor lichamelijke opvoeding zijn
basisscholen meer tevreden, over de kwaliteit van materialen en het budget daarvoor de middelbare
scholen.
Verband beweeggedrag leerlingen en beweegbeleid school
Met de informatie van de scholen is een indeling gemaakt in scholen met een minder, een gemiddeld
en meer actief beweegbeleid. Deze indeling hangt ook duidelijk samen met concrete voorzieningen.
Leerlingen op basisscholen met een actiever beweegbeleid kennen een hoger activiteitsniveau.
Dit geldt met name voor de activiteiten die op en rond de school zelf plaatsvinden.
Voor het voortgezet onderwijs zijn in het algemeen geen verschillen gevonden. Op een aantal
specifieke onderdelen zijn voor beide onderwijsvormen wel verbanden met het beleid gelegd.
Voor basisscholen geldt dat van meer beweegbeleid vooral jongens, autochtonen en leerlingen
die lid zijn van een sportvereniging profiteren. Een relatie met meer beweegbeleid is er ook met
meer bewegen en sporten in de pauze en voor jezelf spelen of sporten (na schooltijd). Ook is
het percentage leerlingen dat aangeeft te worden aangemoedigd door de school om te bewegen
en sporten hoger.
In het voortgezet onderwijs hebben niet-westers allochtone leerlingen baat bij scholen met
meer beweegbeleid, zeker in vergelijking met deze groep op andere scholen. Meer beweegbeleid
hangt ook in het middelbaar onderwijs samen met een hoger percentage leerlingen dat
zegt door de school te worden aangemoedigd om te bewegen en sporten. De leerlingen op deze
scholen geven daarnaast vaker aan dat zij meer zijn gaan bewegen en sporten sinds zij op hun
school zitten.
Beweeggedrag leerlingen en concrete voorzieningen/omstandigheden
Het beweegbeleid hangt samen met concrete voorzieningen en omstandigheden van een
school. Deze hangen ook vaak weer samen met het beweeggedrag van leerlingen. We som-

men een aantal gevonden relaties op. De waardering voor de lessen lichamelijke opvoeding
neemt bijvoorbeeld toe met de hoeveelheid en kwaliteit van het beschikbare materiaal voor
buitenlessen. Leerlingen van basisscholen die voorzien zijn van een ruime hoeveelheid sporten
spelmateriaal hebben daarnaast een hoger activiteitsniveau. Opmerkelijk is verder dat
leerlingen op basisscholen met een vakleerkracht de lessen lichamelijke opvoeding minder
waarderen.
Het ontbreken van sport- en spelvoorzieningen op het schoolplein heeft een relatie met bewegingsarmoede
in de pauze, de organisatie van activiteiten in de pauze laat juist meer beweegactiviteit
zien. Op basisscholen waar schoolsport prioriteit krijgt, hebben de leerlingen een
hoger activiteitsniveau. Leerlingen van een brede school besteden daarnaast meer tijd aan
clubsport. Op scholen die geen behoefte hebben om samen te werken met sportverenigingen,
besteden de leerlingen daarentegen minder tijd aan clubsport. Op middelbare scholen gaat dit
ook samen met een lager algemeen activiteitsniveau van de scholieren. De schoolomgeving
vertoont een relatie met actief transport van leerlingen. In een meer stedelijke schoolomgeving
treffen we bijvoorbeeld een hoger percentage lopers naar en van school aan en een lager percentage
fietsers.
Samenwerking scholen, ouders en beleidsmakers voor meer beweging leerlingen
In het onderzoek zijn aanwijzingen gevonden voor de relatie tussen het beweegbeleid van een
school en het beweeg- en sportgedrag van scholieren. De invloed van de school op het activiteitsniveau
van de leerlingen is echter beperkt. De activiteiten die buiten de school plaatsvinden
zijn namelijk belangrijker dan de schoolgebonden activiteiten (als we niet alleen naar de
tien onderzochte activiteiten kijken). Voor bepaalde leerlingen kan een concreet beweegbeleid
echter wel degelijk zinvol zijn. Landelijke en regionale beleidsmakers zouden het ontwikkelen
van een beweegbeleid dus vooral (financieel) moeten stimuleren op scholen met kinderen met
een beweegachterstand. Zonder gerichtheid op achterstandsgroepen profiteren vooral zij die
al voldoende bewegen van het beleid.
Concrete maatregelen kunnen al helpen. Scholen zouden het potentieel van bewegen in
de pauze en schoolsport beter kunnen benutten door het aanbieden van meer en gerichte
activiteiten. Tekorten in accommodaties, kader en materialen beperken scholen daarnaast
in hun mogelijkheden om het bewegen te stimuleren. Leraren lichamelijke opvoeding
kunnen zich meer richten op succesbeleving en plezier speciaal voor kinderen die minder
makkelijk meekomen in het bewegingsonderwijs. Aangezien een flink deel van de
beweegactiviteiten buiten de school ligt, is het van belang om ouders te blijven stimuleren
en te betrekken bij het bevorderen van beweeggedrag. Een op specifieke groepen gericht
beweegbeleid door scholen samen met de beïnvloeding van de ouders en de betrokkenheid
van beleidsmakers en andere relevante instanties kan goede perspectieven bieden voor
een actievere jeugd.

8 School, Bewegen en Sport

Inhoud
1. Inleiding – Jo Lucassen & Ger van Mossel ..............................................................................13
1.1 Beleidsachtergrond .................................................................................................................... 14
1.2 Wetenschappelijke relevantie ................................................................................................. 16
1.3 Doelstelling en onderzoeksvragen ......................................................................................... 19
1.4 Onderzoeksopzet ....................................................................................................................... 21
1.4.1 Literatuuronderzoek ...................................................................................................... 21
1.4.2 Veldonderzoek ................................................................................................................ 22
1.4.3 Meetinstrumenten ......................................................................................................... 23
1.5 Databewerking en statistische analyse ................................................................................. 27
1.6 Opbouw van het onderzoeksrapport ..................................................................................... 28
2. De schoolomgeving – Ester Wisse ..............................................................................................33
2.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 33
2.2 Typering van scholen ................................................................................................................ 34
2.2.1 Aantal, onderwijstype, grootte en onderwijsniveau .............................................. 34
2.2.2 Brede school .................................................................................................................... 36
2.2.3 Speciale leerlingen ......................................................................................................... 38
2.2.4 Fysieke omgeving ........................................................................................................... 40
2.3 Lichamelijke opvoeding ........................................................................................................... 44
2.3.1 Kwantiteit van lichamelijke opvoeding ..................................................................... 46
2.3.2 Kwaliteit van lichamelijke opvoeding ........................................................................ 48
2.4 Pauze en het schoolplein .......................................................................................................... 55
2.5 Schoolsport .................................................................................................................................. 59
2.5.1 Schoolsportaanbod ........................................................................................................ 59
2.5.2 Samenwerking met externe sportaanbieders ........................................................... 63
2.6 Beweegbeleid .............................................................................................................................. 65
2.6.1 Beweegbeleid van scholen ............................................................................................ 65
2.6.2 Typering van scholen met beweegbeleid .................................................................. 67
2.7 Samenvatting .............................................................................................................................. 71
Inhoud
9

3. Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen – Ger van Mossel & Ester Wisse ............79
3.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 79
3.2 Deelname aan tien beweegactiviteiten .................................................................................. 80
3.2.1 Actief transport naar en van school ........................................................................... 83
3.2.2 Lichamelijke opvoeding ................................................................................................ 88
3.2.3 Bewegen en sporten in de pauze ................................................................................. 91
3.2.4 Schoolsport ...................................................................................................................... 94
3.2.5 Bewegen en sporten in de vrije tijd ............................................................................ 98
3.3 Niet-beweegactiviteiten in de vrije tijd ............................................................................... 104
3.4 Beweeg- en sportmotieven ..................................................................................................... 107
3.4.1 Beweeg- en sportmotieven naar achtergrondkenmerken ................................... 107
3.4.2 Deelname aan beweegactiviteiten naar beweeg- en sportmotieven ................. 110
3.5 Opvattingen van leerlingen over bewegen en sport ......................................................... 112
3.5.1 Opvattingen naar achtergrondkenmerken ............................................................. 112
3.5.2 Deelname aan beweegactiviteiten naar opvattingen .............................................114
3.6 Overige opvattingen ................................................................................................................ 116
3.7 Samenvatting ............................................................................................................................ 119
4. Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en
de school(omgeving) – Mirjam Stuij ...................................................................................... 125
4.1 Inleiding ..................................................................................................................................... 125
4.2 Actief transport naar en van school en de school(omgeving) ......................................... 127
4.3 Lichamelijke opvoeding: waardering van leerlingen en schoolkenmerken ................ 133
4.4 Pauzegedrag van leerlingen en schoolfactoren ................................................................. 139
4.5 Deelname aan schoolsport en schoolkenmerken .............................................................. 146
4.6 Beweeggedrag van leerlingen in de vrije tijd en de school(omgeving) ........................ 151
4.6.1 Clubsport ....................................................................................................................... 151
4.6.2 Buiten voor jezelf bewegen of sporten ..................................................................... 155
4.6.3 Zwemmen, fietsen in de vrije tijd en active gamen ............................................... 157
4.7 Beweeg- en sportgedrag en beweegbeleid van de school ................................................ 159
4.8 Samenvatting ............................................................................................................................ 162
10 School, Bewegen en Sport

5. Relaties tussen het activiteitsniveau van leerlingen en het beweegbeleid
van de school – Mirjam Stuij ..................................................................................................... 167
5.1 Inleiding ..................................................................................................................................... 167
5.2 Intensiteit van bewegen en het activiteitsniveau .............................................................. 168
5.2.1 De intensiteit van het beweeggedrag van de leerlingen ...................................... 169
5.2.2 De intensiteit van de tien beweegactiviteiten ........................................................ 171
5.2.3 Het activiteitsniveau .................................................................................................... 172
5.2.4 Weergave van het activiteitsniveau: percentielen van counts ............................ 175
5.3 Het activiteitsniveau van leerlingen .................................................................................... 176
5.3.1 Achtergrondkenmerken van leerlingen en activiteitsniveau .............................. 176
5.3.2 Beweegprofielen van leerlingen: verschillen in activiteitsniveau ..................... 184
5.4 Samenhang activiteitsniveau en schoolfactoren ............................................................... 186
5.4.1 Relaties factoren school(omgeving) en activiteitsniveau ..................................... 186
5.4.2 Het beweegbeleid van de school en het activiteitsniveau .................................... 193
5.4.3 Beweegbeleid, achtergrond van leerlingen en activiteitsniveau ........................ 195
5.5 Samenvatting ............................................................................................................................ 203
6. Slotbeschouwing – Jo Lucassen & Ester Wisse ................................................................... 209
6.1 Aanleiding en onderzoeksopzet ........................................................................................... 209
6.2 Het beweeg- en sportgedrag van scholieren ...................................................................... 211
6.3 De schoolsituatie en het beweegbeleid van de scholen ................................................... 215
6.4 Relaties tussen schoolomgeving en -beleid en het beweeg- en sportgedrag
van de leerlingen ...................................................................................................................... 216
6.5 Het onderzoek in perspectief ................................................................................................ 220
6.6 Scenario’s en aanbevelingen voor de praktijk ................................................................... 224
Literatuur .............................................................................................................................................. 233
Bijlage 1. Onderzoeksverantwoording – Remko van den Dool ..................................... 245
Bijlage 2. Tabelbijlagen .............................................................................................................. 303
Bijlage 3. Verklarende woordenlijst ....................................................................................... 309
Inhoud
11

12 School, Bewegen en Sport

Inleiding
Hoofdstuk 1
Jo Lucassen & Ger van Mossel
Het Europees Jaar voor Opvoeding door Sport 2004 (EYES) leverde hernieuwde belangstelling
op voor de relatie tussen sport, bewegen en onderwijs. Dit leidde onder meer tot de oprichting
van de Alliantie School & Sport van de ministeries van VWS en OCW en de sportkoepel
NOC*NSF. Op het internationale EYES-congres werden de kennislacunes waarmee beleidsvoerders
worden geconfronteerd helder. Een van de kwesties betrof de relatie tussen de
school(omgeving) en de mate waarin scholieren aan sport en bewegen doen. Mede naar aanleiding
hiervan diende het Mulier Instituut een subsidieaanvraag in bij ZonMw voor onderzoek
naar de relatie tussen sport, bewegen en gezondheid, in het kader van het gelijknamige programma
van ZonMw. Eind 2008 is de aanvraag gehonoreerd en direct daarop is het onderzoek
School, Bewegen en Sport gestart.
In het voorliggende rapport School, Bewegen en Sport worden de bevindingen van het onderzoek
naar relaties tussen enerzijds de schoolomgeving en het schoolbeleid en anderzijds het beweegen
sportgedrag van scholieren gepresenteerd. Bewegen en sport spelen al zeker een eeuw een
rol in het onderwijs en de vrije tijd van jeugdigen en worden van grote betekenis geacht voor
de ontwikkeling van kinderen en jongeren. In het internationale overzicht van good practices dat
bij gelegenheid van EYES is uitgegeven (Janssens & Stegeman 2004) zijn tal van voorbeelden
beschreven van de rol die sport en bewegen in het leven van jeugdigen kan vervullen. Jeugdigen
kunnen op velerlei manieren door hun omgeving worden uitgedaagd om te bewegen: ze fietsen
bijvoorbeeld samen met klasgenoten naar school, hinkelen naar de overkant zonder getikt te
worden, proberen via mooi samenspel een doelpunt te scoren of schommelen om de beurt op
het schoolplein. En waar de ene leerling graag wordt uitgedaagd om zo hoog mogelijk te schommelen,
ziet de andere er elke keer weer tegenop om met de fiets naar school te gaan.
Thuis, op school, bij de sportvereniging, maar ook via de televisie maken jeugdigen kennis
met sport en bewegen, raken zij betrokken bij sport- en beweegactiviteiten en maken zich
sport- en beweeggedrag eigen. In het onderzoek School, Bewegen en Sport is name vanuit het
perspectief van de school(omgeving) geprobeerd meer inzicht te krijgen in het beweeg- en
sportgedrag van leerlingen. Bewegen en sport kunnen in meerdere opzichten bijdragen aan de
ontwikkeling van jeugdigen, maar worden in dit onderzoek vooral benaderd als fysieke activiteit,
internationaal vaak aangeduid met de term physical activity.
In dit hoofdstuk staan we om te beginnen stil bij de recente beleidsaandacht in ons land voor
sport en bewegen en voor overgewicht van jeugdigen. Daarna verantwoorden we de in het
onderzoek gemaakte keuzes. We bespreken achtereenvolgens de wetenschappelijke relevantie
van het onderzoek, de doelstelling en onderzoeksvragen, de onderzoeksopzet en de databewerking
en statistische analyse.
Inleiding
13

1.1 Beleidsachtergrond
Uit de VWS-nota Tijd voor sport. Bewegen, Meedoen, Presteren blijkt dat de overheid een steeds
groter belang hecht aan bewegen en sport (Ministerie van VWS 2005). Jeugdigen hebben daarbij
bijzonder de aandacht.
Overheid stimuleert sport en bewegen
Het beweeg- en sportstimuleringsbeleid richt zich steeds vaker op scholieren. Binnen de Alliantie
School & Sport (Kusters & Rosenboom 2008) werd ernaar gestreefd dat scholen een dagelijks
beweeg- en sportaanbod hebben voor hun leerlingen. Er zijn van 2004 tot 2008 allerlei
proefprojecten ontwikkeld en er is aandacht gevraagd voor het thema op de politieke agenda.
Stimulering van samenwerking en afstemming binnen de driehoek Buurt, Onderwijs en Sport,
de zogenaamde BOS-impuls, en de mogelijkheid tot inzet van combinatiefunctionarissen
bewegen en sport zijn hiervan de opbrengsten.
In het Beleidskader Sport, Bewegen en Onderwijs (2008) geven de ministeries van VWS en
OCW aan hoe de verbinding tussen sport en onderwijs de komende jaren verder kan worden
versterkt en hoe een meer samenhangend en dekkend sport- en beweegaanbod voor de
jeugd kan worden gerealiseerd. De ministeries van VWS en OCW hebben partijen 1 benoemd
die daarbij een rol van betekenis spelen. Hoofddoel van het beleidskader is dat in 2012 minimaal
50% van de jeugd van 4 tot en met 17 jaar de beweegnorm haalt. De ministeries gaan
ervan uit dat bewegen en sport een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan kabinetsdoelen
op het gebied van overgewicht, schooluitval en talentontwikkeling (Platform Sport, Bewegen
en Onderwijs 2008).
Het onderwijs vormt een belangrijke setting voor huidige beleidsinterventies gericht op een
actievere en gezondere leefstijl van de jeugd (Brug & Van Lenthe 2005). Er wordt verondersteld
dat leerlingen van scholen waar bewegen en sport meer aandacht krijgen – wat zich bijvoorbeeld
uit in de aanstelling van vakleerkrachten voor het bewegingsonderwijs of in de organisatie
van specifieke schoolsportactiviteiten – meer aan sport en beweging zullen doen, ook
buiten schooltijd. De school is voor kinderen en jongeren de omgeving waarin ze, als ze niet
thuis zijn, het grootste deel van hun tijd doorbrengen. Het is ook een omgeving die op verschillende
manieren een directe invloed kan hebben op het sport- en beweeggedrag van de jeugd.
Allereerst is er het schoolplein waar de jeugd voor en na schooltijd en tijdens de pauzes verblijft.
Daar kunnen meer of minder bewegingsrijke activiteiten worden ontplooid. Vervolgens
zijn er de lessen lichamelijke opvoeding en de buitenschoolse sportactiviteiten. Tot slot is er
natuurlijk de weg die moet worden afgelegd van huis naar school en terug; die weg kan lopend
of fietsend, maar ook ‘gemotoriseerd’ worden afgelegd.
Kortom, er wordt door beleidsmakers stevig ingezet op sport- en bewegingsstimulering van
de jeugd en het onderwijs speelt daarin een belangrijke rol. Om deze stimulansen aan te laten
14 School, Bewegen en Sport

sluiten op de wensen en de leefwereld van deze doelgroep, is het belangrijk na te gaan wat de
jeugd beïnvloedt. Welke factoren, met name in de schoolomgeving, zijn van invloed op het
bewegen en sporten van de jeugd?
Overgewicht actueel
Overgewicht is een groeiend probleem voor de volksgezondheid. De problematiek neemt ook
onder de jeugd ernstige vormen aan. Volgens cijfers uit onderzoek van Van den Hurk et al.
(2007) naar overgewicht en obesitas bij jongeren tussen 4 en 15 jaar heeft 14% van de jongens
en 17% van de meisjes overgewicht. Van zowel de jongens als de meisjes heeft gemiddeld 3%
obesitas. In vergelijking met cijfers uit 1997 is onder jongeren een toename van overgewicht en
van obesitas vastgesteld.
Overgewicht gaat gepaard met een verhoogd risico op vroegtijdige sterfte en ziekten zoals
hart- en vaatziekten, diabetes, klachten aan het bewegingsapparaat en psychosociale problemen.
Een deel van deze problemen treedt al op jonge leeftijd op. Bovendien is overgewicht op
jonge leeftijd gerelateerd aan overgewicht op volwassen leeftijd (Singh et al. 2008). De verwachting
is dat overgewicht in de toekomst een sterk groeiend en kostbaar gezondheidsprobleem
zal worden. Voor Nederland schat de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2002) de
directe en indirecte kosten voor overgewicht en obesitas op 2,5 miljard euro per jaar. Interventies
ter voorkoming van overgewicht en obesitas zijn daarom noodzakelijk.
Door veelvuldig gebruik van de auto ligt fietsen en lopen naar school, de sportvereniging of de
winkel veel minder voor de hand dan vroeger. Tegelijkertijd is de beschikbaarheid van etenswaren
enorm toegenomen. Door de combinatie van veel eten en weinig bewegen, ontstaat er een
verstoorde balans tussen energie-inname en energiegebruik en daardoor groeit het aantal mensen
met overgewicht of obesitas (Gezondheidsraad 2003 en 2010). De hoeveelheid lichaamsbeweging
speelt dus naast voeding een belangrijke rol bij het handhaven van een goede energiebalans
en vormt daarmee een belangrijk element in de preventie en behandeling van overgewicht.
De mate waarin de jeugd deelneemt aan sport- en beweegactiviteiten wordt bepaald door
verschillende factoren die op elkaar inwerken. Voor een deel is dit gedrag genetisch bepaald
(Stubbe 2006). Daarnaast spelen interpersoonlijke invloeden, omgevingsfactoren en psychologische
en maatschappelijke factoren een rol. Deze verschillende invloeden werken op elkaar
in: nu eens versterken zij elkaar, dan weer werken zij elkaar tegen (Van Bottenburg et al. 2005).
Dat het sport- en beweeggedrag van kinderen in grote mate sociaal bepaald is, impliceert
dat het te beïnvloeden is. Er zijn allerlei beïnvloeders, zoals ouders en leerkrachten. Dat biedt
beleidsmakers perspectief, want hun interventies zouden kunnen resulteren in meer deelname
aan sport en beweging. Maar omdat het sport- en beweeggedrag de uitkomst is van een onderhandelingsproces
tussen veel verschillende op elkaar ingrijpende stimulerende en belemmerende
factoren (Elling 2007) is de beïnvloeding daarvan niet eenvoudig en zijn de mogelijkheden
daartoe per definitie begrensd.
Inleiding
15

De actuele toename van overgewicht en obesitas, versterkt de aandacht bij beleidsmakers
voor sporten en bewegen (Hurk et al. 2007). In de preventienota Langer Gezond Leven 2004-
2007 (Ministerie van VWS 2003) stelde het kabinet zich ten doel de toename van overgewicht
in Nederland een halt toe te roepen en voor kinderen ernaar te streven de trend te keren. Op
23 november 2009 is het nieuwe Convenant Gezond Gewicht getekend door minister Klink van
VWS en ruim twintig partijen uit het bedrijfsleven, de grote steden en het maatschappelijk
veld (Ministerie van VWS et al. 2009). Om de balans te herstellen tussen eten en bewegen, zijn
actieplannen ontwikkeld. Zo zijn er op het onderwijs en jongeren gerichte deelconvenanten
gesloten met relevante maatschappelijke partijen. Bewegingsbevordering op school is daarbij
een belangrijk onderdeel. Ook voor het beleid ter bestrijding van overgewicht is de vraag van
belang welke factoren in de school(omgeving) een rol spelen in het sport- en beweeggedrag
van scholieren.
1.2 Wetenschappelijke relevantie
Uit Amerikaans onderzoek blijkt dat de fysieke (school)omgeving een belangrijke invloed
heeft op het sporten, spelen en bewegen van kinderen op school (Pate 1997; Gordon-Larsen
et al. 2000; Sallis et al. 2001). Hoe meer sportfaciliteiten en speelterreinen (rondom scholen),
hoe meer kinderen bewegen. Het is de vraag of de in de Verenigde Staten gevonden samenhang
tussen de (school)omgevingsfactoren en de lichamelijke (in)activiteit van kinderen ook
in de Nederlandse context geldt. Nederland heeft immers een andere infrastructuur dan de
Verenigde Staten.
Betekenis van fysieke en sociale factoren in de schoolomgeving niet evident
Ook in Nederland vond onderzoek plaats naar de invloed van fysieke en sociale factoren op
het beweeg- en sportgedrag. Het Mulier Instituut (Frelier & Janssens 2007) heeft in twee
Nederlandse steden onderzoek gedaan naar de factoren die het sport- en beweeggedrag van
10- tot 12-jarigen beïnvloeden. In dat onderzoek is de invloed van de leefomgeving (de aanwezigheid
van sportorganisaties, de inrichting van de wijk, de sociale veiligheid, de staat van
onderhoud van voorzieningen en dergelijke) op het sport- en beweeggedrag van de kinderen
onderzocht. Er is een duidelijk verband tussen de beoordeling van de mogelijkheden voor sport
en spel en de deelname daaraan. Maar gelet op de onderlinge verschillen in sport- en beweeggedrag
tussen kinderen die in dezelfde buurt opgroeien, bieden de aanleg, het onderhoud en
de exploitatie van kwalitatief goede sport- en speelvoorzieningen geen garantie voor de ontwikkeling
van een actieve leefstijl onder de jeugd. Zij dragen daaraan wel in voorwaardelijke
zin bij.
Een ander Nederlands onderzoek, uitgevoerd door TNO, relativeert het belang van het ruimtelijke
aanbod (De Vries 2010). Voor sportvelden, groen en water in de wijk en parkeerplaatsen
16 School, Bewegen en Sport

langs het trottoir of gegroepeerd is een positieve samenhang met de lichamelijke activiteit van
kinderen gevonden. Daarentegen is voor de aanwezigheid van grasvelden, speeltuinen, verharde
speelvelden, sportaccommodaties, de hoeveelheid openbare ruimtes en speelplaatsen
geen relatie gevonden met het beweeg- en sportgedrag. De indruk dat de beweegruimte niet
zo’n sterke invloed uitoefent, wordt versterkt doordat het onderzoek in zogenoemde prioriteitswijken
plaatsvond. Zelfs in deze relatief bewegingsarme stadswijken is het fysieke aanbod
niet doorslaggevend.
Den Hertog et al. (2006) onderzochten wat de invloed is van verschillende buurtkenmerken op
de lichamelijke (in)activiteit van bewoners. Ze kwamen tot de conclusie dat volwassenen in de
meer stedelijke buurten significant vaker voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen
(NNGB) dan in buurten langs de rand van de stad met een relatief lage woningdichtheid en een
grotere afstand tot winkels en recreatieve voorzieningen. Zij gaven hiervoor als verklaring dat
de bewoners in een stedelijke woonomgeving eerder geneigd zijn om de fiets te pakken dan de
auto, omdat zij bij terugkeer met de auto moeilijk een vrije parkeerplaats kunnen vinden. Een
groene en ruime woonomgeving dragen dus niet per definitie bij aan een actievere leefstijl. Dat
geldt overigens niet voor de kinderen in deze wijken. Voor hen levert de ruimere opzet van een
buurt vooral formele en informele speelruimte op.
Beweegredenen
In 2010 verscheen het rapport Beweegredenen van de Gezondheidsraad. De samenstellers ordenden
en beoordeelden wetenschappelijke literatuur naar de relatie tussen de gebouwde omgeving
en het beweeggedrag van mensen. Daarbij is onderscheid gemaakt tussen het zogeheten
determinantenonderzoek (waarin relaties tussen specifieke vormen van beweeggedrag en
kenmerken van de gebouwde omgeving centraal staan) en het zogeheten interventieonderzoek
(dat zich richt op de effecten van omgevingsveranderingen op het beweeggedrag). In het
rapport worden drie belangrijke vormen van beweeggedrag onderscheiden: actief transport
(dagelijks fietsen en lopen naar school, werk of winkels), bewegen op school (en op het werk),
en bewegen en sporten in de vrije tijd. Er wordt gewezen op de complexe samenhang tussen de
vele factoren die het beweeggedrag beïnvloeden.
“Hoewel verschillende kenmerken van de gebouwde omgeving goede kansen
lijken te bieden om mensen tot meer bewegen aan te zetten, zijn naar het oordeel
van de commissie tot nog toe slechts enkele van die potentiële verbanden wetenschappelijk
stevig gefundeerd. Duidelijk aangetoond is het kortetermijneffect
van enkele kleinschalige aanpassingen in de school- en werkomgeving, zoals
gekleurde markeringen op schoolpleinen en prompts (stimulerende verwijzingen)
naar trappenhuizen. Daaruit komt volgens de commissie ook als belangrijke
bevinding naar voren dat verandering in beweeggedrag via een verandering in
de fysieke omgeving inderdaad mogelijk is.” (Gezondheidsraad 2010: 11)
Inleiding
17

Nader onderzoek fysieke en sociale factoren school(omgeving) wenselijk
In een review van Brug & Van Lenthe (2005) komt naar voren dat veel onderzoek naar determinanten
van bewegen bij jongeren weliswaar is uitgevoerd binnen scholen, maar dat de
schoolomgeving zelf vaak niet het onderwerp was. Via de scholen werden gegevens verzameld
over de thuissituatie. Omdat de school echter een ‘natuurlijke setting’ is voor de jeugd pleiten
Brug & Van Lenthe juist voor onderzoek binnen de schoolomgeving. De school(omgeving)
biedt allerlei mogelijkheden om het bewegen en sporten van de leerlingen te beïnvloeden. Niet
alleen omdat er veel tijd wordt doorgebracht, maar ook omdat er veel ervaringen worden opgedaan
door contacten met leerkrachten en medeleerlingen.
Slingerland & Borghouts doen onderzoek naar de invloed van de les lichamelijke opvoeding op
de fysieke activiteit. In hun review (2010) stellen zij dat er in de wetenschappelijke literatuur
onderbouwing is voor een directe invloed van lichamelijke opvoeding op de fysieke activiteit
die de les lichamelijke opvoeding zélf oplevert voor leerlingen. Zij vonden echter weinig
overtuigend bewijs voor een indirecte invloed van de lessen lichamelijke opvoeding op het
aan nemen van een actieve leefstijl door leerlingen, zowel tijdens de schoolperiode als in hun
latere volwassen leven.
Stegeman et al. (2007) stelden bij onderzoek onder leerlingen van basisscholen vast dat bijna
40% van hen zegt door de lessen bewegingsonderwijs (meer) te zijn gaan sporten en bewegen.
Hetzelfde gold voor een kwart van de onderzochte leerlingen in het voortgezet onderwijs.
Een op de vijf middelbare scholieren werd gestimuleerd tot (meer) bewegen en sporten door
andere sportactiviteiten op school. Geconstateerd wordt dat het aanbieden van een structureel
schoolsportprogramma op veel scholen geen gemeengoed is. “De indruk bestaat dat daaraan
in hoofdzaak wordt deelgenomen door leerlingen die buiten school toch al aan sport doen”
(Stegeman et al. 2007: 291). Welke leerlingen nu precies worden gestimuleerd tot (meer) sporten
en bewegen en hoe is in dit onderzoek niet nagegaan.
Kriemler et al. (2010) onderzochten de effecten van extra lessen lichamelijke opvoeding gedurende
een schooljaar op de gezondheid van basisschoolleerlingen. Uit dit Zwitsers experimenteel
onderzoek blijkt dat met name de extra lessen lichamelijke opvoeding voor een verhoging
van de hoeveelheid matig tot intensieve activiteit zorgden tijdens de schooldag. Bovendien had
de experimentele groep ten opzichte van de controlegroep na afloop een gunstiger vetpercentage,
een betere conditie en een lager cardiovasculair risico. De extra lessen lichamelijke
opvoeding werkten niet stimulerend op de hoeveelheid activiteit buiten school. Het directe
effect van lichamelijke opvoeding lijkt ook uit het onderzoek van Kriemler et al. het meest
belovend. Ook Slingerland & Borghouts (2008) constateerden dat de les lichamelijke opvoeding
op zichzelf waardevol is als bijdrage aan een actieve leefstijl.
18 School, Bewegen en Sport

1.3 Doelstelling en onderzoeksvragen
In de vorige paragraaf noemden we een aantal fysieke en sociale factoren die mogelijk van
invloed zijn op het bewegen en sporten van de jeugd. In het onderzoek School, Bewegen en
Sport wordt de relatie tussen deze factoren en het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen in
het primair (PO) en voortgezet onderwijs (VO) bestudeerd.
Doelstelling van het onderzoek
De resultaten van dit onderzoek bieden beleidsmakers aangrijpingspunten voor interventies
om het beweeg- en sportgedrag van jeugdigen vanuit de schoolsetting te stimuleren. Belangrijke
doelgroepen van dit onderzoeksrapport zijn de koepel-, branche- en vakorganisaties en
onderzoeks- en kennisinstituten van het Beleidskader Sport, Bewegen en Onderwijs. Daarnaast
kunnen andere wetenschappelijke instellingen zoals universiteiten en diverse kenniskringen
van het hoger onderwijs, lokale en regionale beleidsmakers en uitvoerders op schoolniveau op
de resultaten voorbouwen. Het gebruik van de resultaten en inzichten kan zo uiteindelijk effect
hebben op het beweeg- en sportgedrag van jeugdigen.
Onderzoeksvragen
Het onderzoek School, Bewegen en Sport beoogt inzicht te bieden in de relaties tussen de
school(omgeving) en het beweeg- en sportgedrag van de jeugd. Daarnaast is het oogmerk na te
gaan welke maatregelen en interventies in de schoolomgeving effectief zijn in het bevorderen
van het beweeg- en sportgedrag en wat de effecten van deze maatregelen zijn op het lichaamsgewicht
van de jeugd. In de subsidieaanvraag aan ZonMW zijn vier onderzoeksvragen geformuleerd:
1. Welke fysieke en sociale factoren in de schoolomgeving spelen een rol in het beweeg- en
sportgedrag van jeugdigen?
2. Op welke manier en in welke omvang wordt het beweeg- en sportgedrag door deze factoren
in de schoolomgeving beïnvloed?
3. Welke maatregelen en interventies gericht op de schoolomgeving kunnen het beweeg- en
sportgedrag van jeugdigen effectief bevorderen?
4. Wat is de uiteindelijke invloed van deze maatregelen en interventies op het gewicht van de
jeugdigen?
Deze vraagstellingen zijn naar aanleiding van een nadere inspectie van gegevens waarop zij
zijn gebaseerd herzien. 2 Daarbij is besloten om de vierde onderzoeksvraag, over de invloed
van maatregelen en interventies op het gewicht van de jongeren, geen centrale plaats te geven
in het onderzoek. De relatie tussen schoolbeleid en omgeving, beweeggedrag en overgewicht
bleek te complex om in één onderzoek samen te nemen. Om die reden is ervoor gekozen de
relatie tussen de eerste twee factoren te bestuderen, waarbij bewegen gezien wordt als een van
Inleiding
19

de determinanten van het handhaven van een gezond gewicht. Over een verkenning van de
relaties tussen beweegbeleid en beweeggedrag van leerlingen met de Body Mass Index (BMI,
een maat die de verhouding tussen lichaamslengte en -gewicht weergeeft) is in een aparte
bijlage gerapporteerd aan ZonMW. Relaties tussen achtergrondkenmerken van scholieren en
hun BMI zijn weergegeven in tabel B2.1. Door de herziening van de onderzoeksvragen, in nauw
overleg met de betrokken adviseurs en ZonMW, kreeg het uiteindelijk uitgevoerde onderzoek
meer het karakter van een determinantenonderzoek. In de onderzoeksopzet zijn de oorspronkelijke
vragen geoperationaliseerd in de volgende deelvragen:
1. Welke relaties zijn er tussen persoonlijke kenmerken van scholieren en hun beweeg- en
sportgedrag?
a. Welke relaties zijn er tussen achtergrondkenmerken van scholieren (inclusief BMI)
en hun beweeg- en sportgedrag?
b. Welke relaties zijn er tussen beweeg- en sportmotieven van scholieren, hun opvattingen
over bewegen en sport en hun beweeg- en sportgedrag?
c. Welke relaties zijn er tussen achtergrondkenmerken van scholieren (inclusief BMI)
en hun activiteitsniveau? 3
d. Welke relaties zijn er tussen beweeg- en sportmotieven van scholieren, hun opvattingen
over bewegen en sport en hun activiteitsniveau?
2. Welke relaties zijn er tussen de schoolomgeving en het beweeg- en sportgedrag van scholieren?
a. Hoe zien de schoolomgeving en het schoolbeleid van scholen voor primair en voortgezet
onderwijs eruit met betrekking tot het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen?
b. Welke relaties zijn er tussen relevante schoolfactoren en het beweeg- en sportgedrag
van leerlingen?
c. Welke relaties zijn er tussen het beweegbeleid van de school en het beweeg- en
sportgedrag van scholieren?
d. Welke relaties zijn er tussen het beweegbeleid van de school en het activiteitsniveau van
scholieren op school en in het totaal?
20 School, Bewegen en Sport

Figuur 1.1 Onderzochte relaties tussen leerlingkenmerken, school(omgeving) en beweeg-
en sportgedrag van de scholieren
Kenmerken van de school(omgeving)
• instituutskenmerken
• beweeg- en sportaanbod
• beweegbeleid
• omgeving van de schoollocatie
Leerlingkenmerken
• persoonskenmerken inclusief BMI
• beweeg- en sportmotieven
en -attitude
• waardering beweeg- en sportaanbod
Beweeg- en sportgedrag van scholieren
• deelname en tijdsbesteding aan
beweeg- en sportactiviteiten
• activiteitsniveau beweeggedrag
1.4 Onderzoeksopzet
In de onderzoeksverantwoording die als bijlage in dit rapport is opgenomen, staat een uitgebreide
beschrijving en verantwoording van de onderzoeksopzet. We beperken ons hier tot een
beschrijving op hoofdlijnen.
1.4.1 Literatuuronderzoek
Er is gestart met een literatuuronderzoek naar school- en leerlingfactoren die mogelijk van
invloed zijn op het beweeg- en sportgedrag van kinderen en jongeren. De resultaten uit dit
literatuuronderzoek worden vergeleken met die van het onderzoek School, Bewegen en Sport
en zijn te vinden in de diverse hoofdstukken, met name in hoofdstukken 2, 3 en 4.
Voorbeelden van schoolfactoren zijn: inrichting van school en omgeving (schoolgebouw,
schoolplein, aanwezigheid van beweeg- en sportmaterialen, accommodatie, bereikbaarheid
van de school en de verkeersveiligheid in de nabije schoolomgeving); aanbod van lessen lichamelijke
opvoeding en schoolsport; aanbod van andere lessen en programma’s omtrent bewegen
en gezondheid; beweeg- en sportmogelijkheden tijdens pauzes; samenwerking binnen de
school en samenwerking met externe partners wat betreft het beweeg- en sportaanbod en de
mate van beweegbeleid van de school.
Voorbeelden van leerlingfactoren zijn: geslacht, leeftijd, onderwijsniveau, mate van stedelijkheid
van de woonomgeving, etnische afkomst en sportgedrag van ouders. Daarnaast spelen
beweeg- en sportmotieven een rol, zoals het bewegen en sporten om het sociale contact, het
sportieve zelfbeeld en het belangrijk vinden van sport.
Inleiding
21

1.4.2 Veldonderzoek
In het najaar van 2008 is er een pilotonderzoek gehouden op twee scholen van het primair onderwijs
en twee scholen van het voortgezet onderwijs. In week 9 tot en met week 17 van 2009 vond
een grootschalig veldonderzoek onder 126 scholen van het primair onderwijs en 61 schoollocaties
van het voortgezet onderwijs plaats. De scholen van het grootschalige veld onderzoek zijn
at random getrokken uit alle schoollocaties van zowel het primair als het voortgezet onderwijs
in Nederland, met uitzondering van scholen uit het (voortgezet) speciaal onderwijs. In 2007
waren er volgens het CFI in Nederland 7.800 scholen in het primair onderwijs en 1.359 schoollocaties
met leerlingen uit de onderbouw van het voortgezet onderwijs (leerjaar 1, 2 en/of 3).
Twee deelonderzoeken
Het veldonderzoek bestond uit twee deelonderzoeken: een beweegonderzoek en een beweegintensiteitsonderzoek.
Voor beide vulden de leerlingen een leerlingenvragenlijst in met vragen
over hun achtergrondkenmerken, hun beweeg- en sportmotieven, hun sportief zelfbeeld en
hun waardering over het schoolsportaanbod. Daarnaast vulden zij allerlei vragen in over hun
beweeg- en sportgedrag in ‘de voorgaande week’, de zogenaamde meetweek.
De leerlingen van het beweegintensiteitsonderzoek hebben bovendien gedurende de
meetweek een versnellingsmeter gedragen. Verder zijn met een nauwkeurig meetprotocol hun
lengte en hun gewicht gemeten.
Op elke school vulde een schoolvertegenwoordiger een schoolvragenlijst in over de achtergrondkenmerken,
de omgeving, het schoolsportaanbod en het beweegbeleid van de school.
In het primair onderwijs was dit vaak de directeur en in het voortgezet onderwijs een docent
lichamelijke opvoeding. Zie voor meer informatie de beschrijving van de meetinstrumenten
in paragraaf 1.4.3.
Onderzoekspopulatie
Tabel 1.1 biedt een overzicht van de onderzoekspopulatie van het veldonderzoek. In het algemene
beweegonderzoek vulden 4.506 leerlingen uit de groepen 7 en 8 van het primair onderwijs
en 2.200 leerlingen uit de klassen 1 en 3 van het voortgezet onderwijs op een maandag
een leerlingenvragenlijst in. Aan het beweegintensiteitsonderzoek hebben 437 leerlingen van
zeven basisscholen en zes middelbare scholen meegedaan.
22 School, Bewegen en Sport

Tabel 1.1 Onderzoekspopulatie veldonderzoek
Totaal PO VO
Beweegonderzoek
school 174 119 55
leerling 6.706 4.506 2.200
Beweegintensiteitsonderzoek
school 13 7 6
leerling 437 189 248
Totaal
school 187 126 61
leerling 7.143 4.695 2.448
Deelname scholen
Alle geselecteerde scholen kregen in januari 2009 een informatiebrief. Vervolgens zijn de (locatie)directeuren
telefonisch benaderd met de vraag of de school bereid was om in het voorjaar
van 2009 mee te doen. Per school is één contactpersoon aangewezen. Na toestemming is per
e-mail en/of telefoon gecorrespondeerd met de contactpersoon. Die organiseerde het afnemen
van de leerlingenvragenlijsten bij groep 7 en 8 van het primair onderwijs of bij een eerste
en derde klas van het voortgezet onderwijs, het verzamelen en terugzenden van de leerlingenvragenlijsten
en de schoolvragenlijst in een retourdoos. De uiteindelijke respons van de
steekproef van scholen was 37%, waarbij zowel de school- als leerlingenvragenlijsten zijn ingeleverd.
Meer informatie hierover staat in de onderzoeksverantwoording in bijlage 1.
Aan alle ouders/verzorgers van de deelnemende leerlingen is van te voren toestemming
gevraagd (primair onderwijs) of de mogelijkheid gegeven om te weigeren (voortgezet onderwijs).
Dit gebeurde door middel van een informatiebrief met retourstrookje.
1.4.3 Meetinstrumenten
In de vorige paragraaf hebben we aangegeven dat zowel in het beweegonderzoek als in het
beweegintensiteitsonderzoek gebruik is gemaakt van een leerlingen- en schoolvragenlijst. In
deze paragraaf lichten wij deze vragenlijsten nader toe. De leerlingen in het beweegintensiteitsonderzoek
hebben daarnaast een versnellingsmeter gedragen; bovendien is hun lengte
en gewicht gemeten. Verder is er via een postcodeanalyse en een observatie via Google Maps
extra informatie verzameld over de sociale en fysieke woon- en schoolomgeving. Hieronder
volgt een toelichting van de meetinstrumenten. In paragraaf 1.5 wordt de bewerking van de
ruwe data toegelicht.
Inleiding
23

Leerlingenvragenlijst
Voor de leerlingenvragenlijsten zijn geschikte indicatoren gezocht uit bestaande onderzoeken/instrumenten.
Dit gebeurde op basis van de in het literatuuronderzoek relevant gebleken
fysieke en sociale factoren in de schoolomgeving. 4 Voor het primair en het voortgezet onderwijs
is dezelfde leerlingenvragenlijst gebruikt. In de leerlingenvragenlijsten voor het beweegintensiteitsonderzoek
is bovendien gevraagd naar de startmomenten van de verschillende
beweegactiviteiten, bijvoorbeeld hoe laat de leerling op schooldagen ’s ochtends van huis is
vertrokken.
De leerlingen vulden de leerlingenvragenlijst steeds op een maandag in en gaven informatie
over de voorafgaande week (meetweek). De scholen konden hierbij zelf een week bepalen uit
de periode begin maart 2009 tot half mei 2009. Hiervoor is gekozen omdat het meten van het
beweeg- en sportgedrag het meest betrouwbaar is gebleken als hiervoor een overzichtelijke
periode, bijvoorbeeld de voorafgaande week, als referentiekader wordt genomen (De Vries et
al. 2005).
In de leerlingenvragenlijst vulden leerlingen voor tien specifieke beweegactiviteiten in wanneer
en hoe lang zij een bepaalde beweegactiviteit in de meetweek hebben gedaan. Het ging
om de volgende beweegactiviteiten:
1. lopen naar en van school;
2. fietsen naar en van school;
3. lichamelijke opvoeding;
4. pauzegedrag;
5. schoolsport;
6. clubsport; 5
7. zelf buiten bewegen en sporten;
8. zwemmen;
9. fietsen in de vrije tijd;
10. active gamen. 6
Deze beweegactiviteiten komen grotendeels overeen met die in de beweegmonitor Ongevallen
en Bewegen in Nederland (ObiN) (Ooijendijk et al. 2008). Omdat een groot aantal van deze
beweegactiviteiten plaatsvinden op vaste momenten, kunnen leerlingen ze zich goed herinneren.
Daarnaast is in de leerlingenvragenlijst gevraagd naar diverse achtergrondkenmerken
van de leerling.
De leerlingen- en de schoolvragenlijst zijn in het pilotonderzoek uitgebreid getest en
geëvalueerd met behulp van interviews met de schoolvertegenwoordigers en met diverse groepen
leerlingen. Op grond hiervan is een aantal vragen nog aangepast.
24 School, Bewegen en Sport

Versnellingsmeter
Voor de bepaling van de hoeveelheid fysieke activiteit is het wenselijk om naast de duur ook
de intensiteit of mate van inspanning te bepalen waarmee een leerling de beweeg- en sportactiviteiten
uitvoert. Samen bepalen zij de hoeveelheid fysieke inspanning. Er bestaan compendiumlijsten
waarin de intensiteit van een groot aantal beweeg- en sportactiviteiten is geclassificeerd
(Ainsworth et al. 2000; Ridley et al. 2008). Zelfs de intensiteit van een aantal actieve
computergames is inmiddels bepaald (Boogaard et al. 2007; Simons & Jongert 2010). Een nadeel
van deze lijsten is dat de intensiteit is bepaald in een laboratoriumsetting, waardoor deze vaak
hoger is dan in de reële praktijk mogelijk is. Tijdens de lessen lichamelijke opvoeding moeten
de leerlingen bijvoorbeeld op de bank wachten voordat ze aan de beurt zijn en bij het fietsen
van en naar school moeten zij wachten tot het stoplicht weer op groen staat.
In dit onderzoek hebben wij gebruikgemaakt van de ActiGraph-versnellingsmeter. Uit literatuuronderzoek
naar de validiteit, betrouwbaarheid en gebruiksvriendelijkheid van versnellingsmeters
bij jongeren kwam naar voren dat de ActiGraph op dit moment het meest geschikt
is om het beweeggedrag van jeugdigen objectief in beeld te brengen (Welk et al. 2000; De Vries
et al. 2004, 2006, 2009; Trost et al. 2005; Corder et al. 2008). De ActiGraph is een apparaatje dat
alle versnellingen in het verticale vlak registreert, ook wel counts genoemd (GT1M ActiGraph,
Pensacola, FL, USA). Hoe hoger de intensiteit van de activiteit, hoe hoger de versnellingen en
hoe hoger het aantal counts. Om een betrouwbaar beeld te krijgen van het beweeggedrag moet
de versnellingsmeter op meerdere dagen worden gedragen, bij voorkeur ten minste op drie
doordeweekse dagen en twee weekenddagen (Trost et al. 2003).
In het beweegintensiteitsonderzoek hebben 437 leerlingen gedurende een week de ActiGraph
gedragen. De versnellingmeters werden steeds op dinsdag aan de leerlingen van een bepaalde
school uitgedeeld en op de maandag erna weer opgehaald. De versnellingmeter werd niet
gedragen tijdens slapen, douchen en zwemmen. Als geheugensteun vulden de leerlingen
gedurende de meetweek de draagtijd van de versnellingsmeter en hun beweegactiviteiten in.
Op de maandag na de meetweek vulden de leerlingen begeleid door twee onderzoekers de
leerlingenvragenlijst in. Van de meetweek zijn de beweegactiviteiten van woensdag tot met
zondag meegeteld in het beweegintensiteitsonderszoek.
Bepalen van de bewegingsintensiteit
In de leerlingenvragenlijst van het beweegintensiteitsonderzoek is gevraagd naar de starttijden
van de beweegactiviteiten. Daardoor is bekend wanneer de leerlingen bepaalde beweegactiviteiten
hebben gedaan. Door deze tijden te koppelen aan de gegevens van de versnellingsmeters,
is het gemiddelde aantal ActiGraph-counts en daarmee de gemiddelde intensiteit
voor acht beweegactiviteiten bepaald. De intensiteit van zwemmen is bepaald aan de hand
van de compendiumlijst van Ridley et al. (2008). Voor fietsen in de vrije tijd is de gemiddelde
intensiteit van het fietsen naar school gebruikt. In de vragenlijst is bij fietsen in de vrije tijd
Inleiding
25

vanwege de wisselende momenten niet gevraagd naar de starttijden, zodat er geen koppeling
met ActiGraph-counts kon plaatsvinden.
Meten van lengte, wegen van gewicht en bepaling van de BMI
In de leerlingenvragenlijst is gevraagd naar lengte en gewicht. Daarnaast zijn in het beweegintensiteitsonderzoek
volgens een vast protocol en met behulp van speciale meetapparatuur de
lengte en het gewicht van 437 leerlingen gemeten door de onderzoekers. 7 Vervolgens is met een
correctie voor de zelfrapportage de BMI van alle leerlingen berekend (gewicht x lengte 2 ). Alle
leerlingen zijn op basis van leeftijdsspecifieke afkapwaarden (Cole et al. 2000; Buuren 2004) in
drie categorieën ingedeeld: ondergewicht, normaal gewicht en overgewicht.
Schoolvragenlijst
Uit de literatuurstudie kwam een groot aantal fysieke en sociale schoolfactoren naar voren.
Voor het meten hiervan zijn voor de schoolvragenlijst diverse indicatoren uit diverse onderzoeken/instrumenten
8 gebruikt. De schoolvragenlijsten voor het primair en voortgezet onderwijs
zijn nagenoeg gelijk; er waren alleen verschillen voor wat betreft de doelgroepen en de aan
leeftijd gebonden projecten.
Op alle scholen vulde een schoolvertegenwoordiger, meestal een (locatie)directeur, coördinator
onderbouw of een docent lichamelijke opvoeding, een schoolvragenlijst in. De schoolvragenlijst
ging onder andere over beweeg- en sportvoorzieningen op en om de school, de
waardering ervan en de verkeerssituatie rond de school. Hierdoor is het mogelijk om te zoeken
naar verbanden tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen op en buiten school en
de school(omgeving). In de vragenlijst van de scholen die participeerden in het beweegintensiteitsonderzoek
vulde de schoolvertegenwoordiger daarnaast starttijden in van bijvoorbeeld
de pauzes, de lessen lichamelijke opvoeding en het naschoolse sportaanbod in de betreffende
meetweek.
Postcodeanalyse en observatie via Google Maps
Via de postcode van de leerling en de school zijn extra gegevens verzameld over de stedelijkheid
en sociaaleconomische kenmerken van de woon- en schoolomgeving. Daarnaast is via
Google Maps van alle schoollocaties de schoolomgeving beoordeeld op een aantal kenmerken.
Google Maps leverde per school een afbeelding van de omgeving gezien vanuit de lucht. Het
middelpunt van de afbeelding was de exacte locatie van het schooladres. Met gebruikmaking
van steeds dezelfde afstandschaal zijn de mate van bebouwing, grote wegen, sportvelden, weilanden,
het gras en de percentages groen en water direct rond de school en aan de rand van de
afbeelding beoordeeld. De beoordelingen van alle scholen zijn verwerkt in een databestand.
Zie voor meer informatie de onderzoeksverantwoording in bijlage 1. In tabel 1.2 geven we een
overzicht van de gebruikte meetinstrumenten.
26 School, Bewegen en Sport

Tabel 1.2 Gebruik meetinstrumenten bij respondenten
Leerlingen
achtergrondkenmerken
beweeg- en sportmotieven en
-attitude
waardering beweeg- en
sportaanbod
Beweegonderzoek
leerlingenvragenlijst,
postcodeanalyse
leerlingenvragenlijst
leerlingenvragenlijst
Beweegintensiteitsonderzoek
leerlingenvragenlijst,
postcodeanalyse
leerlingenvragenlijst
leerlingenvragenlijst
beweeg- en sportgedrag leerlingenvragenlijst leerlingenvragenlijst, ActiGraph,
schoolvragenlijst (starttijden)
BMI leerlingenvragenlijst leerlingenvragenlijst,
meten en wegen
School(omgeving)
achtergrondkenmerken
schoolvragenlijst,
postcodeanalyse, Google Maps
schoolvragenlijst,
postcodeanalyse, Google Maps
beweeg- en sportaanbod schoolvragenlijst schoolvragenlijst
beweegbeleid schoolvragenlijst schoolvragenlijst
1.5 Databewerking en statistische analyse
De ruwe data die zijn verkregen met de diverse meetinstrumenten zijn bewerkt en geanalyseerd.
De leerlinggegevens uit de steekproef zijn op basis van landelijke cijfers van het Centraal
Bureau voor Statistiek (CBS) gewogen naar vorm en niveau van het onderwijs en naar
de stedelijkheid van de schoollocatie. Vervolgens zijn de leerlinggegevens gekoppeld aan alle
schoolgegevens. Hiermee is een databestand van ruim 7.000 leerlingen verkregen. Bij de analyses
is gebruikgemaakt van statistische softwareprogramma’s SPSS en Stata. Met behulp van
factoranalyses zijn verschillende variabelen op hun samenhang getoetst en op basis daarvan
zijn schalen samengesteld. De schalen zijn op consistentie getest en waar mogelijk tot drie
categorieën vereenvoudigd (laag, midden en hoog). Ook is van een aantal andere variabelen
het aantal antwoordcategorieën teruggebracht. Omdat er sprake is van een getrapte steekproef
van schoollocaties met clusters van leerlingen als respondenten is voor een aantal onderzochte
relaties een robuuste analyse uitgevoerd. Bij de univariate analyses zijn verschillen tussen
groepen getoetst op een significantieniveau van 2,5% en bij de robuuste analyse op een significantieniveau
van 5%. In dit onderzoeksrapport worden alleen de significante verschillen
tussen verschillende groepen leerlingen vermeld. De resultaten op schoolniveau (hoofdstuk 2)
zijn gebaseerd op ongewogen aantallen. In de andere hoofdstukken zijn de resultaten op leerlingenniveau
geanalyseerd op gewogen aantallen, tenzij anders vermeld.
Inleiding
27

1.6 Opbouw van het onderzoeksrapport
In dit onderzoeksrapport komen eerst de meer beschrijvende en vervolgens de meer verklarende
hoofdstukken aan bod (zie figuur 1.2). De hoofdstukken zijn zodanig geschreven dat zij
afzonderlijk van elkaar zijn te lezen.
Figuur 1.2 Opbouw van het onderzoeksrapport
Kenmerken school(omgeving)
• instituutskenmerken
• beweeg- en sportaanbod
• beweegbeleid
• omgeving van de schoollocatie
Leerlingkenmerken
• persoonskenmerken inclusief BMI
• beweeg- en sportmotieven
en -attitude
• waardering beweeg- en sportaanbod
Beweeg- en sportgedrag van scholieren
• deelname en tijdsbesteding aan tien
specifieke beweegactiviteiten
• activiteitsniveau beweeggedrag
Hoofdstuk 2 geeft uitgebreide informatie over allerlei schoolkenmerken die zijn voortgekomen
uit de schoolvragenlijst van het onderzoek School, Bewegen en Sport. De resultaten worden
gerelateerd aan bevindingen van ander onderzoek. Het hoofdstuk geeft antwoord op onder
meer de volgende vragen: Hoe ziet de schoolomgeving eruit? Hoe is het beweegbeleid van
scholen? Vinden scholen lichamelijke opvoeding belangrijk? Hoe is het schoolplein ingericht?
Hoe wordt er invulling gegeven aan schoolsport op school? Hoe is de samenwerking van scholen
met andere organisaties, zoals sportverenigingen?
Hoofdstuk 3 beschrijft de relatie tussen leerlingkenmerken en de deelname aan tien specifieke
beweeg- en sportactiviteiten. Onder leerlingkenmerken verstaan we de achtergrondkenmerken,
de beweeg- en sportmotieven, het eigen sportief zelfbeeld van leerlingen, hun waardering
van bewegen en sport op school, en hun BMI.
Hoofdstuk 3 is gebaseerd op resultaten uit de leerlingenvragenlijsten. Deze worden vergeleken
met die van ander onderzoek. Het hoofdstuk geeft bijvoorbeeld antwoord op de volgende
vragen: Is er een relatie tussen enerzijds de woonomgeving, opleiding, etnische afkomst van
de scholieren en anderzijds hun beweeg- en sportgedrag? Hoeveel leerlingen gaan op de fiets
28 School, Bewegen en Sport

naar school? Hoeveel leerlingen bewegen en sporten tijdens de pauze? Hoeveel leerlingen zijn
lid van een sportvereniging? Hoeveel tijd besteden de leerlingen aan de beweegactiviteiten?
Wat zijn voor hen belangrijke motieven om te bewegen en te sporten? Hoe waarderen zij de
gymlessen en het schoolsportaanbod buiten de lessen? Hoe is hun sportief zelfbeeld? Vinden
zij bewegen en sport belangrijk?
De centrale vraag in hoofdstuk 4 is of er verbanden zijn tussen specifieke factoren uit de
school(omgeving) en de deelname aan tien specifieke beweegactiviteiten. Dat geldt allereerst
voor de afzonderlijke beweegactiviteiten die direct met school te maken hebben, namelijk
actief transport naar en van school, lichamelijke opvoeding, pauzeactiviteiten en schoolsport.
Vervolgens wordt gekeken naar relaties tussen schoolfactoren en deelname aan vijf beweegactiviteiten
in de vrije tijd: clubsport, buiten bewegen of sporten voor jezelf, zwemmen, fietsen
in de vrije tijd en active gamen.
Terwijl het in de vorige hoofdstukken ging om de deelname van leerlingen aan de tien afzonderlijke
specifieke beweegactiviteiten, worden in hoofdstuk 5 de tien beweegactiviteiten samen
genomen. Bovendien wordt in dit hoofdstuk de intensiteit van de verschillende beweegactiviteiten
betrokken. Met de duur en intensiteit kunnen uitspraken worden gedaan over de hoeveelheid
fysieke activiteit, in dit onderzoek uitgedrukt in activiteitsniveau. Hoofdstuk 5 geeft
antwoord op de vraag wat de relatie is tussen het beweegbeleid van de school en het activiteitsniveau
van de leerlingen.
Hoofdstuk 6 biedt een slotbeschouwing op de resultaten van het gehele onderzoek en beschrijft
de geëxtrapoleerde effecten van een aantal maatregelen om het sport- en beweeggedrag van de
scholieren te intensiveren. Ook worden aanbevelingen gedaan voor het gebruik van de bevindingen
in het beleid en voor verder onderzoek.
De onderzoeksverantwoording en enkele bijlagen met extra tabellen en een verklarende woordenlijst
maken het onderzoeksrapport compleet.
Noten
1. Platform Sport, Bewegen en Onderwijs: PO-raad, VO-raad, MBO-raad, VNG, VSG, SLO,
Stichting LOOT, MO Groep Kinderopvang, Netwerkbureau kinderopvang, MOgroep Welzijn,
NOC*NSF, KVLO, NISB, ALODO, Mulier Instituut, TNO en InnoSportNL.
2. De aanvankelijke onderzoeksopzet had het karakter van een contraststudie waarbij zogenoemde
scholen met het certificaat ‘sportactieve school’ zouden vergeleken zouden worden
met scholen zonder dit certificaat. Daarbij werd aangenomen dat scholen met certificaat
een actiever beleid voeren dan die zonder certificaat. Dit bleek bij nadere inspectie
Inleiding
29

niet zonder meer het geval, onder meer vanwege de voor het certificaat gevolgde wervingsmethode
van zelfaanmelding. Zie voor meer informatie de onderzoeksverantwoording.
3. Met activiteitsniveau wordt de hoeveelheid en intensiteit van het beweeg- en sportgedrag
van de scholieren aangeduid. Dit wordt in hoofdstuk 5 nader omschreven.
4. Het Amsterdams Groei Onderzoek (Kemper 1997), Motives for Physical Activities Measure
– Revised (MPAM-R) (Ryan et al. 1997), Richtlijnen Sportdeelname Onderzoek (RSO) (Bottenburg
& Smit 2000), 7-day recall (times/week) questionnaire methodology (Gordon-Larsen
et al. 2000), Moderate to Vigorous Physical Activity (MVPA) (Prochaska et al. 2001), Short
Questionnaire to Assess Health Enhancing Physical Activity (SQUASH) (Wendel-Vos & Schuit
2002); Standaardvraagstelling Bewegen (Lokale en Nationale Monitor Jeugdgezondheid
2004); Checklist fysieke wijkkenmerken van de gebouwde omgeving, het Beweegdagboek
en de Voedselfrequentie vragenlijst van TNO (De Vries et al. 2005), Flemish Physical Activity
Questionnaire (FPAQ) (Haerens et al. 2006), Tijdsbestedingsonderzoek van Sociaal
Cultureel Planbureau (Breedveld & Van den Broek 2006), OBiN (Ooijendijk et al. 2006),
ENDORSE (Van der Horst et al. 2008).
5. Met clubsport wordt bedoeld het sporten bij een sportvereniging, sportschool of dansschool.
6. Een active game is een interactief spel dat gebruikmaakt van digitale computertechnologie
in een (virtuele) context met regels waarin spelers (en eventueel tegenstanders) met fysieke
inspanning doelen proberen te bereiken (Hoyng 2009: 10).
7. Voor het meten van de lengte van leerlingen in het beweegintensiteitsonderzoek is de
Microtoise (Stanley 04-116) gebruikt. Voor het meten van het gewicht is een digitale weegschaal
(Seca 812, Vogel & Halke GmbH & Co, Duitsland) gebruikt. De leerlingen werden in
hun kleren, maar zonder schoenen gemeten en gewogen. Daarbij werd in geen enkel geval
het gewicht en de lengte aan de leerling doorgegeven. De reden voor dit laatste was tweeledig.
Ten eerste omdat de leerlingen op deze manier niet hun lengte en gewicht onderling
konden vergelijken, om precaire situaties te vermijden. Ten tweede konden we deze
resultaten vergelijken met de resultaten uit de zelfrapportage en daarmee beoordelen hoe
betrouwbaar de zelfrapportage over hun gewicht en lengte was.
8. ANGELO framework (Swinburn et al. 1999), Sport- en beweegscan (NISB 2004), Checklist
fysieke wijkkenmerken van de gebouwde omgeving (De Vries et al. 2005), Invloed omgevingsfactoren
en mogelijkheden voor lichaamsbeweging (Barnett et al. 2006), Beoordelingsinstrument
van de fysieke en sociale buurtkenmerken (Van Lenthe et al. 2006), Aanvraagformulier
Certificering sportactieve scholen (KVLO 2008).
30 School, Bewegen en Sport

Inleiding
31

32 School, Bewegen en Sport

De schoolomgeving
Hoofdstuk 2
Ester Wisse
2.1 Inleiding
In dit eerste empirische hoofdstuk staat de beschrijving van de school(omgeving) centraal. Het
doel van het onderzoek School, Bewegen en Sport is inzicht te krijgen in factoren op en rondom
school die mogelijk een rol kunnen spelen in de beïnvloeding van het beweeggedrag van kinderen.
Daarom is het van belang te kijken naar hoe deze school(omgeving) eruit ziet. 1 In dit
hoofdstuk wordt een antwoord gegeven op onderzoeksvraag 2a (zie hoofdstuk 1).
In paragraaf 2.2 worden enkele algemene schoolgegevens gepresenteerd. In paragraaf 2.3
wordt ingegaan op de invulling van het vak lichamelijke opvoeding. Er wordt stilgestaan bij
zowel kwantitatieve als kwalitatieve aspecten van het vak. Paragraaf 2.4 gaat over het beweegen
sportaanbod in de pauze en de inrichting van het schoolplein. In paragraaf 2.5 staan het
schoolsportaanbod en de samenwerking tussen scholen en externe sportaanbieders centraal.
In paragraaf 2.6 is te lezen in welke mate scholen minder, doorsnee of meer beweegbeleid voeren
en wat scholen met meer beweegbeleid typeert. Ook wordt in deze paragraaf uitgelegd hoe
deze indeling tot stand is gekomen. Tot slot worden in paragraaf 2.7 de belangrijkste bevindingen
uit dit hoofdstuk samengevat.
Technische leeswijzer
De belangrijkste bron voor dit hoofdstuk zijn de resultaten uit de vragenlijsten die zijn uitgezet
onder de scholen. Door middel van deze schoolvragenlijst, die is ingevuld door een schoolvertegenwoordiger,
is informatie ingewonnen over algemene schoolgegevens, schoolbeleid en voorzieningen
en activiteiten op het gebied van bewegen en sport op school (zie ook paragraaf 1.1
van de onderzoeksverantwoording in bijlage 1). Deze schoolinformatie wordt, voor zover deze
relevant is, in dit hoofdstuk weergegeven. Daar waar mogelijk wordt de informatie aangevuld
of vergeleken met gegevens uit andere onderzoeken, om zo een stand van zaken te presenteren
van ‘scholen in Nederland, gerelateerd aan het thema bewegen’. In de meeste tabellen in dit
hoofdstuk worden de gegevens voor primair en voortgezet onderwijs apart gepresenteerd. De
besproken verschillen tussen basis- en voortgezet onderwijs zijn significant (p

2.2 Typering van scholen
Nederlandse kinderen en jongeren brengen een groot deel van hun tijd op school door. Ze zijn
van hun vijfde tot en met hun achttiende jaar verplicht naar school te gaan (OCW 2010). In
het primair onderwijs krijgen leerlingen verspreid over acht jaar verplicht minimaal 7.520 uur
les, dat is minimaal 940 uur per jaar (CFI 2 2006). In het voortgezet onderwijs komen hier nog
heel wat uren bij. Wie het vmbo heeft afgerond heeft in totaal minimaal 11.300 uur op school
doorgebracht, wie het vwo heeft gedaan minimaal 13.340 uur. 3 Het is dan ook te verwachten
dat de school een grote rol speelt als het gaat om het beïnvloeden van het gedrag van jongeren.
Er zijn echter veel verschillende typen scholen, die mogelijk ook op verschillende wijzen van
invloed zijn op dat gedrag. Deze paragraaf schetst een beeld van verschillen tussen scholen in
Nederland en scholen die deelgenomen hebben aan het onderzoek School, Bewegen en Sport.
2.2.1 Aantal, onderwijstype, grootte en onderwijsniveau
In 2007 waren in Nederland ruim 8.400 scholen voor primair en voortgezet onderwijs. Het primair
onderwijs omvat het basisonderwijs, het speciaal basisonderwijs en het speciaal onderwijs.
In totaal waren in 2007 in Nederland ongeveer 7.800 scholen in het primair onderwijs. 4
Aan het onderzoek School, Bewegen en Sport deden 126 basisscholen mee, dit is ongeveer 1,5%
van het totaal aantal scholen in Nederland. In dit onderzoek zijn geen scholen uit het speciaal
basisonderwijs en speciaal onderwijs betrokken, omdat leerlingen op deze scholen lastig
te vergelijken zijn met leerlingen van reguliere basisscholen. Wanneer er in deze rapportage
gesproken wordt over primair onderwijs – of in de tabellen over PO – gaat het dus alleen over
scholen in het basisonderwijs. De termen primair onderwijs en basisonderwijs worden door
elkaar heen gebruikt en verwijzen dus naar hetzelfde type scholen.
Het aantal scholen in het voortgezet onderwijs is aanzienlijk kleiner dan in het primair onderwijs.
In 2007 telde het Ministerie van OCW 645 instellingen in het voortgezet onderwijs (Stamos
2007a).
Scholen voor voortgezet speciaal onderwijs vallen ook onder het voortgezet onderwijs,
maar zijn in dit onderzoek niet meegenomen. Wanneer in deze rapportage dus wordt gesproken
over middelbare scholen of scholen in het voortgezet onderwijs, worden hiermee scholen
bedoeld in het reguliere voortgezet onderwijs. In de tabellen wordt steeds gesproken over VO.
Omdat het aantal instellingen in het voortgezet onderwijs kleiner is, hebben ze gemiddeld
aanzienlijk meer leerlingen dan een gemiddelde school in het primair onderwijs. In dit onderzoek
is niet uitgegaan van het aantal instellingen in het voortgezet onderwijs, maar is een
steekproef getrokken uit het aantal schoollocaties met een onderbouwafdeling (klas 1 tot en
met 3). Dit omdat omgevingsfactoren een grote rol spelen in dit onderzoek en deze factoren per
schoollocatie binnen een scholengemeenschap kunnen verschillen. In 2007 telde Nederland
1.359 schoollocaties waar (ook) de onderbouw gevestigd is. Aan het onderzoek School, Bewe-
34 School, Bewegen en Sport

gen en Sport hebben in totaal 61 schoollocaties in het voortgezet onderwijs deelgenomen. De
bij het onderzoek betrokken schoollocaties maken 4,5% uit van het totaal aantal schoollocaties
in Nederland. Het gemiddeld aantal leerlingen op de basisscholen in het onderzoek is 198, op
de schoollocaties in het voortgezet onderwijs is dit 691. Het gemiddeld aantal leerlingen op
basisscholen in het onderzoek is iets lager dan het landelijk gemiddelde van 225 leerlingen per
basisschool (Stamos 2007b). Of de leerlingenaantallen van het voortgezet onderwijs overeenkomen
met de landelijke gegevens is niet exact te zeggen, omdat het CFI geen gegevens op het
niveau van schoollocaties verstrekt. In 2009 telde een middelbare schoolinstelling volgens het
CFI gemiddeld 1.404 leerlingen (Stamos 2007c).
Tabel 2.1 Aantal leerlingen op scholen naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Aantal leerlingen school(locatie)
tot 150 42 8
150-499 55 44
500 of meer 3 47
In tabel 2.1 is te zien dat 42% van de basisscholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport
een relatief kleine school is (150 leerlingen of minder). Van de middelbare scholen heeft 47%
meer dan 500 leerlingen. Middelbare scholen zijn dus aanzienlijk groter dan basisschoollocaties.
Ook kennen middelbare scholen een onderscheid in onderwijsniveau.
Van de aan het onderzoek School, Bewegen en Sport deelnemende schoollocaties biedt
13% (ook) praktijkonderwijs aan en hebben veel schoollocaties (ook) een vmbo-afdeling (zie
tabel 2.2).
De schoolomgeving
35

Tabel 2.2 Scholen in het voortgezet onderwijs naar opleidingsniveau
Opleiding i
VO-scholen
(n = 61)
%
praktijk onderwijs (pro) 13
leerwegondersteunend onderwijs (lwoo) 46
vmbo basisberoepsgerichte leerweg (vmbo-b) 48
vmbo kaderberoepsgerichte leerweg (vmbo-k) 48
vmbo gemengde leerweg (vmbo-g) 38
vmbo theoretische leerweg (vmbo-t of mavo) 70
havo 59
vwo/atheneum 56
gymnasium 33
i. Meer antwoorden mogelijk.
De leerweg vmbo-t komt het vaakst voor in onze steekproef: van alle scholen zegt 70% (ook)
vmbo-t aan te bieden. Op veel scholen kunnen leerlingen ook havo (59%) en atheneum (56%)
volgen. Ongeveer een derde van de scholen biedt (ook) gymnasium aan. In de steekproef van
het onderzoek School Bewegen en Sport zitten vergeleken met de landelijke cijfers iets meer
havo- en praktijkonderwijsleerlingen en iets minder vmbo-b- en vmbo-k-leerlingen.
2.2.2 Brede school
Het fenomeen brede school is sinds halverwege de jaren negentig van de twintigste eeuw
in navolging van andere landen, zoals de Verenigde Staten, Zweden en Groot-Brittannië,
op verschillende plekken in Nederland geïntroduceerd. Brede scholen zijn scholen die zich
bezighouden met meer dan onderwijs geven alleen en zijn vaak gehuisvest in multifunctionele
gebouwen. In deze gebouwen bevinden zich ook andere instellingen die zich bezighouden
met opgroeiende kinderen. Deze instellingen en de school werken vaak met elkaar samen
(Landelijk Steunpunt Brede Scholen 2010). De staatssecretarissen van het Ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschap geven de volgende beschrijving van brede scholen: “Er is
sprake van brede school wanneer een school een bredere maatschappelijke functie heeft dan
die van onderwijsgever alleen, daarbij structureel samenwerkt met instellingen voor welzijn,
zorg, kinderopvang, sport en/of cultuur en samen met die voorzieningen zorg draagt voor een
substantiële uitbreiding van het aanbod.” (Oberon 2009: 7). Het Ministerie van OCW en de
gemeenten zijn enthousiast over de brede scholen en ondersteunen hun ontwikkeling, zowel
in aantal als in kwaliteit. Mede door deze stimulering zijn er de afgelopen jaren steeds meer
brede scholen bijgekomen.
36 School, Bewegen en Sport

Tabel 2.3 Brede school naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Brede school
nee 79 53
ja 21 47
In het onderzoek School, Bewegen en Sport is 21% van de scholen in het primair onderwijs en
47% van de schoollocaties in het voortgezet onderwijs een brede school (zie tabel 2.3). Landelijk
geeft 24% van de scholen in het primair onderwijs en 33% van de scholen in het voortgezet
onderwijs aan een brede school te zijn (Oberon 2009: 19). In het onderzoek School, Bewegen en
Sport zijn de brede scholen in het voortgezet onderwijs dus oververtegenwoordigd.
Vanuit de gedachte dat brede scholen vooral een positieve uitwerking kunnen hebben op leerlingen
uit lagere sociale milieus (met onderwijsleerachterstanden), ontstonden deze scholen
in de jaren negentig vooral in grootstedelijke (achterstands)wijken. Tegenwoordig zijn brede
scholen overal te vinden, maar omdat de brede scholen in grootstedelijke achterstandswijken
zijn ontstaan is de verwachting dat kinderen met een achterstandspositie relatief vaker op een
brede school zitten dan kinderen uit betere wijken. Uit het onderzoek School, Bewegen en
Sport blijkt inderdaad dat basisschoolleerlingen met geen of slechts één auto 5 thuis significant
vaker op een brede basisschool zitten dan hun leeftijdsgenoten uit gezinnen met meerdere
auto’s. Dit geldt ook voor leerlingen van allochtone afkomst ten opzichte van hun autochtone
leeftijdsgenoten en voor leerlingen uit zeer stedelijke gebieden ten opzichte van leerlingen uit
minder stedelijke gebieden. Voor scholieren op brede middelbare scholen geldt dit niet; het
gaat hier relatief vaak om autochtone leerlingen uit minder stedelijke gebieden.
De schoolomgeving
37

Tabel 2.4 Brede scholen naar stedelijkheid schoolomgeving
Totaal
(n = 187)
%
Brede school
ja
(n = 54)
%
nee
(n = 130)
%
Totaal 100 100 100
Stedelijkheid schoolomgeving
zeer sterk stedelijk 11 24 6
sterk stedelijk 21 20 21
matig stedelijk 20 20 21
weinig stedelijk 22 19 24
niet stedelijk 25 17 28
Van de brede scholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport staat 24% in zeer stedelijke
gebieden. In weinig stedelijke en niet stedelijke gebieden is dit iets minder, namelijk respectievelijk
19 en 17% (zie tabel 2.4). Deze cijfers zijn ongeveer vergelijkbaar met de gegevens uit
landelijk onderzoek (Oberon 2009: 20).
De brede school van tegenwoordig is er niet meer alleen om onderwijsleerachterstanden weg
te werken, maar juist ook om talentontwikkeling voor alle leerlingen te bewerkstelligen. Brede
scholen willen verdiepingsmogelijkheden bieden op verschillende terreinen. Sport en cultuur
zijn daarbij dominant. Uit procesevaluaties van brede scholen blijkt dat de samenwerking tussen
scholen en andere instellingen op het gebied van bewegen en sport is versterkt en dat het
aanbod van beweeg- en sportactiviteiten op brede scholen de laatste jaren is gegroeid (Oberon
2009: 14).
2.2.3 Speciale leerlingen
Uit de vorige paragraaf bleek dat brede scholen vaak (financieel) worden gesteund door de
landelijke overheid en/of gemeenten. Deze ondersteuning kunnen zij onder andere inzetten
om het aanbod op het gebied van bewegen en sport te vergroten. Niet alleen brede scholen
ontvangen extra middelen van de rijksoverheid. Ook scholen met speciale leerlingen kunnen
extra financiering ontvangen, die ze kunnen inzetten voor extra aandacht aan bewegen en
sport. Scholen in het primair onderwijs met geïndiceerde leerlingen en scholen in het voortgezet
onderwijs met leerplusarrangementleerlingen (L+A-leerlingen) kunnen rekenen op
extra ondersteuning vanuit de overheid.
Een geïndiceerde leerling of een leerling ‘met gewicht’ is een leerling in het primair onderwijs
waarvan verwacht wordt dat hij 6 een achterstandspositie heeft ten opzichte van anderen. Op
38 School, Bewegen en Sport

asis van de achtergrondpositie van de ouders wordt aan iedere leerling een bepaald gewicht
toegekend. Voorheen werd dat gedaan op basis van etniciteit, beroep en opleiding. Sinds 2006
wordt er alleen gekeken naar het opleidingsniveau van de ouders (CFI 2008). Een leerling kan
1,2 of 0,3 extra gewicht krijgen. 7 15% van de scholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport
heeft een aanzienlijk aandeel geïndiceerde leerlingen. Zij krijgen voor 120% of meer leerlingen
vergoed (zie tabel 2.5).
Tabel 2.5 Geïndiceerde leerlingen op scholen in het primair onderwijs a PO-scholen
(n = 126)
%
Totaal 100
Percentage extra gewicht
0 tot 2,5% 28
2,5 tot 10% 37
10 tot 20% 20
20% of meer 15
a. Bron: CFI 2008, bewerking Mulier Instituut.
Meer dan een kwart van de basisscholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport krijgt
geen tot nauwelijks extra financiële middelen vanwege geïndiceerde leerlingen. Landelijk
gezien zijn er iets meer basisscholen met 20% of meer extra gewicht en minder scholen zonder
geïndiceerde leerlingen.
In het voortgezet onderwijs wordt extra financiële ondersteuning gegeven aan scholen die
nieuwkomers of L+A leerlingen hebben (OCW 2007). Een nieuwkomer is een leerling die korter
dan twee jaar in Nederland is en die ‘vreemdeling’ is volgens de Vreemdelingenwet. Dat
wil zeggen dat hij of zij niet beschikt over de Nederlandse nationaliteit. Het aantal middelbare
scholen met nieuwkomers in het onderzoek School, Bewegen en Sport is te verwaarlozen,
daarom wordt deze variabele in deze rapportage verder niet meegenomen.
Een L+A leerling is een leerling die afkomstig is uit een achterstandswijk, een wijk die op basis
van de postcode volgens de indeling van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) geldt
als ‘armoedeprobleemcummulatiegebied’. Als de postcode van een leerling op de teldatum op
deze postcodelijst voorkomt, is de leerling een L+A-leerling. Een school die gedurende twee
opeenvolgende jaren minimaal 30% L+A-leerlingen heeft, wordt aangeduid als L+A-school en
ontvangt extra financiële middelen.
De schoolomgeving
39

Tabel 2.6 Leerplusarrangementscholen in het voortgezet onderwijs a
VO-scholen
(n = 61)
%
Totaal 100
L+A-school
ja 12
nee 88
a. Bron: CFI 2008, bewerking Mulier Instituut.
In het onderzoek School, Bewegen en Sport heeft 12% van de schoollocaties in het voortgezet
onderwijs recht op L+A financiering (zie tabel 2.6). Dit komt exact overeen met het percentage
L+A-schoollocaties dat heel Nederland in 2008 kende. 8
2.2.4 Fysieke omgeving
Op basis van de literatuur is de verwachting dat de fysieke omgeving van de school van invloed
kan zijn op de manier waarop leerlingen zich naar en van school verplaatsen. In een fietsland
als Nederland, waar 14 miljoen van de 16 miljoen inwoners samen 18 miljoen fietsen bezitten
(VW & fietsberaad 2009), ligt het voor de hand dat veel kinderen op de fiets naar school
komen. Uit een groot onderzoek in 2003 naar het reisgedrag van basisschoolkinderen van 4 tot
12 jaar bleek dat 44% van de kinderen op de fiets (zelfstandig of begeleid) naar school komt.
Ongeveer een derde van de basisschoolkinderen gaat lopend (zelfstandig of begeleid) naar
school (Houwen et al. 2003: 15). Kinderen die lopend of met de fiets naar school komen, bewegen
op dat moment meer dan kinderen die met de auto gebracht worden of met het openbaar
vervoer reizen. Uiteraard speelt de leeftijd hierin ook een rol: heel jonge kinderen zullen vaker
door hun ouders gebracht worden. Zodra kinderen zich echter zelfstandig kunnen en mogen
verplaatsen, is de verwachting dat ze eerder lopend of op de fiets naar school komen als de
omgevingsomstandigheden rondom de school gunstig zijn. Eerder onderzoek toonde positieve
relaties aan tussen een veilige schoolomgeving en het actief transport van leerlingen (Panter
et al. 2008; Houwen et al. 2003). Ook is gevonden dat in meer stedelijke gebieden vaker een
vorm van actief vervoer wordt gekozen (Hertog et al. 2006). Daarnaast kan een aantrekkelijke,
groene omgeving beweging stimuleren (Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en
Natuuronderzoek 2004). Specifiek voor het lopen en fietsen naar school is er een samenhang
gevonden met de aanwezigheid van fietspaden in de omgeving (Vries et al. 2010). Uit diezelfde
studie kwam naar voren dat de aanwezigheid van groen, de frequentie van oversteekplaatsen,
parallelle parkeerplaatsen en rotondes in de omgeving een samenhang vertoont met het lopen
naar school, terwijl het aantal voorzieningen voor recreatie, de aanwezigheid van groen en de
frequentie van oversteekplaatsen voor voetgangers, stoplichten en parallelle parkeerplaatsen
40 School, Bewegen en Sport

in de omgeving een relatie vertoont met het fietsen naar school (idem). Over de relatie tussen
de aanwezigheid van water rondom de school en het verplaatsingsgedrag van leerlingen is niet
veel bekend. Enerzijds zou veel water in de schoolomgeving vanwege het verdrinkingsgevaar
een reden voor ouders kunnen zijn om hun kinderen niet lopend of op de fiets naar school
te laten gaan. Anderzijds duidt veel water in de buurt van de school op een ruim opgezette
schoolomgeving, waardoor fietsen en lopen mogelijk wordt gestimuleerd. De Vries et al. (2010)
vonden geen relatie tussen de aanwezigheid van water en het beweeggedrag.
Stedelijkheid van de schoolomgeving en aanwezigheid van groen, wegen en water
Zoals verwacht, staat een groot deel van de middelbare scholen in een zeer sterk, sterk of matig
stedelijk gebied (67%, zie tabel 2.7). De basisscholen in de steekproef van het onderzoek School,
Bewegen en Sport staan daarentegen relatief vaak in een weinig stedelijk gebied. Daar waar
leerlingen uit dorpen vaak nog de mogelijkheid hebben om in hun eigen dorp naar de basisschool
te gaan, moeten zij voor het bezoeken van een middelbare school meestal verder weg.
Tabel 2.7 Fysieke omgeving van de school naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Stedelijkheid schoolomgeving
zeer sterk stedelijk 11 11
sterk stedelijk 15 33
matig stedelijk 19 23
weinig stedelijk 21 26
niet-stedelijk 34 7
Percentage groen rond school
0-15 33 33
15-30 24 34
30-50 21 20
50-100 21 13
Aanwezigheid grote wegen rond school
niet 52 41
rond school (tot 100 m) 21 34
verder weg (100 tot 440 m) 26 25
Aanwezigheid water rond school
niet 50 46
rond school (tot 100 m) 25 33
verder weg (100 tot 440 m) 25 21
De schoolomgeving
41

Vergeleken met landelijke cijfers staan de middelbare scholen in het onderzoek School, Bewegen
en Sport iets vaker in een weinig stedelijk gebied en is er een lichte ondervertegenwoordiging
van middelbare scholen in zeer sterk stedelijke gebieden. Voor basisscholen zijn er slechts
kleine verschillen met de landelijke populatie. Er is een lichte oververtegenwoordiging van
basisscholen in niet stedelijke gebieden tegenover een lichte ondervertegenwoordiging in sterk
stedelijke gebieden.
Samenhangend met stedelijkheid is te zien dat rond een groter percentage van de basisscholen
veel groen aanwezig is en dat er vaker een grote weg vlakbij de school voor voortgezet onderwijs
ligt. Grote wegen blijken vaker aanwezig te zijn in stedelijke gebieden, terwijl groen juist
minder aanwezig is. Er is vaker water in de nabijheid van middelbare scholen dan bij basisscholen.
Mogelijk wordt er vanuit veiligheidsoogpunt rekening gehouden met de aanwezigheid
van water bij het bouwen van basisscholen.
Verkeersveiligheid en fiets-/loopvriendelijkheid van de school
Wat betreft de verkeerssituatie rondom de school zijn er, op de aanwezigheid van oversteekplaatsen
na, tussen basisscholen en middelbare scholen geen heel grote verschillen (zie tabel 2.8).
Tabel 2.8 Verkeerssituatie rondom de school naar onderwijstype
Onderwijstype
PO
(n = 126)
%
VO
(n = 61)
%
Verkeerssituatie rond school, aanwezigheid van i
veel verkeer 43 58
verkeer met hoge snelheden 7 5
kruispunten/oversteekplaatsen met stoplichten 12 24
oversteekplaatsen met klaar-overs 15 3
oversteekplaatsen met zebrapaden 34 22
voetpaden 65 63
fietspaden 40 49
autovrije zone 5 2
woonerf 12 25
dertigkilometerzone 43 41
i. Meer antwoorden mogelijk.
42 School, Bewegen en Sport

Oversteekplaatsen met stoplichten komen vaker voor in de omgeving van middelbare scholen.
Vermoedelijk hangt dit samen met de meer stedelijke omgeving waarin middelbare scholen
vaker staan (zie tabel 2.7) en de aanwezigheid van grote wegen. Oversteekplaatsen met klaarovers
en zebrapaden komen daarentegen vaker rond basisscholen voor. Bij 15% van de basisscholen
en 3% van de middelbare scholen worden klaar-overs op oversteekplaatsen ingezet.
In de buurt van 34% van de basisscholen en 22% van de middelbare scholen liggen één of
meerdere zebrapaden. Stoplichten, zebrapaden en klaar-overs zijn bedoeld om de veiligheid
van overstekers te vergroten. De aanwezigheid hiervan kan dus op een betere verkeersveiligheid
duiden, maar ook op een situatie waarin het vanwege de verkeersonveiligheid zeer
noodzakelijk is beveiligde oversteekplaatsen te hebben. Het is dus zinvol om ook te kijken naar
hoe de verkeersveiligheid van de schoolomgeving door de schoolvertegenwoordigers wordt
beoordeeld.
Tabel 2.9 Uitspraken over de schoolomgeving naar onderwijstype
Onderwijstype
PO
(n = 126)
%
VO
(n = 61)
%
Uitspraken over de schoolomgeving i
de leerlingen kunnen rondom de school veilig lopen 76 84
de leerlingen kunnen rondom de school veilig fietsen 57 72
de leerlingen hebben op school voldoende ruimte om hun fiets te stallen 66 86
de school heeft (in het verleden) invloed (uitgeoefend) op de inrichting van
de schoolomgeving
i. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
54 16
In tabel 2.9 is te zien dat ongeveer driekwart van de basisschoolvertegenwoordigers en 8 op
de 10 vertegenwoordigers van de middelbare scholen van mening is dat leerlingen rondom de
school veilig kunnen lopen. Voor fietsen is dat minder: rond 57% van de basisscholen en 72%
van de middelbare scholen kan volgens de schoolvertegenwoordigers veilig worden gefietst.
Het niet hebben van voldoende ruimte om fietsen te stallen, is mogelijk ook een reden voor
leerlingen om niet op de fiets naar school te komen. Anderzijds kan het grote aantal leerlingen
dat op de fiets komt er ook voor zorgen dat de fietsenstalling overvol is. Op 66% van de basisscholen
en 86% van de middelbare scholen hebben leerlingen, volgens de ondervraagden, voldoende
ruimte om hun fietsen te stallen.
Om het aantrekkelijker te maken om op de fiets of lopend naar school te komen, kunnen
scholen proberen invloed uit te oefenen. Dit kan bijvoorbeeld door het bouwen van meer fietsen-
De schoolomgeving
43

stallingen of door bij gemeenten te pleiten voor een autovrije zone en/of voor veilige oversteekplaatsen
rondom de school. Vooral bij het bouwen van nieuwe scholen kan in de planning rekening
worden gehouden met de beweegvriendelijkheid van de schoolomgeving. Uit de antwoorden
op de schoolvragenlijst blijkt dat meer dan de helft van de basisscholen invloed uitoefent of uit
heeft geoefend op de inrichting van de schoolomgeving. Voor scholen in het voortgezet onderwijs
ligt dit een stuk lager: slechts 16% bemoeit zich met de inrichting van de schoolomgeving.
2.3 Lichamelijke opvoeding
Lichamelijke opvoeding is een verplicht onderdeel voor alle leerlingen in zowel het basisonderwijs
als het voortgezet onderwijs. Hierdoor kan de les lichamelijke opvoeding direct
positief bijdragen aan de fysieke activiteit van leerlingen. Overigens is het verhogen van de
fysieke activiteit van leerlingen niet het enige doel van lichamelijke opvoeding. Het ervaren
dat deelname aan beweeg- en sportactiviteiten plezierig is, het verwerven van bewegingscompetenties,
het leren zelfstandig te opereren en het ontwikkelen van zelfvertrouwen in
bewegingssituaties zijn ten minste zo belangrijk. Gezien de vraagstelling van dit onderzoek en
de focus van de hoofdstukken 4 en 5 wordt nu vooral ingegaan op de relatie tussen lichamelijke
opvoeding en het kwantitatieve beweeggedrag.
Er wordt vaak verondersteld dat de lessen lichamelijke opvoeding zowel direct als indirect
kunnen bijdragen aan het beweeggedrag van kinderen. Direct omdat in de lessen bewogen
wordt en indirect omdat leerlingen tijdens de lessen lichamelijke opvoeding competenties
verwerven die ze ook buiten de lessen kunnen inzetten. Bovendien wordt de gymles door
de meeste deskundigen gezien als bij uitstek geschikt om leerlingen een positieve houding
te laten krijgen ten aanzien van sport, bewegen en een gezonde leefstijl. Voor deze indirecte
positieve invloed van de les lichamelijke opvoeding op het activiteitsniveau van leerlingen zijn
echter weinig wetenschappelijke bewijzen (Slingerland 2010; Slingerland & Borghouts 2008).
Wel is bekend dat van deze lessen een stimulerende werking uit kan gaan. Onderzoek van
Stegeman et al. (2007: 71) laat bijvoorbeeld zien dat 37% van de basisschoolleerlingen en 26%
van de middelbare scholieren zegt door de lessen lichamelijke opvoeding (meer) te zijn gaan
sporten. Als redenen daarvoor geven ze onder meer aan dat ze merkten dat het plezierig is om
te bewegen, dat ze merkten dat ze goed waren in bepaalde sporten, dat lessen lichamelijke
opvoeding hen betere toegang gaf tot schoolsportactiviteiten buiten de reguliere lessen om en
dat de gymleraar hen stimuleerde meer te gaan sporten. Van de middelbare scholieren vindt
51% dat zij in de lessen lichamelijke opvoeding zijn gestimuleerd tot een actieve leefstijl. Of
dit indirect ook daadwerkelijk het totale activiteitsniveau verhoogde, is in het onderzoek van
Stegeman niet nader bekeken.
44 School, Bewegen en Sport

In eerder onderzoek is wel aangetoond dat lessen lichamelijke opvoeding direct bijdragen aan
de hoeveelheid Moderate to Vigorous Physical Activity (MVPA) 9 die leerlingen wekelijks genereren
(o.a. Fairclough & Stratton 2005; Fairclough & Stratton 2006). Van belang hierbij zijn
de frequentie en duur van de lessen lichamelijke opvoeding en wat de kinderen tijdens deze
lessen doen (Barnett et al. 2006). Dat de hoeveelheid MPVA tijdens de gymlessen niet altijd
groot is, blijkt uit onderzoek van Haerens & Cardon (2008). Zij concluderen dat de mate van
lichamelijke activiteit in de lessen lichamelijke opvoeding en zwemmen in het Vlaamse basisonderwijs
relatief beperkt is: 59% van de zwemlessen en slechts 23% van de lessen lichamelijke
opvoeding bereiken een niveau van meer dan ‘50% MPVA’. Stratton (1996) concludeerde dat
tijdens de les lichamelijke opvoeding maar 27 tot 49% van de tijd wordt besteed aan matige
tot intensieve lichamelijke activiteit. Dit verschilt echter per kind en per situatie. Nederlands
onderzoek (Slingerland 2010) toonde aan dat er tijdens 47% van de actieve lestijd op basisscholen
matig tot intensief bewogen wordt. Op middelbare scholen was dit 40%.
Het aandeel dat de lessen lichamelijke opvoeding uitmaakt van het totale activiteitsniveau van
kinderen is lastig te onderzoeken en niet eenduidig. In verschillende onderzoeken in binnenen
buitenland is geprobeerd te meten in hoeverre de lessen lichamelijke opvoeding bijdragen
aan een gezonde en actieve leefstijl. De conclusies verschillen. Zo constateert Bailey (2006)
in zijn review dat Physical Education and Sport (PES) 10 niet als vanzelfsprekend een positieve
bijdrage levert aan de hoeveelheid lichamelijke activiteit. In potentie is de invloed van PES
volgens Bailey het grootst wanneer lessen lichamelijke opvoeding worden gecombineerd met
andere beweegprogramma’s waarin experiences of self-determination (positieve gevoelens over
ontwikkelde competenties, plezier en positieve ervaringen) centraal staan.
Dat een vermeerdering van het aantal lessen lichamelijke opvoeding niet automatisch leidt
tot meer lichamelijke activiteit voor alle doelgroepen constateerden ook anderen (o.a. Mallam
et al. 2003; Sallis et al.2003; Wilkin et al. 2006). Een onderzoek van Sallis et al. (2003) onder
middelbare scholieren wees bijvoorbeeld uit dat verhoging van de fysieke activiteit binnen de
lessen lichamelijke opvoeding en gedurende de rest van de schooldag een positief effect had
op de totale beweegtijd van de jongens, maar niet op die van de meisjes. Mallam et al. (2003)
concludeerden dat kinderen die op school meer bewegen, dit buiten schooltijd minder doen.
Het opvoeren van de frequentie en duur van lessen lichamelijke opvoeding alleen blijkt dus
niet voldoende om bij alle doelgroepen de totale beweegtijd te verhogen. Programma’s waarin
het uitbreiden van de lestijd en de frequentie van lichamelijke opvoeding gecombineerd wordt
met andere activiteiten, zoals het uitbreiden van naschoolse sport en activiteiten in de pauze,
maar ook het aanbieden van voorlichtingslessen over gezond leven, blijken het meest succesvol
als het gaat om het verhogen van het activiteitsniveau van de leerlingen (Kriemler 2010;
Verstraete 2007; Trudeau & Shephard 2005). Verstraete et al. (2007) evalueerden bijvoorbeeld
een programma waarbij op basisscholen een interventie werd gepleegd door het invoeren van
een aan gezondheid gerelateerd bewegingsprogramma, extra buitenschoolse lessen en meer
De schoolomgeving
45

klassikale lessen lichamelijke opvoeding. De kinderen werden gedurende twee schooljaren
gevolgd. Bij de interventiegroep nam de totale beweegtijd gedurende deze twee jaar minder
sterk af dan bij de controlegroep (respectievelijk met negen en dertig minuten per dag). Omdat
het interventieprogramma niet alleen bestond uit het verhogen van het aantal lessen lichamelijke
opvoeding, maar ook uit andere beweegprogramma’s, kan niet worden geconcludeerd
dat er een positief interventie-effect uitgaat van het aanbieden van meer lessen lichamelijke
opvoeding, maar wel van een combinatie van interventies.
2.3.1 Kwantiteit van lichamelijke opvoeding
In het primair onderwijs is lichamelijke opvoeding een vast onderdeel van het onderwijsaanbod.
Kerndoelen waaraan voldaan moet worden, zijn richtinggevend voor de inhoud van het
vak. Net als bij andere vakken in het basisonderwijs zijn er geen voorschriften over de duur
en frequentie van het aanbod. Wel zijn voor het vak lichamelijke opvoeding door de Inspectie
van het Onderwijs richtlijnen opgesteld voor de hoeveelheid tijd die aan het vak lichamelijke
opvoeding moet worden besteed. In deze richtlijnen staat dat in de eerste twee groepen van het
basisonderwijs dagelijks lichamelijke opvoeding op het rooster moet staan en voor de groepen
drie tot en met acht minimaal twee keer per week drie kwartier (Mooij 2003 in Herweijer et al.
2008: 232).
De vertegenwoordigers van de basisscholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport rapporteerden
dat zij aan de groepen 3 tot en met 8 gemiddeld 91 minuten lichamelijke opvoeding
per week geven. Het gros van de basisscholen geeft tussen de 90 en 120 minuten lichamelijke
opvoeding per week (zie tabel 2.10). Leerlingen uit de groepen 7 en 8 rapporteerden dat zij in
de meetweek gemiddeld 106 minuten lichamelijke opvoeding hebben gehad (zie tabel 2.11).
De basisscholen in dit onderzoek lijken qua minuten gemiddeld dus boven de norm te zitten.
Eerder gedane onderzoeken in het primair onderwijs geven een ongeveer vergelijkbaar beeld. 11
46 School, Bewegen en Sport

Tabel 2.10 Duur lichamelijke opvoeding naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Aantal minuten lichamelijke opvoeding (PO: groep 3-8, VO: klas 1-4)
minder dan 90 minuten per week 29 9
90-120 minuten per week 65 37
meer dan 120 minuten per week 6 54
min/wk i
min/wk i
gemiddeld 91 115
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
Nadere analyses laten zien dat de gemiddelde gymduur op basisscholen met een vakleerkracht
iets hoger is dan op basisscholen zonder vakleerkracht. Dit geldt ook voor brede basisscholen
(niet in de tabel).
Net als in het primair onderwijs zijn er ook in het voortgezet onderwijs voor lichamelijke
opvoeding kerndoelen en eindtermen geformuleerd waar scholen zich inhoudelijk aan moeten
houden. Tot 2005 gold er voor de vakken maatschappijleer, kunstzinnige vorming en lichamelijke
opvoeding een minimumlessentabel. In 2005 is via de Wet op het voortgezet onderwijs de
minimumlessentabel afgeschaft, om recht te doen aan de autonomie van scholen. Als gevolg
van een amendement van de Tweede Kamer is in 2006 artikel 6d als wijziging aan de wet toegevoegd,
zodat de hoeveelheid onderwijstijd voor lichamelijke opvoeding gewaarborgd blijft
(Tweede Kamer 2006). 12 Daardoor blijft het aantal klokuren uit de minimumlessentabel van
voor 2005 gewaarborgd, maar is de invulling over lesweken wel vrijer geworden. Voor het havo
gaat het dan om 360 klokuren en voor het vwo om 400 klokuren, verdeeld over respectievelijk
vijf en zes leerjaren. Voor het vmbo zijn minimaal 400 lessen van 50 minuten (dit komt overeen
met 333 klokuren) over alle vier de leerjaren verplicht.
De middelbare scholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport gaven aan gemiddeld 115 minuten
per week lichamelijke opvoeding te geven aan de klassen 1 tot en met 4 (zie tabel 2.10). De leerlingen
uit de klassen 1 en 3 die deelnamen aan het onderzoek rapporteerden een gemiddelde van
123 minuten lichamelijke opvoeding in de meetweek (zie tabel 2.11). Hiermee lijken de scholen
gemiddeld gezien niet minder les te geven dan de norm voorschrijft. Eerder gedane onderzoeken
(o.a. Herweijer et al. 2008; Jepma & Van der Vegt 2006) lieten ongeveer gelijke gemiddelden zien.
De schoolomgeving
47

Nadere analyses op gegevens van het onderzoek School, Bewegen en Sport laten zien dat leerlingen
in klas 1 en 3 van brede middelbare scholen gemiddeld een langere gymduur hebben
dan leerlingen van niet-brede middelbare scholen (132 tegenover 114 minuten per week, niet
in tabel).
Relatie duur gymles en afstand tot accommodaties
Eerder onderzoek (o.a. Slingerland & Borghouts 2010: 11) wijst uit dat er vaak een verschil is tussen
de ingeroosterde tijd voor lichamelijke opvoeding en de daadwerkelijke lestijd. Door omkleden
en een eerste uitleg, maar ook door de reistijd van en naar de sportaccommodatie, kunnen
ingeroosterde lesminuten wegvallen. Het is aannemelijk dat leerlingen op scholen waar de gymzaal
niet op het schoolterrein ligt minder effectieve lestijd overhouden dan leerlingen waarbij dit
wel het geval is. In het onderzoek School, Bewegen en Sport is alleen gevraagd naar geroosterde
lestijd en niet naar daadwerkelijke lestijd. Er is echter ook een relatie tussen geroosterde lestijd
en afstand tot de accommodatie voor lichamelijke opvoeding (zie tabel 2.11). 13
Tabel 2.11 Duur van de gymles per week naar afstand binnenaccommodatie en onderwijstype
Totaal
(n = 6.878)
min/wk ii
PO i
(n = 4.515)
min/wk ii
Onderwijstype
VO i
(n = 2.363)
min/wk ii
Totaal 115 106 123
Afstand binnenaccommodatie vanaf school
staat op het terrein 124 114 128
staat niet op het terrein 101 101 102
i. Het gaat hier om gegevens die door leerlingen zijn gerapporteerd. De resultaten in deze tabel zijn gewogen
voor onderwijstype, onderwijsniveau en stedelijkheid, zie tabel B1.2 in de onderzoeksverantwoording.
ii. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
Op 46% van de basisscholen en 43% van de middelbare scholen staat de binnenaccommodatie
voor lichamelijke opvoeding op het terrein van de school (niet in tabel). Bij deze scholen is de
duur van de gymles langer dan op scholen waar de accommodatie niet op het terrein staat.
2.3.2 Kwaliteit van lichamelijke opvoeding
Naast de duur van de lessen lichamelijke opvoeding kunnen de kwaliteit van de lessen en
onderwijsgevenden (kader), en randvoorwaarden als accommodaties en materialen invloed
hebben op het beweeggedrag van leerlingen.
48 School, Bewegen en Sport

Vakleerkracht lichamelijke opvoeding
Voor kwalitatief goede lessen lichamelijke opvoeding wordt vaak de inzet bepleit van specifiek
gekwalificeerde docenten met een afgeronde lerarenopleiding lichamelijke opvoeding
(ALO), in het basisonderwijs vakleerkracht lichamelijke opvoeding genoemd. Er zijn inderdaad
aanwijzingen die er op duiden dat onderwijs verzorgd door een vakleerkracht van betere
kwaliteit is (o.a. Stegeman 2007; Weerden et al. 2008). Wanneer lichamelijke opvoeding door
een vakleerkracht gegeven wordt, wordt bijvoorbeeld in de voorbereiding van die lessen vaker
gebruikgemaakt van een methode en/of handboek. Ook is aangetoond dat leerlingen die les
hebben van een vakleerkracht gemiddeld significant beter scoren op verschillende beweegtoetsen
(Weerden et al. 2008: 149-150). Nader onderzoek is nodig om de verschillen tussen de
kwaliteit van de gymlessen door vak- en groepsleerkrachten goed in kaart te brengen. Ook zou
het interessant zijn te kijken welke invloed de vakleerkracht heeft op het activiteitsniveau van
de leerlingen. Mogelijk mede vanwege het gebrek aan wetenschappelijke bewijzen van de positieve
effecten is er op dit moment geen verplichting vanuit de overheid voor het aanstellen van
een vakleerkracht lichamelijke opvoeding op de basisschool. Herweijer et al. (2008: 233) concluderen
dan ook dat in het basisonderwijs niet altijd een gekwalificeerde leerkracht voor de
(gym)klas staat. Naast de afgeronde lerarenopleiding lichamelijke opvoeding (ALO) zijn er ook
andere bevoegdheden om gymles te mogen geven in het basisonderwijs. Volgens de wetgeving
is een leerkracht bevoegd les te geven in lichamelijke opvoeding van de groepen 3 tot en met
8 in het primair onderwijs als hij of zij een van de onderstaande opleidingen heeft afgerond:
• Akte J, oude structuur lerarenopleiding basisonderwijs;
• Aantekening J;
• Pabo, gestart voor 1 september 2000 en afgestudeerd voor 2005;
• Pabo, gestart na 1 september 2000 en in het bezit van de Leergang vakbekwaamheid bewegingsonderwijs
aan de Pabo; 14
• Academie voor Lichamelijke Opvoeding. 15
Idealiter zou elke basisschool een leerkracht met een afgeronde ALO-opleiding voor de klas
hebben, maar vaak is de financiering van deze vakleerkrachten een probleem voor de scholen.
Vakleerkrachten moeten gefinancierd worden uit algemene middelen (de lumpsum), waarin
maar een klein deel beschikbaar is voor vakonderwijs. Het is aan de school zelf hoe dit geld in
te zetten en eventueel aan te vullen (Herweijer et al. 2008).
De schoolomgeving
49

Tabel 2.12 Aanwezigheid vakleerkracht lichamelijke opvoeding in het basisonderwijs naar
brede school
Totaal
(n = 126)
%
nee
(n = 99)
%
Brede school
ja
(n = 26)
%
Totaal 100 100 100
Vakleerkracht LO aanwezig
nee 50 58 15
ja 50 42 85
Op de helft van de basisscholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport worden de lessen
lichamelijke opvoeding (deels) verzorgd door een vakleerkracht (zie tabel 2.12). Brede basisscholen
hebben significant vaker dan niet-brede basisscholen een vakleerkracht (85% tegenover
42%). Ook scholen met meer dan 20% geïndiceerde leerlingen hebben vaker een vakleerkracht
dan scholen met minder geïndiceerde leerlingen (niet in tabel). Vanwege het kleine
aantal scholen zijn deze verschillen echter niet significant. Op grotere basisscholen (vanaf
150 leerlingen) geeft relatief vaker een vakleerkracht lichamelijke opvoeding les (niet in tabel).
Ook deze verschillen moeten, door het kleine aantal scholen echter met voorzichtigheid geïnterpreteerd
worden. De 50% vakleerkrachten uit het onderzoek School, Bewegen en Sport komt
redelijk overeen met verschillende onderzoeken uit het verleden (o.a. Vegt et al. 2007; Weerden
et al. 2008). Overigens wil het hebben van een vakleerkracht niet zeggen dat alle leerlingen op
de betreffende school les krijgen van deze leerkracht.
In het voortgezet onderwijs is de situatie anders. Daar wordt het vak lichamelijke opvoeding
verplicht gegeven door een vakspecifiek geschoolde docent. Slechts weinig scholen zetten
daarom een onbevoegde docent voor de klas (Herweijer et al. 2008).
Accommodaties en materialen
Naast gekwalificeerd kader zijn ook goed materiaal en in goede staat verkerende sportaccommodaties
van belang voor het aanbieden van kwalitatief goede lessen lichamelijke opvoeding.
Aan de scholen is dan ook gevraagd van welke accommodaties en materialen zij op school
gebruikmaken en hoe ze deze waarderen.
50 School, Bewegen en Sport

Tabel 2.13 Gebruik accommodaties voor lichamelijke opvoeding naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Gymnastiekzaal
niet van toepassing 7 7
incidenteel 1 7
structureel 92 86
Sporthal
niet van toepassing 55 36
incidenteel 7 17
structureel 38 47
Sportveld
niet van toepassing 43 16
incidenteel 47 19
structureel 10 66
Openbaar grasveld
niet van toepassing 39 76
incidenteel 46 18
structureel 16 6
Openbare speeltuin
niet van toepassing 70 96
incidenteel 20 4
structureel 10 0
Schoolplein
niet van toepassing 11 70
incidenteel 38 26
structureel 51 4
Zwembad
niet van toepassing 44 50
incidenteel 16 34
structureel 40 16
Alle scholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport geven het vak lichamelijke opvoeding in
elk geval in een binnenaccommodatie. In tabel 2.13 is te zien dat 92% van de basisscholen en 86%
van de scholen voor voortgezet onderwijs hiervoor structureel een of meerdere gymnastiekzalen
De schoolomgeving
51

gebruikt. Iets meer dan een derde van de basisscholen en iets minder dan de helft van de middelbare
scholen maakt ook structureel gebruik van een sporthal. Uit een onderzoek van Van der Poel
(2001: 37) bleek dat naar schatting tussen de 75 en 85% van de lessen lichamelijke opvoeding worden
gegeven in gymnastieklokalen. De rest van de lessen vond plaats in sportzalen en sporthallen.
In het onderzoek School, Bewegen en Sport geven ongeveer 9 op de 10 scholen aan dat zij
op enig moment in het schooljaar gebruikmaken van een buitenaccommodatie voor de lessen
lichamelijke opvoeding (niet in tabel). Voor 54% van de basisscholen en 11% van de middelbare
scholen is dit af en toe, ongeveer een derde van de basisscholen en 8 op de 10 middelbare
scholen maakt structureel (voorjaar en zomer en/of hele jaar door) gebruik van een buitenaccommodatie
(niet in tabel). In tabel 2.13 is te zien dat middelbare scholen vaker dan basisscholen
een sportveld voor hun buitengymlessen gebruiken. Van de basisscholen maakt 51%
structureel gebruik van het schoolplein. Door 62% van de basisscholen wordt ook wel eens
gebruikgemaakt van een openbaar grasveld en in enkele gevallen van een openbare speeltuin.
Als wordt gekeken naar andersoortige accommodaties wordt duidelijk dat 40% van de
basisscholen ook nog structureel gebruikmaakt van een zwembad. Ongeveer de helft van de
basisscholen biedt namelijk (voor een deel van de leerlingen) schoolzwemmen aan (niet in
tabel). In het voortgezet onderwijs maakt slechts een enkele school gebruik van een zwembad.
Middelbare scholen maken daarentegen wel vaker gebruik van specifieke accommodaties,
zoals een atletiekbaan, een fitnessruimte, een tennisbaan of een klimhal (niet in tabel). In de
meeste gevallen gaat dit om incidenteel gebruik.
Naast de mate waarin scholen gebruikmaken van bepaalde accommodaties, is ook gevraagd
naar hoe ze deze accommodaties waarderen.
Tabel 2.14 Waardering accommodatie voor lichamelijke opvoeding naar onderwijstype
Onderwijstype
PO
(n = 126)
%
VO
(n = 61)
%
Type accommodatie i
gymnastiekzaal 68 58
sporthal 91 73
sportveld 69 71
openbaar grasveld 41 17
openbare speeltuin 82 20
schoolplein 59 39
zwembad 82 69
i. In de tabel is alleen de categorie ‘(zeer) positief’ weergegeven.
52 School, Bewegen en Sport

Het blijkt dat lang niet alle accommodaties door de schoolvertegenwoordigers positief worden
beoordeeld. Ongeveer twee derde van de basisschoolvertegenwoordigers en iets meer dan de
helft van de vertegenwoordigers van scholen voor voortgezet onderwijs vindt de gymzaal voldoende
of goed. De rest is hier dus minder tevreden over. Over sportvelden zijn basisscholen
ongeveer even positief als over de gymzalen, middelbare scholen scoren hier hoger.
De verschillen tussen basisonderwijs en voortgezet onderwijs wat betreft de binnenaccommodaties
worden mogelijk verklaard door het feit dat het bij de middelbare scholen
in alle gevallen gaat om de mening van een vakleerkracht lichamelijke opvoeding, terwijl de
vragenlijst voor de basisscholen in de meeste gevallen is ingevuld door een schooldirecteur.
Vakleerkrachten lichamelijke opvoeding oordelen mogelijk vaker negatief over een accommodatie,
omdat zij waarschijnlijk meer dan schooldirecteuren, ambities hebben om de sportaccommodatie
te verbeteren.
Ook uit het onderzoek van Van der Poel (2001: 43) bleek dat scholen lang niet altijd tevreden
zijn over de gymnastieklokalen. Schoolhoofden en vakleerkrachten in het voortgezet
onderwijs gaven de gymnastieklokalen gemiddeld een ruime onvoldoende. Basisscholen leken
ook in het onderzoek van Van der Poel iets positiever te zijn over de gebruikte binnenaccommodaties.
De leerlingen bleken in dit onderzoek nog het meest tevreden te zijn over de accommodaties.
Ook in het onderzoek School, Bewegen en Sport zijn de leerlingen iets minder kritisch over de
gymzaal dan de schoolvertegenwoordigers, over het sportveld zijn zij juist minder tevreden.
Met de stelling “Voor de gymlessen maakt de school gebruik van een goede gymzaal of sporthal”
is 83% van de basisscholieren en 75% van de middelbare scholieren het (helemaal) eens.
Over het sportveld is 48% van de basisschoolleerlingen en 69% van de middelbare scholieren
tevreden (niet in tabel).
Net als over de accommodaties, zijn de schoolvertegenwoordigers ook niet unaniem positief
over de hoeveelheid en kwaliteit van de materialen waarover zij in de lessen lichamelijke
opvoeding kunnen beschikken (zie tabel 2.15). Opvallend is dat middelbare scholen vaker dan
basisscholen tevreden zijn over de materialen, terwijl wij eerder zagen dat zij over de accommodaties
minder tevreden zijn.
De schoolomgeving
53

Tabel 2.15 Waardering materialen voor lichamelijke opvoeding naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Hoeveelheid materialen voor binnenlessen LO
onvoldoende 6 2
matig 14 10
voldoende 43 38
goed 37 50
Kwaliteit materialen binnenlessen LO
onvoldoende 2 5
matig 17 15
voldoende 47 30
goed 33 50
Hoeveelheid materialen buitenlessen LO
onvoldoende 20 8
matig 43 15
voldoende 29 43
goed 8 33
Kwaliteit materialen buitenlessen LO
onvoldoende 16 10
matig 33 15
voldoende 41 42
goed 10 33
Budget waar de school over kan beschikken om sport- en spelmateriaal aan te schaffen
onvoldoende 20 8
matig 46 15
voldoende 33 46
goed 2 31
2 op de 10 basisscholen vinden zowel de hoeveelheid als de kwaliteit van de materialen voor
de binnenlessen matig tot onvoldoende. Over de hoeveelheid en kwaliteit van de materialen
voor de buitenlessen zijn basisscholen nog minder tevreden. Middelbare scholen zijn over de
materialen voor buiten iets meer tevreden dan basisscholen. 2 op de 10 middelbare scholen
vinden de materialen voor binnen niet van voldoende kwaliteit. Het is zeer waarschijnlijk dat
de hoeveelheid en kwaliteit van de materialen voor de lessen lichamelijke opvoeding samen-
54 School, Bewegen en Sport

hangt met het geld dat beschikbaar is om deze materialen aan te schaffen. Twee derde van de
basisscholen en 22% van de middelbare scholen vindt het budget voor sport- en spelmateriaal
matig of onvoldoende.
2.4 Pauze en het schoolplein
In de vorige paragraaf werd reeds gemeld dat scholen door middel van de lessen lichamelijke
opvoeding direct invloed kunnen uitoefenen op het activiteitsniveau van leerlingen. Deze relaties
worden in de hoofdstukken 4 en 5 nader onderzocht. Een andere gelegenheid onder schooltijd
waar kansen liggen leerlingen te laten bewegen, zijn de pauzes. Alle leerlingen hebben op
een schooldag minstens twee keer pauze en brengen gedurende een schoolweek dus heel wat
tijd ‘pauzerend’ door. Leerlingen in het primair onderwijs hebben gemiddeld langer pauze
dan de leerlingen in het voortgezet onderwijs, namelijk respectievelijk gemiddeld 337 en 242
minuten per week. Dat komt neer op respectievelijk ruim 5,5 en 4 uur per week. Per dag hebben
leerlingen in het basisonderwijs gemiddeld iets meer dan een kwartier ochtendpauze en ruim
een uur lunchpauze. Middagpauze komt op deze scholen vrijwel niet voor. In het voortgezet
onderwijs duurt de ochtendpauze gemiddeld iets meer dan een kwartier, de lunchpauze ongeveer
een half uur en de middagpauze ongeveer tien minuten. Pauzes zijn geschikte momenten
waarop leerlingen uit de schoolbanken kunnen komen en kunnen bewegen. Bewegen in
de pauze is voor leerlingen niet verplicht. Wel kunnen scholen door het treffen van bepaalde
maatregelen leerlingen uitnodigen te bewegen en sporten. Dit kan bijvoorbeeld door middel
van de inrichting van het schoolplein, het instellen van toezicht op het schoolplein en het aanbieden
van beweeg- en sportactiviteiten.
Inrichting van en aanbod op het schoolplein
In het buitenland zijn meerdere onderzoeken gedaan naar de invloed van de inrichting van
en het aanbod op het schoolplein op het beweeggedrag van kinderen (o.a. Stratton 2000; Verstraete
et al. 2006; Ridgers et al. 2007a; Ridgers et al. 2007b; Haug et al. 2010). Ook in Nederland
is de invloed van de indeling of samenstelling van speelplaatsen op het beweeggedrag van
kinderen onderzocht (o.a. Bakker et al. 2008).
Van de volgende factoren is de invloed op het beweeggedrag van kinderen onderzocht:
afmeting, omheining, toegankelijkheid, toezicht, indeling (veldmarkeringen), aanwezige toestellen,
beschikbaarheid van (los) sport- en spelmateriaal, georganiseerde activiteiten op het
plein, aanwezigheid van afvalbakken en aanwezigheid van bankjes. De effecten van deze factoren
waren echter niet altijd eenduidig.
Uit verschillende onderzoeken onder jongere kinderen (Ferreira et al. 2006) bleken bijvoorbeeld
geen verbanden naar voren te komen tussen het beweeggedrag en de toegankelijkheid
van materiaal op het schoolplein. Een onderzoek van Sallis et al. (2001), waarin is gekeken naar
De schoolomgeving
55

eweegruimten in en rond middelbare scholen (courts, open fields, indoor activity spaces), wees er
juist wel op dat meer materiaal op schoolpleinen en in binnenruimten op school bijdraagt aan
meer activiteit bij jongeren. Ook Haug et al. (2010) suggereren naar aanleiding van onderzoek
naar het pauzegedrag van leerlingen in het voortgezet onderwijs dat er een positief verband is
tussen het aantal beweegvoorzieningen in de directe schoolomgeving en de tijd die jongeren
besteden aan lichamelijke activiteit.
In het onderzoek van Sallis et al. (2001) ging ook van toezicht op het schoolplein een positief
effect uit. Er werden in dit onderzoek voor jongens en meisjes echter wel verschillen gemeten.
Meer meisjes waren actief als er geen materiaal aanwezig was in binnenruimten waar
zij pauze hielden. De aanwezigheid van materiaal buiten verhoogde hun activiteit juist wel.
Meisjes waren het meest actief in schoolomgevingen met veel mogelijkheden om te bewegen
en toezicht, jongens waren het meest actief op de courts met toezicht. Het alleen aanwezig zijn
van hardware (de speelplekken en vaste toestellen) blijkt dus niet voldoende, ook de software
(aanwezig los materiaal) en de orgware (toezicht of organisatie van beweegactiviteiten) op een
schoolplein zijn van belang.
Een soortgelijke conclusie wordt getrokken in een onderzoek naar de ‘playground van de
toekomst’ van Bakker et al. (2008). In dit vergelijkende onderzoek kwamen de zogenaamde
Richard Krajicek Playgrounds overall als beste uit de bus door de combinatie van sport- en
speelelementen, toezicht, georganiseerde activiteiten en groen. De beweegvriendelijkheid
van een schoolplein is echter een subjectief begrip, omdat verschillende doelgroepen verschillende
wensen hebben. Jongere kinderen hebben bijvoorbeeld andere beweegbehoeften
dan oudere en jongens willen hun speelplaats anders ingericht zien dan meisjes. Rekening
houden met de wensen van verschillende doelgroepen bij de aanleg van schoolpleinen is dus
erg belangrijk. Uit dezelfde studie van Bakker et al. bleek bijvoorbeeld ook dat schoolpleinen
met verschillende zones (zoneparcs) aantrekkingskracht uitoefenen op verschillende doelgroepen
(jongens/meisjes, verschillende leeftijden, allochtoon/autochtoon). Ook Ridgers et
al. (2007a) vonden een significante invloed van herstructureringen van het schoolplein door
middel van een verdeling in zones op de activiteit van leerlingen. Het effect van de interventie
was echter niet voor alle doelgroepen even groot. Voor jonge kinderen en inactieve
kinderen, die op enkelvoudigezoneplekken minder aan bod kwamen, was het interventieeffect
het grootst. Ook nam het effect toe naarmate de duur van de dagelijkse pauzes werd
verhoogd.
Rekening houdend met de bevindingen uit eerder onderzoek is in het onderzoek School, Bewegen
en Sport gevraagd naar de inrichting van en het aanbod op schoolpleinen. Op één middelbare
school na hebben alle scholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport een schoolplein
(niet in tabel). De aanwezigheid van sport- en spelvoorzieningen op het schoolplein is weergegeven
in tabel 2.16.
56 School, Bewegen en Sport

Tabel 2.16 Aanwezige sport- en spelvoorzieningen op het schoolplein naar onderwijstype
Onderwijstype
PO
(n = 126)
%
VO
(n = 61)
%
Sport- en spelvoorzieningen (permanent) aanwezig op schoolplein i
3-5 voorzieningen 56 10
belijning 33 8
basket 49 27
doelpalen 40 17
speeltoestellen 92 0
tafeltennistafel 48 25
zandbak 8 0
veld naast plein 6 5
overig 3 0
geen voorzieningen 3 56
i. Meer antwoorden mogelijk.
Meer dan de helft van de basisscholen heeft een relatief hoog niveau van voorzieningen op
het schoolplein (3 tot 5 voorzieningen, zie tabel 2.16). Meer dan de helft van de middelbare
scholen daarentegen blijkt geen enkele sport- en spelvoorziening op het schoolplein te hebben.
Als middelbare scholen wel voorzieningen hebben, is dit in de meeste gevallen een basket of
een tafeltennistafel. Ook op basisscholen zijn naast speeltoestellen baskets en tafeltennistafels
vaak voorkomende voorzieningen.
Ongeveer twee derde van de basisschoolpleinen en driekwart van de schoolpleinen van
middelbare scholen is volledig omheind (zie tabel 2.17).
De schoolomgeving
57

Tabel 2.17 Aanbod op het schoolplein naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Omheining schoolplein
geen 8 7
gedeeltelijk 29 19
volledig 63 75
Toezicht op schoolplein
geen 2 15
voor schooltijd 74 0
tijdens de ochtendpauze 98 85
tijdens de lunchpauze 86 82
na schooltijd 10 10
Activiteiten in de pauze
nee 83 95
ja 17 5
Vrijwel alle basisscholen en 85% van de middelbare scholen hebben tijdens de ochtendpauze
toezicht op het schoolplein. Tijdens de lunchpauze is dit iets minder en voor en na schooltijd is
het toezicht een stuk minder. 17% van de scholen in het basisonderwijs en 5% van de scholen
in het voortgezet onderwijs biedt specifieke sport- en beweegactiviteiten in de pauze aan. In de
meeste gevallen (14% van de PO-scholen en 5% van de VO-scholen) is dit een dagelijks aanbod
(niet in tabel). In hoofdstuk 4 wordt gekeken of er een relatie is tussen deze factoren en het
buitenspeelgedrag van leerlingen tijdens de pauze.
Naast de feitelijke informatie over het aanbod op het schoolplein is aan de ondervraagden ook
een mening gevraagd over de beweegvriendelijkheid van de schoolpleinen op hun school.
58 School, Bewegen en Sport

Tabel 2.18 Uitspraken over het schoolplein naar onderwijstype
Onderwijstype
PO
(n = 126)
%
VO
(n = 61)
%
Uitspraken over het schoolplein i
op het schoolplein is voldoende ruimte om te bewegen en te sporten 78 33
op het schoolplein zijn voldoende voorzieningen om leerlingen goed te laten
bewegen en te sporten
51 14
op het schoolplein kunnen leerlingen veilig bewegen en sporten 75 30
er zijn plannen om het schoolplein bewegingsvriendelijker te maken 32 16
i. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
Vooral de ondervraagden van de middelbare scholen zijn neutraal of ontevreden als het gaat
om de beweegvriendelijkheid van het schoolplein. Twee derde vindt dat er niet genoeg ruimte
is om te sporten en bewegen en slechts 14% vindt dat er voldoende voorzieningen zijn voor
bewegen en sport.
De helft van de basisschoolvertegenwoordigers vindt dat er te weinig voorzieningen zijn.
Deze laatste groep is in 75% van de gevallen tevreden over de veiligheid van het schoolplein,
van de middelbare schoolvertegenwoordigers is maar 30% tevreden. Desondanks heeft slechts
een derde van de basisscholen en 16% van de middelbare scholen plannen om het schoolplein
beweegvriendelijker te maken.
2.5 Schoolsport
Schoolsport is in dit onderzoek gedefinieerd als het sporten dat niet onder lestijd plaatsvindt,
maar dat wel is geregeld via de school, de gemeente, de buitenschoolse opvang of de huiswerkbegeleiding.
Voorbeelden hiervan zijn pleinsport, een sportinstuif, een sportcursus of een
toernooi. In andere onderzoeken wordt schoolsport ook wel aangeduid als naschoolse sport
(Jepma & Van der Vegt 2006) of adequaat sport- en beweegaanbod naast de lessen lichamelijke
opvoeding (Weerden et al. 2008). Door de Nederlandse overheid wordt schoolsport gezien als
één van middelen die ingezet kan worden om meer jongeren aan het bewegen te krijgen.
2.5.1 Schoolsportaanbod
In de vragenlijst voor schoolvertegenwoordigers in het onderzoek School, Bewegen en Sport is
gevraagd wat voor soorten schoolsport scholen aanbieden en hoe frequent ze dat doen. Hieruit
blijkt dat lang niet alle scholen een wekelijks schoolsportaanbod hebben (zie tabel 2.19).
De schoolomgeving
59

Tabel 2.19 Frequentie van verschillende typen schoolsportaanbod naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Sportactiviteiten na schooltijd (bijvoorbeeld sportinstuif, streetdance)
nooit 48 60
één tot enkele keren per jaar 41 22
maandelijks 1 5
wekelijks/dagelijks 10 13
Schoolsporttoernooien, met leerlingen van de eigen school
nooit 67 17
één tot enkele keren per jaar 32 81
maandelijks 1 0
wekelijks/dagelijks 0 2
Schoolsporttoernooien, met leerlingen van andere scholen
nooit 8 29
één tot enkele keren per jaar 91 69
maandelijks 1 2
wekelijks/dagelijks 0 0
Sportkennismakingslessen of sportclinics
nooit 17 31
één tot enkele keren per jaar 78 62
maandelijks 2 3
wekelijks/dagelijks 2 3
10% van de scholen in het primair onderwijs en 13% van de scholen in het voortgezet onderwijs
zegt wekelijks sportactiviteiten na schooltijd aan te bieden. Zoals verwacht bieden brede scholen
vaker sportactiviteiten aan na schooltijd dan niet-brede scholen (niet in tabel).
Activiteiten als sporttoernooien en sportkennismakingslessen of -clinics bieden de meeste
scholen enkele keren per jaar aan. De activiteit die door de meeste scholen in elk geval gedaan
wordt, is het deelnemen aan schoolsporttoernooien met andere scholen. Ongeveer 9 op de 10
basisscholen en 7 op de 10 middelbare scholen doen hier wel eens aan mee. In de meeste gevallen
gaat het dan om één tot enkele keren per jaar. Naast de typen activiteiten die in tabel 2.19 worden
genoemd, biedt 36% van de middelbare scholen de leerlingen de mogelijkheid om buiten schooltijd,
maar wel op of via school, te fitnessen (niet in tabel). Deze gegevens komen redelijk overeen
met de mate waarin schoolsport deel uitmaakt van het taakbeleid van de school (zie tabel 2.20).
60 School, Bewegen en Sport

Uit de informatie uit de schoolvragenlijsten kan niet exact worden opgemaakt hoeveel procent
van de scholen in de meetweek een schoolsportaanbod heeft gehad. Op basis van deelnamepercentages
van leerlingen is bekend op welke scholen minimaal 5% van de leerlingen in de
meetweek heeft deelgenomen aan schoolsport. Op basis van deze gegevens kan worden geconcludeerd
dat er op bijna driekwart van zowel de basisscholen als de middelbare scholen in de
meetweek een schoolsportaanbod was (niet in tabel). Scholen met een schoolsportaanbod zijn
relatief vaker basisscholen. Ook hebben scholen met schoolsportaanbod relatief meer leerlingen
van niet-westerse allochtone afkomst, leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden, leerlingen
die thuis geen auto hebben en leerlingen die niet lid zijn van een sportclub (niet in tabel).
Ook in eerder uitgevoerd Nederlands onderzoek is scholen gevraagd naar hun schoolsportaanbod.
In een onderzoek van Sardes uit 2006 gaf 85% van de basisscholen aan naast een aanbod
onder schooltijd (binnenschools sport- en beweegaanbod) ook een naschools (buiten schooltijd,
maar wel op of via de school) aanbod te hebben. Het meeste aanbod, zoals sporttoernooien, clinics
en kennismakingslessen, vond ad hoc plaats (één of enkele keren per jaar). Andere schoolplein-
en gymzaalactiviteiten na school werden wel vaker structureel aan geboden. Als basisscholen
werd gevraagd naar het aantal dagen dat zij gemiddeld naschoolse sportactiviteiten
organiseerden, gaf 68% aan dit gemiddeld één dag in de week te doen. Ongeveer een tiende
van de basisscholen gaf aan dat ze gemiddeld vijf dagen in de week een aanbod hebben (Jepma
& Van der Vegt 2006: 26).
In datzelfde onderzoek gaf 88% van de middelbare scholen aan een naschools sport- en
beweeg aanbod te hebben. Evenals in het basisonderwijs ging het in de meeste gevallen niet
om een dagelijks aanbod. Het openstellen van de gymzaal na schooltijd voor leerlingen werd
door 34% van de scholen gedaan en dit gebeurde in de meeste gevallen structureel. In 10% van
de gevallen werd de gymzaal dagelijks opengesteld, in 65% van de gevallen wekelijks (Jepma
& Van der Vegt 2006: 26).
Op 67% van de scholen werd gemiddeld één dag per week een sport- of beweegactiviteit
buiten school aangeboden, op 5% van de scholen was dat dagelijks (5 dagen per week) het
geval. De reden van scholen om geen frequent schoolsportaanbod te hebben, liepen uiteen. Het
varieerde van het geen belang hechten aan het thema tot belemmeringen als te weinig geld,
accommodaties en personeel.
Ook in het onderzoek School, Bewegen en Sport is geïnventariseerd welk belang scholen
hechten aan schoolsport (zie tabel 2.20) en welke belemmeringen zij mogelijk ervaren bij het
aanbieden ervan (zie tabel 2.21).
De schoolomgeving
61

Tabel 2.20 Belang dat scholen hechten aan schoolsport naar onderwijstype
Onderwijstype
PO
(n = 126)
%
VO
(n = 61)
%
Uitspraken over schoolsport i
(naschoolse) schoolsport maakt deel uit van het taakbeleid van de school 30 21
het aanbieden van (naschoolse) schoolsport heeft op school prioriteit 15 18
de groepsleerkrachten zijn erg betrokken bij de (naschoolse) schoolsport 18 8
i. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
Op 15% van de scholen in het primair onderwijs heeft het aanbieden van schoolsport prioriteit.
In het voortgezet onderwijs is dat op 18% van de scholen het geval. Het percentage scholen dat
schoolsport in het taakbeleid heeft, is groter: op 30% van de basisscholen en 21% van de middelbare
scholen maak schoolsport deel uit van het taakbeleid van de school.
Dat schoolsport op veel scholen geen prioriteit heeft en door relatief weinig scholen wordt
aangeboden, kan verschillende redenen hebben. Aan de schoolvertegenwoordigers is daarom
gevraagd of zij tegen belemmeringen aanlopen bij het organiseren van schoolsport en zo ja,
welke dat zijn.
62 School, Bewegen en Sport

Tabel 2.21 Belemmeringen en beperkingen bij organiseren van schoolsport naar onderwijstype
Onderwijstype
PO
(n = 126)
%
VO
(n = 61)
%
Tegen welke belemmeringen of beperkingen loopt de school aan bij het
organiseren van (naschoolse) schoolsport? i
geen belemmeringen 25 13
onvoldoende binnenaccommodatie 25 43
weinig ondersteuning vanuit de eigen school 19 33
onvoldoende buitenaccommodatie 23 23
weinig belangstelling bij leerlingen 13 36
weinig ondersteuning vanuit de gemeente 20 11
weinig ondersteuning vanuit naburige sportverenigingen 14 13
geen tijd, interesse school/docenten 10 16
weinig andere scholen in de buurt om samen
schoolsport te organiseren
weinig ondersteuning vanuit naburige commerciële
sportinstellingen
13 7
9 10
te veel voor leerlingen, al genoeg sport 4 11
andere, hierboven niet genoemde belemmering 6 7
niet over gedacht 4 3
i. Meer antwoorden mogelijk.
Naar het oordeel van de schoolvertegenwoordigers ervaart driekwart van de basisscholen en
87% van de middelbare scholen enigerlei belemmering in het organiseren van schoolsport. 16 De
meest genoemde in zowel het primair onderwijs als het voortgezet onderwijs is: onvoldoende
binnenaccommodatie. Daarnaast lijkt ook de afwezigheid van voldoende buitenaccommodaties
de scholen parten te spelen. Een derde van de schoolvertegenwoordigers (docenten lichamelijke
opvoeding) in het voortgezet onderwijs geeft daarnaast aan dat er weinig ondersteuning
is vanuit de eigen school. Ongeveer een even groot deel zegt dat er weinig belangstelling
is bij leerlingen.
2.5.2 Samenwerking met externe sportaanbieders
Er is bij het vergroten en verbeteren van het schoolsportaanbod een grote rol weggelegd voor de
combinatiefunctionaris bewegen en sport. De verwachting is dat de aanstelling van combinatiefunctionarissen
bijdraagt aan een meer structurele samenwerking tussen sport en onderwijs
op lokaal niveau en, daarmee samenhangend, aan een verbetering van het schoolsportaanbod.
De schoolomgeving
63

Combinatiefuncties zijn banen waarbij een werknemer in dienst is bij één werkgever, maar
te werk wordt gesteld in of ten behoeve van twee of meer werkvelden/sectoren. 17 Het kabinet
heeft samen met de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), de gezamenlijke bestuurlijke
onderwijsorganisaties, NOC*NSF en de Cultuurformatie zich ten doel gesteld in 2012 ten minste
2.500 fte aan combinatiefuncties te hebben gerealiseerd. Dit gezamenlijk streven is vast gelegd in
de bestuurlijke afspraken Impuls brede scholen, sport en cultuur. 18 Bij deze impuls gaat het om het
realiseren van nieuwe structurele functies. De impuls bestaat uit een toekenning van middelen
die worden toegevoegd aan het gemeentefonds (Heuvel et al. 2010). De invoering van de impuls
vond plaats in drie verschillende tranches. In 2008 is begonnen met het invoeren in de dertig
grootstedelijke gemeenten (G30). Vervolgens is in 2009 de regeling van kracht geworden voor 97
‘tweedetranchegemeenten’ en in 2010 is gestart met de derde en laatste tranche. Ten tijde van het
veldwerk in het onderzoek School, Bewegen en Sport was op 14% van de basisscholen en 15% van
de middelbare scholen een combinatiefunctionaris bewegen en sport werkzaam (zie tabel 2.22).
Tabel 2.22 Samenwerking bewegen en sport met externe organisaties naar onderwijstype
PO
(n = 126)
%
Onderwijstype
VO
(n = 61)
%
Totaal 100 100
Combinatiefunctionaris bewegen en sport
nee 82 82
ja 14 15
in ontwikkeling 4 3
Samenwerking met sportverenigingen
nooit 21 35
één tot enkele keren per jaar 75 58
maandelijks 2 0
wekelijks 3 7
Samenwerking met commerciële sportaanbieders
nooit 77 19
één tot enkele keren per jaar 22 63
maandelijks 1 7
wekelijks 0 12
Samenwerking met gemeente en/of (sport)buurtwerk
nooit 36 47
één tot enkele keren per jaar 56 40
maandelijks 3 10
wekelijks 5 3
64 School, Bewegen en Sport

Ongeveer 8 op de 10 basisscholen en twee derde van de middelbare scholen zegt samen te werken
met één of meerdere sportverenigingen. Bijna een kwart van de basisscholen en 81% van
de middelbare scholen werkt wel eens samen met commerciële sportaanbieders. Met gemeenten
en/of sportbuurtwerk wordt door 64% van de basisscholen en 53% van de middelbare
scholen samengewerkt. Van meer structurele samenwerking (maandelijks en wekelijks) is op
een aanzienlijk kleiner deel van de basis- en middelbare scholen sprake. Middelbare scholen
nemen hierin wel het voortouw, met name als het gaat om de structurele samenwerking met
commerciële sportaanbieders.
2.6 Beweegbeleid
Er is voor scholen geen wettelijke verplichting om naast de realisatie van kerndoelen en eindtermen
op het gebied van lichamelijke opvoeding/bewegingsonderwijs extra aandacht te
besteden aan bewegen en sport. Door middel van beleidsimpulsen (BOS, BSI, Alliantie School
& Sport en Impuls brede scholen, sport en cultuur) poogt de overheid wel de aandacht voor
sport en bewegen op school te vergroten. De keuze voor veel of weinig aandacht voor het thema
is echter voor een groot deel aan de school zelf. Uit de schoolvragenlijst blijkt dat het belang dat
door de school, in dit geval de schoolvertegenwoordigers, aan bewegen en sport wordt gehecht
redelijk groot is. Zoals verwacht, vinden praktisch alle docenten lichamelijke opvoeding op
middelbare scholen bewegen en sport belangrijk. Volgens driekwart van de ondervraagden in
het voortgezet onderwijs hechten ook de docenten die zich niet specifiek met bewegen en sport
bezighouden belang aan het thema. Voor groepsleerkrachten op basisscholen is dit 87% (niet in
tabel). Of het belang ook wordt vertaald in beleid wordt in deze paragraaf duidelijk.
2.6.1 Beweegbeleid van scholen
In de hoofdstukken 4 en 5 wordt bekeken in welke mate het beleid van de school samenhangt
met het beweeg- en sportgedrag van leerlingen. Er is echter binnen het onderzoek School, Bewegen
en Sport een enorm scala aan beleidsfactoren van scholen in kaart gebracht. Daarom is het
van belang een samenvattende maat te hebben, die gereduceerd weergeeft in welke mate een
school kenmerken heeft die het bewegen van haar leerlingen zou kunnen stimuleren. In eerste
instantie is hiervoor gekeken naar concrete voorzieningen en maatregelen die aangeven dat
een school zich inzet om het bewegen en sporten bij leerlingen te stimuleren. Het gaat hierbij
bijvoorbeeld om het hebben van relatief veel sport- en spelvoorzieningen op het schoolplein, de
aanwezigheid van een vakleerkracht lichamelijke opvoeding, het hebben van goede accommodaties
en materialen voor bewegen en sport en het hebben van een schoolsportaanbod. 19 Deze
voorzieningen bleken in nadere statistische analyses sterk samen te hangen met zes stellingen
over het beweegbeleid, die zijn voorgelegd aan de schoolvertegenwoordigers. In tabel 2.23 zijn
deze stellingen weergegeven. Een betrouwbaarheidsanalyse toonde een sterke samenhang in
de antwoorden op de zes stellingen aan (α = 0.81). Dat betekent dat schoolvertegenwoordigers
De schoolomgeving
65

vaak positief, neutraal of juist negatief op meerdere van deze stellingen reageerden. De stellingen
tezamen vormen dus een schaal, en vanwege de eerdergenoemde samenhang met concrete
maatregelen op de scholen, is deze schaal als maat voor ‘beweeg beleid’ van de school
genomen. 20 Scholen zijn in deze schaal ingedeeld in drie groepen: minder beweegbeleid, doorsnee
beweegbeleid en meer beweegbeleid. De indeling is bepaald op aantallen, in elke groep zit
ongeveer een derde van de scholen. Elke stelling weegt hierbij even zwaar mee. 21
Tabel 2.23 Beweegbeleid scholen naar onderwijstype
Onderwijstype
PO
(n = 126)
%
VO
(n = 61)
%
Uitspraken school i
de schoolleiding vindt bewegen en sport belangrijk 82 69
de school voert een gericht beleid om het bewegen en
sporten bij leerlingen te stimuleren
43 36
de school voert een gericht beleid om overgewicht onder
leerlingen te voorkomen/tegen te gaan
bij het verdelen van de financiële middelen heeft bewegen
en sport prioriteit
bij de inrichting van het schoolgebouw is rekening gehouden
met het stimuleren van het (verplaatsings)bewegen
het aanbieden van (naschoolse) schoolsport heeft
op school prioriteit
27 16
5 15
18 15
15 18
i. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
In tabel 2.23 is te zien dat het hechten van belang aan het thema door de schoolleiding nog niet
altijd uitmondt in een prioriteit voor sport en bewegen in het beleid. Hoewel op 82% van de
basisscholen en 69% van de middelbare scholen het thema bewegen en sport belangrijk wordt
gevonden door de schoolleiding, zijn er een stuk minder scholen die ook een gericht beleid
voeren om bewegen en sport bij leerlingen te stimuleren: op 43% van de basisscholen en 36%
van de middelbare scholen is dit het geval. Specifiek beleid om overgewicht tegen te gaan,
wordt door nog minder van de scholen gevoerd en op 5% van de basisscholen en 15% van de
middelbare scholen heeft bewegen en sport prioriteit bij de verdeling van financiële middelen.
Op minder dan een vijfde van de basisscholen en middelbare scholen is bij de inrichting van
het schoolgebouw rekening gehouden met bewegen. Zoals in tabel 2.20 reeds is geconstateerd,
heeft op minder dan een vijfde van de scholen het aanbieden van schoolsport prioriteit.
66 School, Bewegen en Sport

De maat ‘beweegbeleid’ is gebaseerd op de antwoorden van één schoolvertegenwoordiger. Op
de ene school was dat een directeur, op de andere een vakleerkracht lichamelijke opvoeding.
Het zou kunnen dat de een positiever antwoordt dan de ander, bijvoorbeeld vanwege sociale
wenselijkheid. De antwoorden op de zes stellingen blijken echter niet afhankelijk van de functie
van de schoolvertegenwoordiger. Directeuren, vakleerkrachten lichamelijke opvoeding en
andere personeelsleden zijn gelijk verdeeld over de drie groepen van scholen naar de mate van
beweegbeleid (niet in tabel).
In hoofdstuk 5 zal deze schaal voor beweegbeleid worden afgezet tegen het activiteitsniveau van
leerlingen, waardoor bekeken kan worden of het voeren van meer beweegbeleid leerlingen ook
daadwerkelijk meer laat bewegen. In het vervolg van deze paragraaf wordt de inhoud van de maat
beweegbeleid nog iets verder toegelicht. Er wordt ingegaan op de typering van scholen met minder,
doorsnee en meer beweegbeleid naar achtergrondkenmerken van de school en van de leerlingen.
2.6.2 Typering van scholen met beweegbeleid
Wanneer wordt ingezoomd op de typering van scholen met minder, doorsnee of meer beweegbeleid
wordt duidelijk dat scholen uit het primair en voortgezet onderwijs gelijk zijn verdeeld
over de drie groepen van beweegbeleid. Aan het onderzoek hebben twee keer zoveel basisscholen
als scholen uit het voortgezet onderwijs deelgenomen. Deze verhouding is ook zichtbaar
in elk van de drie groepen (zie tabel 2.24).
Tabel 2.24 Beweegbeleid scholen naar enkele achtergrondkenmerken van de school
Totaal
(n = 187)
%
minder
(n = 76)
%
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 56)
%
meer
(n = 54)
%
Totaal 100 100 100 100
Onderwijstype
PO 67 66 66 70
VO 33 34 34 30
Stedelijkheid schoolomgeving
zeer sterk stedelijk 11 7 11 19
sterk stedelijk 21 21 25 17
matig stedelijk 20 17 20 26
weinig stedelijk 22 25 20 22
niet stedelijk 25 30 25 17
Brede school
ja 29 24 23 43
nee 71 76 77 57
De schoolomgeving
67

Scholen in zeer sterk stedelijke gebieden voeren iets vaker meer beweegbeleid, scholen in
niet stedelijke gebieden vallen vaker in de categorie ‘minder beweegbeleid’. Datzelfde verschil
gaat op voor respectievelijk middelgrote scholen met 150 tot 500 leerlingen en scholen
tot 150 leerlingen (niet in tabel). Ook brede scholen vallen vaker in de groep ‘meer beweegbeleid’
dan niet-brede scholen, dit geldt het sterkst voor de brede basisscholen (niet in tabel).
Dat is niet verwonderlijk, aangezien sport vaak één van de terreinen is waar brede scholen
extra aandacht aan besteden. Ook is een basisschool met meer dan 10% geïndiceerde leerlingen
vaker een school met meer beweegbeleid dan een school met minder beweegbeleid. De
middelbare scholen die een L+A-school zijn, hebben allemaal een doorsnee beweegbeleid
(niet in de tabel).
De achtergrondkenmerken van de leerlingen die op een school met meer beweegbeleid zitten,
zeggen ook iets over de typering van deze scholen. Het kan immers zo zijn dat scholen hun
beweegbeleid aanpassen aan het type leerlingen dat erop zit. Het feit dat basisscholen met veel
geïndiceerde leerlingen ook relatief vaak scholen zijn met meer beweegbeleid is hiervoor reeds
een aanwijzing. Omdat basisscholen met meer beweegbeleid gekenmerkt worden door een
ander type leerlingen qua achtergrondkenmerken dan middelbare scholen met meer beweegbeleid,
wordt in de volgende twee tabellen het beweegbeleid afgezet tegen de achtergrondkenmerken
van leerlingen. In tabel 2.25 en 2.26 zijn de achtergrondkenmerken van respectievelijk
basisschoolleerlingen en middelbare scholieren afgezet tegen het beweegbeleid van de school.
68 School, Bewegen en Sport

Tabel 2.25 Beweegbeleid basisscholen naar achtergrondkenmerken van leerlingen a
Totaal
(n = 4.661)
%
minder
(n = 1.771)
%
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 1.332)
%
meer
(n = 1.541)
%
Totaal 100 100 100 100
Geslacht
jongen 49 50 49 48
meisje 51 50 51 52
Afkomst
autochtoon 74 78 75 68
westers allochtoon 6 7 5 6
niet-westers allochtoon 20 15 19 26
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 14 4 14 25
sterk stedelijk 19 21 17 20
matig stedelijk 21 18 20 25
weinig stedelijk 22 28 23 16
niet-stedelijk 23 29 26 13
Aantal auto’s thuis
geen 5 3 4 8
één 45 45 41 49
twee of meer 50 52 55 43
Sportdeelname vader
nooit 32 31 29 34
tot één keer per maand 12 13 13 11
één keer per week 23 24 24 22
meer dan één keer per week 33 32 33 33
Lidmaatschap clubsport
nee 24 22 22 29
ja 76 78 78 71
BMI-categorie
ondergewicht 3 2 3 3
normaal gewicht 85 86 84 84
overgewicht 13 11 13 14
a. Het gaat hier om gegevens die op leerlingenniveau zijn gerapporteerd. De resultaten in deze tabel zijn
gewogen voor onderwijstype, onderwijsniveau en stedelijkheid, zie onderzoeksverantwoording.
De schoolomgeving
69

Basisschoolleerlingen die op een school zitten met meer beweegbeleid wonen significant vaker
in zeer sterk stedelijke gebieden, zijn vaker van niet-westerse afkomst en komen vaker uit
gezinnen die geen auto hebben dan hun leeftijdsgenoten op scholen met doorsnee of minder
beweegbeleid. Ook zijn het leerlingen die minder vaak lid zijn van een sportvereniging.
Het gaat hier dus duidelijk om een bepaalde groep ‘gemarginaliseerde’ leerlingen. Het is heel
goed voorstelbaar dat scholen waar deze leerlingen op zitten (mogelijk in samenwerking met
gemeenten) extra beweegbeleid voeren om beweeg- en sportmogelijkheden voor leerlingen
te creëren omdat zij deze mogelijkheden van huis uit niet hebben. Het voortgezet onderwijs
schetst een iets ander beeld.
Tabel 2.26 Beweegbeleid middelbare scholen naar achtergrondkenmerken van leerlingen
Totaal
(n = 2.426)
%
minder i
(n = 1.026)
%
Beweegbeleid school
doorsnee i
(n = 816)
%
meer i
(n = 584)
%
Totaal 100 100 100 100
Geslacht
jongen 49 48 52 46
meisje 51 52 48 54
Etniciteit leerling
autochtoon 77 77 77 78
westers allochtoon 7 6 6 8
niet-westers allochtoon 16 16 17 13
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 15 10 8 30
sterk stedelijk 17 19 17 11
matig stedelijk 22 23 28 16
weinig stedelijk 22 23 21 21
niet stedelijk 24 25 25 21
Aantal auto’s thuis
geen 4 3 5 4
één 44 43 44 43
twee of meer 52 54 51 52
Sportdeelname vader
nooit 35 35 37 30
tot één keer per maand 12 13 12 11
één keer per week 23 23 19 27
meer dan één keer per week 30 28 31 33
Vervolg tabel op pagina 71
70 School, Bewegen en Sport

Totaal
(n = 2.426)
%
minder i
(n = 1.026)
%
Beweegbeleid school
doorsnee i
(n = 816)
%
meer i
(n = 584)
%
Totaal 100 100 100 100
Lidmaatschap clubsport
nee 30 31 31 25
ja 70 69 69 75
BMI-categorie
ondergewicht 3 4 3 2
normaal gewicht 86 87 85 85
overgewicht 11 9 12 13
i. Het gaat hier om gegevens die door leerlingen zijn gerapporteerd. De resultaten in deze tabel zijn
gewogen voor onderwijstype, onderwijsniveau en stedelijkheid, zie onderzoeksverantwoording.
Net als in het basisonderwijs zitten op middelbare scholen met meer beweegbeleid vaker leerlingen
die in een zeer sterk stedelijke omgeving wonen (zie tabel 2.26). Middelbare scholen met meer
beweegbeleid hebben daarnaast relatief veel leerlingen met overgewicht. Mogelijk zijn de scholen
waarop deze kinderen zitten meer beweegbeleid gaan voeren om overgewicht tegen te gaan.
Opvallend is verder dat op middelbare scholen met meer beweegbeleid, anders dan op basisscholen
met meer beweegbeleid, meer leerlingen zitten met een lidmaatschap van een sportvereniging.
Mogelijk is dit een positief gevolg van het gevoerde beweegbeleid. Het kan ook zijn dat leerlingen
die lid zijn van een sportclub vaker kiezen voor een middelbare school met meer beweegbeleid.
2.7 Samenvatting
Nederlandse kinderen zitten van 4 tot 18 jaar elk jaar gemiddeld duizend uur op school. De
schoolomgeving is een plek waar zij dus relatief veel tijd doorbrengen. Vaak wordt daarom
verondersteld dat de school in een behoorlijke mate invloed uitoefent op het gedrag van haar
leerlingen, zo ook waar het gaat om hun beweeg- en sportgedrag. In dit hoofdstuk stonden de
factoren op en in de omgeving van de school die mogelijk samenhangen met het beweeg- en
sportgedrag van leerlingen centraal.
Er werd allereerst ingegaan op de typering van de scholen voor wat betreft hun achtergrondkenmerken
en fysieke omgeving. Aan het onderzoek School, Bewegen en Sport namen in totaal
126 basisscholen en 61 middelbare scholen deel, die qua grootte, onderwijsniveau en typering
redelijk overeenkomen met de landelijke populatie van scholen. Middelbare scholen met havo
en praktijkonderwijs zijn in de steekproef licht oververtegenwoordigd, net als brede middel-
De schoolomgeving
71

are scholen. Verder is er een lichte ondervertegenwoordiging van zowel basisscholen als middelbare
scholen in zeer sterk stedelijke gebieden.
Van alle scholen in het onderzoek staat 11% in een zeer sterk stedelijk gebied. Stedelijkheid
is evenals de veiligheid van de schoolomgeving mogelijk een factor die samenhangt met de
wijze waarop leerlingen zich naar en van school verplaatsen. Ongeveer driekwart van de scholen
staat in een omgeving waarin leerlingen volgens de schoolvertegenwoordigers veilig naar
school kunnen lopen of fietsen. De helft van de basisscholen en ongeveer 2 op de 10 scholen in
het voortgezet onderwijs hebben invloed uitgeoefend op de inrichting van de schoolomgeving.
De les lichamelijke opvoeding is natuurlijk bij uitstek het moment waarop leerlingen onder
schooltijd de gelegenheid hebben te bewegen en te sporten. Basisscholen in het onderzoek
School, Bewegen en Sport geven aan leerlingen uit groep 3 tot en met 8 gemiddeld 91 minuten
lichamelijke opvoeding per week. Dit komt ongeveer overeen met wat uit ander onderzoek
blijkt. De klassen 1 tot en met 4 van de middelbare scholen krijgen gemiddeld 115 minuten
lichamelijke opvoeding; ook dat komt overeen met wat elders is gevonden. Op basisscholen
met een vakleerkracht en op brede scholen (zowel in het basisonderwijs als in het voortgezet
onderwijs) wordt gemiddeld iets meer tijd aan lichamelijke opvoeding besteed dan op scholen
zonder vakleerkracht en niet-brede scholen.
De kwaliteit van de lessen lichamelijke opvoeding heeft in sommige gevallen te lijden onder
minder goede randvoorwaarden. Er is voor grofweg een derde van de scholen een gebrek aan
accommodaties en materialen van voldoende kwaliteit om goede lessen lichamelijke opvoeding
te geven. Ook is niet op alle scholen een vakleerkracht lichamelijke opvoeding aanwezig.
De helft van de basisscholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport had in 2009 een vakleerkracht
lichamelijke opvoeding. Brede basisscholen hebben vaker een vakleerkracht dan
niet-brede basisscholen.
De leerlingen hebben ook tijdens de pauzes mogelijkheden om te bewegen. Leerlingen in
het primair onderwijs hebben gemiddeld ruim 5,5 uur per week pauze, voor leerlingen in het
voortgezet onderwijs is dit 4 uur per week. Bewegen in de pauze is op geen enkele school verplicht,
maar de inrichting van en het aanbod op het schoolplein kan hier mogelijk wel toe uitnodigen.
Meer dan de helft van de middelbare scholen heeft geen sport- en speelvoorzieningen
op het schoolplein. Op 17% van alle scholen is een activiteitenaanbod tijdens de pauze. Vooral
docenten lichamelijke opvoeding van middelbare scholen zijn niet tevreden over de beweegen
sportmogelijkheden tijdens de pauze.
Een andere gelegenheid waarbij leerlingen op school kunnen bewegen, is de schoolsport. Na
schooltijd wordt op de meeste scholen in elk geval minimaal één keer per jaar aan schoolsport
gedaan. In de meetweek was op bijna twee derde van de scholen schoolsportaanbod. Deze
72 School, Bewegen en Sport

scholen worden vooral gekenmerkt door relatief veel leerlingen met een niet-westerse allochtone
afkomst, leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden, leerlingen die thuis geen auto hebben
en leerlingen die niet lid zijn van een sportclub.
De belangrijkste belemmering die scholen ondervinden bij het aanbieden van naschools
sportaanbod is een gebrek aan binnenaccommodaties. Andere veel genoemde redenen zijn het
ontbreken van draagvlak in de eigen school of bij leerlingen.
Hoewel het aanbieden van naschoolse sport op weinig scholen prioriteit heeft, hechten zowel
schoolleiding als docenten en ouders wel veel belang aan bewegen en sport. Dat bewegen en
sport belangrijk wordt gevonden, houdt echter niet in dat er ook automatisch prioriteit voor is
in het beleid: 8 op de 10 schoolleidingen in het primair onderwijs en 7 op de 10 schoolleidingen
in het voortgezet onderwijs hechten belang aan bewegen en sport, maar bij het verdelen van de
financiële middelen heeft bewegen en sport maar op 5% van de basisscholen en op 15% van de
middelbare scholen prioriteit. Op basis van zes verschillende stellingen die zijn voorgelegd aan
de schoolvertegenwoordigers, is in dit onderzoek een maat ‘beweegbeleid’ ontwikkeld die een
betrouwbaar beeld geeft van de mate waarin een school beleid voert op het gebied van bewegen
en sport. Scholen zijn ingedeeld in de groepen ‘minder beweegbeleid’, ‘doorsnee beweegbeleid’
en ‘meer beweegbeleid’. Scholen met meer beweegbeleid hebben over het algemeen
meer en betere voorzieningen op het gebied van bewegen en sport.
Scholen met meer beweegbeleid zijn vaker scholen in een zeer sterk stedelijk gebied. Ook
brede basisscholen en basisscholen met meer dan 10% geïndiceerde leerlingen voeren vaker
meer beweegbeleid. Verder worden basisscholen met meer beweegbeleid gekenmerkt door
relatief meer leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden, leerlingen met een niet-westerse
achtergrond en leerlingen uit gezinnen met een lage sociaaleconomische status. Ook zijn de
leerlingen op basisscholen met meer beweegbeleid minder vaak lid van een sportvereniging.
In het middelbaar onderwijs worden scholen met meer beweegbeleid gekenmerkt door het
relatief grote aantal leerlingen met overgewicht en, in tegenstelling tot wat bij de basisscholen
het geval is, door het relatief grote aantal leerlingen dat lid is van een sportvereniging.
Of het voeren van meer beweegbeleid ook van invloed is op het activiteitsniveau zal in hoofdstuk 5
blijken. In hoofdstuk 3 volgt eerst een beschrijving van het beweeggedrag van de leerlingen.
Noten
1. In hoofdstuk 1 is weergegeven hoe hoofdstuk 2 samenhangt met de andere hoofdstukken
in dit rapport.
2. Centrale Financiën Instellingen is een uitvoeringsorganisatie van het Ministerie van
Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Sinds 1 januari 2010 samengegaan met de
De schoolomgeving
73

Informatie Beheer (IB) groep onder de naam Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). Zij verstrekken
informatie over onderwijsinstellingen in Nederland.
3. In het voortgezet onderwijs hebben leerlingen in de eerste twee jaar minimaal 1.040 uur
per jaar les, dit geldt ook voor de leerlingen in het derde jaar van de havo en het vwo. In de
bovenbouw (3e jaar vmbo, 4e jaar havo en vwo en 5e jaar vwo) brengen leerlingen minimaal
1.000 uur op school door. In het examenjaar moeten leerlingen nog minmaal 700 uur per
jaar les volgen (OCW 2008: 24).
4. Volgens gegevens van het CFI, gebuikt als steekproefbasis voor dit onderzoek.
5. In het onderzoek School, Bewegen en Sport wordt het aantal auto’s in het bezit van de
gezinnen waaruit de leerlingen afkomstig zijn, beschouwd als maat voor sociaaleconomische
status.
6. Overal waar in deze uitgave ‘hij’ of ‘hem’ staat, kan ook ‘zij’ of ‘haar’ gelezen worden. Om
de leesbaarheid te bevorderen, is besloten niet telkens beide vormen te gebruiken, maar
het grammaticaal geslacht aan te houden.
7. Leerlingen van wie de ouders een laag opleidingsniveau hebben, krijgen 1,2 of 0,3 extra
gewicht. Zij tellen bij het toekennen van financiële middelen aan scholen dus voor 2,2 of 1,3.
Voor de gewichtenregeling zijn drie categorieën opgesteld waarover de opleidingsniveaus
van ouders/verzorgers zijn verdeeld. Een ouder in categorie 1 heeft als maximaal onderwijsniveau
het basisonderwijs of (v)so-zmlk. Een ouder in categorie 2 heeft het maximale
onderwijsniveau van lbo/vbo, praktijkonderwijs of vmbo basis- of kaderberoepsgerichte
leerweg. Een ouder met een opleidingsniveau dat hoger is dan bovenstaande niveaus komt
in categorie 3 terecht. Leerlingen waarvan één of beide ouders in categorie 3 vallen, krijgen
geen extra gewicht. Leerlingen wiens ouders beide in categorie 2 vallen, krijgen 0,3 extra
gewicht. Leerlingen waarvan beide ouders in categorie 1 vallen, krijgen 1,2 extra gewicht.
Dit geldt ook voor leerlingen waarvan de ene ouder in categorie 2 en de andere in categorie
1 valt. Ter illustratie het volgende rekenvoorbeeld van twee denkbeeldige basisscholen
met hetzelfde aantal leerlingen: stel dat een basisschool van de overheid per leerling 1.000
euro op jaarbasis ontvangt. Een school met honderd leerlingen die geen van allen geïndiceerd
zijn (dus een school zonder extra gewicht) ontvangt dan 100 x 1.000 = 100.000 euro.
Een school met hetzelfde aantal leerlingen, waarvan tien leerlingen het gewicht 1,3 krijgen
en twintig leerlingen het gewicht 2,2, krijgt hierdoor 27% extra gewicht toegekend en ontvangt
127.000 euro.
8. Door CFI aangeleverde gegevens, bewerking Mulier Instituut.
9. MVPA is het activiteitsniveau waarvan wordt gezegd dat de intensiteit voldoende is om een
positieve bijdrage te leveren aan de gezondheid. Om deze positieve effecten ook daadwerkelijk
te laten plaatsvinden, moeten volwassenen minstens 5 dagen per week 30 minuten
matig intensief (moderate) tot intensief (vigorous) bewegen. Voor kinderen tot 18 jaar is dit
zestig minuten gedurende zeven dagen per week.
10. Waarschijnlijk is PES niet altijd vergelijkbaar met lichamelijke opvoeding zoals dat in
Nederland wordt aangeboden.
74 School, Bewegen en Sport

11. Volgens een peiling van de Onderwijsinspectie in 2005 bijvoorbeeld, kregen leerlingen in
het basisonderwijs gemiddeld 95 minuten lichamelijke opvoeding per week (Herweijer et
al. 2008: 232). Uit de periodieke peiling van het onderwijsniveau (PPON) bleek dat in 2006
in de groepen 3 tot en met 8 van de 67 bevraagde basisscholen gemiddeld 90 minuten aan
lichamelijke opvoeding werd gegeven. Bij 77% van de groepen was deze tijd verdeeld over
twee momenten in de week, bij 18% van de groepen was er één keer in de week les en bij 5%
van de scholen stonden er drie lessen per week op het programma. Wanneer puur wordt
gekeken naar effectieve lestijd per week (na aftrek voor omkleden, douchen, verplaatsen),
bleek de gemiddelde 90 minuten verminderd te zijn tot 78 minuten per week (Weerden et
al. 2008: 38-39). Een onderzoek van Sardes (Jepma & Van der Vegt 2006: 20) kwam tot ongeveer
vergelijkbare uitkomsten.
12. Artikel 6d luidt als volgt: “Onderwijs in lichamelijke opvoeding, bestaande uit praktische
bewegingsactiviteiten, wordt verspreid verzorgd over alle leerjaren van het voorbereidend
wetenschappelijk onderwijs en het hoger algemeen voortgezet onderwijs. Dit onderwijs
vindt plaats gespreid over de schoolweken, in zodanige substantiële omvang en schooltijd
dat wordt voldaan aan de eisen op het gebied van kwaliteit, intensiteit en variëteit van de
bewegingsactiviteiten neergelegd in kerndoelen en examenprogrogramma’s. Daarbij wordt
uitgegaan van de situatie zoals die op 1 augustus voor het bewegingsonderwijs gold. In afwijking
van de tweede volzin geldt voor het laatste leerjaar het voorschrift, dat het onderwijs
in het eindexamenvak lichamelijke opvoeding niet eerder mag worden afgesloten dan in
de maand december.” (OCW 2006) Op verzoek van OCW onderzoekt de inspectie voor het
onderwijs wat de effecten van de verandering zijn geweest op het aantal uren dat momenteel
wordt besteed aan lichamelijke opvoeding. Zij rapporteert daarover in het Onderwijsverslag.
13. De afstanden van de school tot de binnenaccommodatie en buitenaccommodatie zijn
bevraagd in de vragenlijst voor schoolvertegenwoordigers.
14. Alle groepsleerkrachten die voor 1 september 2000 aan de PABO begonnen en zijn afgestudeerd
voor 2005, zijn bevoegd om lessen lichamelijke opvoeding te geven aan alle klassen van
de basisschool. Alle studenten die na 1 september 2000 aan de Pabo zijn begonnen en afgestudeerd,
zijn alleen bevoegd voor het geven van lichamelijke opvoeding aan de groepen 1 en
2 van het basisonderwijs. Om lichamelijke opvoeding te mogen geven aan de groepen 3 tot
en met 8, is een extra vakbekwaamheid vereist. Deze vakbekwaamheid kan worden behaald
tijdens de leergang bewegingsonderwijs bij één van de gecertificeerde opleidingen.
15. Docenten die de Academie voor Lichamelijke Opvoeding (ALO, vierjarige hbo-opleiding)
hebben afgerond, hebben een eerstegraadsbevoegdheid voor het vak lichamelijke opvoeding.
Zij zijn hiermee bevoegd om les te geven aan alle groepen en niveaus van het basisonderwijs,
speciaal onderwijs, voortgezet onderwijs, middelbaar beroepsonderwijs en
hoger beroepsonderwijs.
16. Het oordeel van de schoolvertegenwoordigers moet hier met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd
worden. Mogelijk zijn zij door de ietwat sturende vraag meer gaan nadenken over
belemmeringen die ze in eerste instantie niet zouden noemen.
De schoolomgeving
75

17. In de sector onderwijs en sport gaat het bijvoorbeeld om vakleerkrachten lichamelijke
opvoeding en/of sporttrainers die naschoolse sportactiviteiten organiseren op school of op
de sportvereniging en die de verbinding leggen tussen de sportvereniging en het onderwijs,
de naschoolse opvang en de wijk.
18. Deze impuls behelst een structurele toezegging van rijksmiddelen voor de inzet van professionals
die een brug vormen tussen de sectoren onderwijs en sport en/of onderwijs en
cultuur. Deze professionals worden toepasselijk ‘combinatiefunctionarissen’ genoemd.
19. Zie figuur B1.9 en tabel B1.12 in de onderzoeksverantwoording.
20. De Koninklijke Vereniging van Leraren Lichamelijke Opvoeding (KVLO) kent scholen
die erg gericht zijn op het sport- en beweeggedrag van hun leerling een certificaat van
‘sportactiviteit’ toe als ze aan een aantal eisen voldoen. Een sportactieve school heeft een
gunstig klimaat op het gebied van bewegen en sporten, vergelijkbaar met het voeren van
meer beweegbeleid. Scholen moeten het certificaat van de KVLO echter zelf aanvragen
en ervoor betalen, waardoor het mogelijk is dat er aan het onderzoek School, Bewegen
en Sport scholen deelnemen die wel aan de criteria van de KVLO voldoen, maar niet het
certificaat ‘sportactief’ hebben. Dat maakt dat dit criterium niet geschikt is als maat voor
vergelijking van scholen in het onderzoek School, Bewegen en Sport. Daarom hebben wij
een ‘nieuwe’ maat voor beweegbeleid ontwikkeld.
21. Zie voor verdere details paragraaf B1.3 in de onderzoeksverantwoording.
76 School, Bewegen en Sport

De schoolomgeving
77

78 School, Bewegen en Sport

Het beweeg- en sportgedrag
van leerlingen
Hoofdstuk 3
Ger van Mossel & Ester Wisse
3.1 Inleiding
In hoofdstuk 2 zijn de fysieke en beleidskenmerken van de school(omgeving) beschreven.
Het komende hoofdstuk gaat over het verband tussen een aantal achtergrondkenmerken
van leerlingen en hun beweeg- en sportgedrag (onderzoeksvraag 1a, zie hoofdstuk 1), in het
bijzonder de deelname aan tien specifieke beweegactiviteiten. 1 Daarnaast wordt antwoord
gegeven op de vraag waarom leerlingen aan bewegen en sport doen, wat hun opvattingen
over bewegen en sport zijn en hoe dit samenhangt met hun beweeg- en sportgedrag (onderzoeksvraag
1b, zie hoofdstuk 1).
In paragraaf 3.2 wordt ingegaan op de deelname van leerlingen aan tien specifieke beweegactiviteiten
die in het onderzoek School, Bewegen en Sport zijn bestudeerd. In de subparagrafen
van paragraaf 3.2 worden de tien beweegactiviteiten afzonderlijk besproken. De deelnamecijfers
van en tijdsbesteding aan de verschillende activiteiten wordt in deze paragrafen
onder andere afgezet tegen verschillende achtergrondkenmerken van leerlingen. Paragraaf 3.3
gaat vervolgens in op activiteiten die mogelijk conflicteren met bewegen, zoals televisiekijken,
computeren en rondhangen op straat. Deze informatie leidt niet rechtstreeks tot het beantwoorden
van de onderzoeksvragen. Toch is het belangrijk inzicht te krijgen in de tijdsbesteding
aan niet-beweegactiviteiten en de mogelijke relatie tussen deze activiteiten en beweegactiviteiten.
In paragraaf 3.4 wordt ingegaan op een andere factor die mogelijk samenhangt met
het beweeggedrag van leerlingen, namelijk de motieven van leerlingen om deel te nemen aan
bewegen en sport. Deze motieven worden afgezet tegen achtergrondkenmerken van leerlingen
en de deelname aan de tien specifieke beweegactiviteiten. Dit wordt ook in paragraaf 3.5
gedaan voor enkele attituden van leerlingen ten aanzien van bewegen en sport (o.a. waardering
van de gymles en waardering van het beweeg- en sportaanbod na school). In paragraaf 3.6
komen tot slot nog enkele opvattingen van leerlingen aan bod, die relevant zijn voor de rest
van dit rapport.
Technische leeswijzer
In dit hoofdstuk worden gegevens gerapporteerd die geconstrueerd zijn op basis van de leerlingenvragenlijst.
Alle resultaten in de tabellen van hoofdstuk 3 zijn gewogen voor onderwijstype
(primair of voortgezet onderwijs), opleiding (zoals havo) en mate van stedelijkheid van
de schoolomgeving. 2 De resultaten zijn in de tabellen in dit hoofdstuk in kolompercentages
weergegeven. Kolommen tellen (meestal) op tot 100%. Resultaten kunnen zo worden vergeleken
met het percentage in de kolom ‘totaal’. Alle resultaten die in de tekst besproken worden,
zijn significant op p < 0,025.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
79

3.2 Deelname aan tien beweegactiviteiten
Hoe ziet het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen er dagelijks uit en hoeveel tijd besteden
ze eraan? Welke leerlingen doen het meest aan bewegen en sport en welke het minst? Dit
zijn vragen die in paragraaf 3.2 worden beantwoord. Er wordt een verband gelegd tussen een
aantal achtergrondkenmerken van de leerlingen 3 en actief transport naar en van school (paragraaf
3.2.2), lichamelijke opvoeding (paragraaf 3.2.3), pauzegedrag (paragraaf 3.2.4), schoolsport
(paragraaf 3.2.5) en bewegen in de vrije tijd (paragraaf 3.2.6).
De resultaten in de tabellen in deze paragraaf gaan in sommige gevallen over alle leerlingen,
in andere gevallen over een deel van de leerlingen of over de deelnemers aan een bepaalde
beweegactiviteit. Deelnemers zijn leerlingen die een bepaalde beweegactiviteit minimaal één
keer in de meetweek hebben gedaan. 4 Achter de tabelkop staat steeds de populatie waarover
de tabelcijfers zijn weergegeven, bijvoorbeeld over alle leerlingen of alleen de leerlingen uit
het primair onderwijs.
Tien specifieke beweegactiviteiten
In het onderzoek School, Bewegen en Sport is onderzocht hoeveel tijd jongeren besteden aan
beweeg- en sportactiviteiten. Hiervoor zijn tien specifieke beweegactiviteiten geselecteerd:
lopen naar en van school, fietsen naar en van school, lichamelijke opvoeding, schoolsport, 5
pauzegedrag, 6 zwemmen, sporten bij een sportclub, sportschool of dansschool, buiten bewegen
of sporten voor jezelf, fietsen in de vrije tijd en active gamen. Deze beweegactiviteiten zijn
vervolgens ingedeeld in drie groepen (zie tabel 3.1).
De tien beweegactiviteiten zijn mede gekozen op basis van een vergelijking van vragenlijsten
over sport en bewegen door Ooijendijk et al. (2006). De tien beweegactiviteiten zijn duidelijk
te onderscheiden van andere bezigheden en vinden voor een groot deel plaats op vaste
tijden in de week. Met deze tien beweegactiviteiten is niet het volledige beweeggedrag van
de leerlingen beschreven. Niet beschreven zijn bijvoorbeeld het lopen van de ene les naar de
andere, het bewegen tijdens andere lessen, het zich verplaatsen in de woonkamer thuis en het
tanden poetsen. Het zijn bewegingen waarvan de tijdstippen (vrijwel) niet te bevragen zijn.
Ook huishoudelijke activiteiten zijn in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten, omdat deze
door leerlingen moeilijk zijn terug te rapporteren en over het algemeen plaatsvinden met een
lage bewegingsintensiteit (Ainsworth et al. 2000).
80 School, Bewegen en Sport

Tabel 3.1 Tien specifieke beweegactiviteiten
Actief transport naar en van school
1. lopen naar en van school
2. fietsen naar en van school
Bewegen onder schooltijd
3. lichamelijke opvoeding
4. pauzegedrag
5. schoolsport
Bewegen in de vrije tijd
6. clubsport
7. zelf buiten bewegen en sporten
8. zwemmen
9. fietsen in vrije tijd
10. active gamen
In hoofdstuk 5 wordt toegelicht hoeveel van het totale beweeggedrag met deze tien activiteiten
is beschreven en hoe intensief deze activiteiten zijn. In dit hoofdstuk wordt met name ingegaan
op deelnamepercentages aan de tien activiteiten en de gemiddeld bestede tijdsduur hiervan.
Deelname en tijdsbesteding aan tien beweegactiviteiten
Aan de leerlingen is via een vragenlijst gevraagd of ze in de meetweek hebben deelgenomen aan
de tien specifieke beweegactiviteiten en zo ja, op welke dag en hoe lang ze dit hebben gedaan.
In tabel 3.2 staan de deelnamepercentages, de hoeveelheid tijd die leerlingen besteden aan de
tien specifieke beweegactiviteiten en het aandeel in duur van de afzonderlijke beweegactiviteiten
over de totale tijd. De duur van activiteiten is in deze tabel, net als in andere tabellen in dit
rapport waarin tijdsduur wordt gerapporteerd, weergegeven in geconstrueerde minuten. Leerlingen
hebben in de vragenlijst niet het exacte aantal minuten ingevuld, maar een tijdscategorie
aangekruist. Deze tijdscategorieën varieerden in grootte. Daarom is het aantal weergegeven
minuten een constructie (zie paragraaf B1.3 en tabel B1.11 in de onderzoeksverantwoording).
In de tabel wordt onderscheid gemaakt tussen deelnemers en alle leerlingen. De deelnemers zijn
leerlingen die minimaal één keer in de meetweek aan de betreffende activiteit hebben deelgenomen.
Zo besteden de deelnemers die lopen naar/van school daar gemiddeld 43 minuten per week aan.
Berekend over alle leerlingen wordt aan lopen gemiddeld 13 minuten per week besteed. Dit verschil
wordt veroorzaakt door het relatief kleine deelnamepercentage van 30%. Een klein deelnamepercentage
heeft een negatieve invloed op de totale hoeveelheid tijdsbesteding die wordt doorberekend
over alle leerlingen; niet-deelnemers besteden immers 0 minuten aan de desbetreffende activiteit.
Als het deelnamepercentage hoog is, zoals bij lichamelijke opvoeding (95%), is het verschil in bestede
tijd tussen de deelnemers en alle leerlingen niet groot; in dit geval 5 minuten per week (min/wk).
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
81

Tabel 3.2 Tien beweegactiviteiten: tijdsbesteding en deelname van minimaal één keer per
week
Deelnemers
totaal
(n=7.087)
%
Actief transport naar/van school
Deel -
nemers
PO
(n=4.661)
%
Deelnemers
VO
(n=2.426)
%
Tijd per
week
over alle
leerlingen
(totaal)
(n=7.087)
min/wk i
Tijd per
week
over alle
leerlingen
(PO)
(n=4.661)
min/wk i
Tijd per
week
over alle
leerlingen
(VO)
(n=2.426)
min/wk i
Tijd per
week over
deelnemers
(n=
variabel)
min/wk i
Aandeel
in duur
over alle
leerlingen
(n=7.087)
%
lopen naar/van school 30 41 18 13 17 9 43 1
fietsen naar/van school 79 72 86 82 47 115 103 9
Bewegen onder schooltijd
lichamelijke opvoeding 95 97 93 115 106 123 120 12
pauzegedrag ii 99 100 99 288 337 242 288 32
schoolsport iii 17 21 14 19 21 18 113 2
Bewegen in vrije tijd
clubsport 68 71 66 147 137 157 214 14
buiten bewegen/
sporten voor jezelf
80 90 71 182 231 137 225 16
zwemmen 21 24 17 27 32 22 130 2
fietsen in vrije tijd 82 82 82 83 76 89 100 8
active gamen 45 50 39 61 64 58 137 5
Subtotaal over negen
beweegactiviteiten,
exclusief pauzegedrag
729 730 728 68
Totaal over tien
activiteiten, inclusief
pauzegedrag
1017 1067 970 100
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie tabel B1.11 in de onderzoeksverantwoording).
ii. Het gaat bij pauzegedrag om het percentage deelnemers dat minimaal één keer per week pauze heeft
(vrijwel alle leerlingen) en de duur van de pauze per week. Dit wil niet zeggen dat de deelnemende leerlingen
ook actief zijn in de pauze. In paragraaf 3.2.3 wordt ingegaan op daadwerkelijk beweeggedrag
tijdens de pauzes.
iii. Niet alle leerlingen konden in de meetweek deelnemen aan schoolsport, omdat dit niet op alle scholen
werd aangeboden. Zie voor meer informatie paragraaf 2.4 en 3.2.4.
82 School, Bewegen en Sport

In de paragrafen 3.2.1 tot en met 3.2.5 gaan wordt nader ingegaan op de deelnamepercentages
en tijdsbesteding aan de tien verschillende beweegactiviteiten. Daarbij wordt steeds terugverwezen
naar deze centrale tabel 3.2. Deze paragraaf volstaat met het bespreken van enkele
totalen in tabel 3.2.
In tabel 3.2 is te zien dat een leerling gemiddeld 729 minuten per week aan negen beweegactiviteiten
samen besteedt. 7 Dat is iets meer dan 12 uur per week, gemiddeld 1 uur en 45 minuten
per dag. Als alle leerlingen in het onderzoek School, Bewegen en Sport ook in de pauze zouden
bewegen en sporten, kan het gemiddelde oplopen tot bijna 17 uur per week, bijna 2,5 uur per
dag. De beweegmonitor van TNO rapporteerde dat jongeren in de leeftijd van 12-17 jaar in
2008/2009 gemiddeld 15 uur per week lichamelijk actief waren 8 (Vries et al 2010).
Actief transport van en naar school en de beweegactiviteiten onder schooltijd werden in
het onderzoek School, Bewegen en Sport op vijf dagen uitgevoerd. Dat levert per leerling een
gemiddelde tijdsbesteding van 45 minuten per doordeweekse dag op aan aan school gerelateerde
beweegactiviteiten. Als alle leerlingen tijdens de pauzes zouden bewegen en sporten
zou daar nog eens bijna 60 minuten per schooldag bij kunnen komen. Aan bewegen in de vrije
tijd besteden leerlingen gemiddeld 500 minuten per week. Dat komt neer op 71 minuten per
dag over alle dagen van de week, dus inclusief het weekend.
In tabel 3.2 staat ook het aandeel in duur over alle leerlingen weergegeven. Van de tien beweegactiviteiten
besteden leerlingen 10% van de tijd aan actief transport, 46% aan bewegen onder
schooltijd (als de pauze ook wordt meegerekend) en 44% aan bewegen in de vrije tijd. Volgens
onderzoek van Ooijendijk et al. (2008), waarin verschillende lichamelijke activiteiten werden
bijgehouden in dagboeken van één dag, omvat reizen naar school voor jongeren 13% van de
totale beweegtijd. Voor volwassenen maakte het actief reizen naar het werk of de studie 3% uit
van de totale beweegtijd. Op het reizen naar en van school gaat de volgende paragraaf verder
in, de andere acht specifieke beweegactiviteiten worden daarna uitgewerkt.
3.2.1 Actief transport naar en van school
Zoals in hoofdstuk 2 reeds werd aangegeven, gebruiken veel Nederlanders de fiets als vervoermiddel.
Uit tabel 3.2 blijkt dat 8 op de 10 leerlingen minimaal één keer in de meetweek op
de fiets naar en van school is gegaan. Leerlingen kunnen echter ook lopend, met het openbaar
vervoer of op een andere manier naar school komen. In deze paragraaf wordt behandeld in
hoeverre de wijze van transport naar en van school samenhangt met het onderwijstype, de
reisafstand tussen huis en school en enkele andere achtergrondkenmerken van leerlingen. In
tegenstelling tot tabel 3.2, ligt de focus hier niet op alle leerlingen of de deelnemers, maar op
leerlingen die drie tot vijf keer in de meetweek op de fiets, lopend of met het openbaar vervoer
naar school komen. Daarnaast is er een restcategorie (overig) met de leerlingen die steeds op
verschillende wijzen naar en van school gingen, bijvoorbeeld twee keer lopen, twee keer fietsen
en één keer met het openbaar vervoer.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
83

Wijze van transport naar onderwijstype
Tabel 3.3 is het beste te lezen door steeds van een bepaalde wijze van transport de kolompercentages
van leerlingen uit het primair en voortgezet onderwijs ten opzichte van het totaal met
elkaar te vergelijken. Zo wordt duidelijk dat 30% van de basisschoolleerlingen en 5% van de
middelbare scholieren drie tot vijf keer per week naar en van school loopt. Over alle leerlingen
bezien, loopt gemiddeld 17% naar en van school. Basisscholieren doen dit dus vaker dan middelbare
scholieren.
Tabel 3.3 Wijze van transport naar en van school
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
Onderwijstype
VO
(n = 2.426)
%
Totaal 100 100 100
Transport naar/van school
lopen 3-5 keer (geen openbaar vervoer) 17 30 5
fietsen 3-5 keer (geen openbaar vervoer) 65 54 76
openbaar vervoer 3-5 keer 9 4 14
overig 8 11 5
Middelbare scholieren fietsen vaker en gaan vaker met het openbaar vervoer naar school
dan basisscholieren. Leerlingen uit klas 3 reizen het vaakst met het openbaar vervoer (niet in
tabel). Van de leerlingen heeft 3% zich in de meetweek op geen enkele dag actief verplaatst om
naar of van school te reizen (niet in tabel). Zij zijn in de meetweek niet naar school geweest, of
op een andere manier dan lopend, fietsend of met het openbaar vervoer naar school gekomen.
Duur van actief transport naar achtergrondkenmerken
In tabel 3.3 was te zien dat 82% van de leerlingen voornamelijk lopend of fietsend of met het
openbaar vervoer naar en van school gaat. In tabel 3.4 staat aangegeven hoeveel minuten per
week de leerlingen met verschillende achtergrondkenmerken actief naar en van school onderweg
waren. Voor de lopers en fietsers is er vanzelfsprekend sprake van actief transport. Maar
dit geldt ook voor de leerlingen die met het openbaar vervoer reizen en de overige leerlingen.
Deze leerlingen verplaatsen zich voor een deel van hun reis ook lopend of op de fiets, bijvoorbeeld
van huis naar de bushalte en van de bushalte naar school.
84 School, Bewegen en Sport

Tabel 3.4 Duur van actief transport per week naar en van school naar achtergrondkenmerken
Duur van actief transport naar/van school
Totaal
(n = 6.879)
min/wk i
lopen
(3-5 keer)
(n = 1.444)
min/wk i
fietsen
(3-5 keer)
(n = 4.419)
min/wk i
openbaar vervoer
(3-5 keer)
(n = 437)
min/wk i
overig
(n = 579)
min/wk i
Totaal 95 45 114 63 60
Onderwijstype
PO 64 45 77 52 39
VO 124 45 139 66 103
Geslacht
jongen 96 45 115 61 70
meisje 94 45 113 64 50
Afkomst
autochtoon 102 42 118 72 64
westers allochtoon 84 46 102 57 46
niet-westers allochtoon 67 50 86 48 54
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 66 53 79 49 47
sterk stedelijk 73 44 87 60 38
matig stedelijk 84 40 96 53 70
weinig stedelijk 105 37 120 72 78
niet-stedelijk 130 46 157 87 51
Aantal auto’s thuis
geen 78 53 105 37 56
één 89 45 107 59 63
twee of meer 101 43 120 70 58
Sportdeelname vader
nooit 93 50 117 50 48
tot één keer per maand 100 42 118 85 54
één keer per week 95 43 111 69 57
meer dan één keer per week 98 41 114 78 77
Lidmaatschap clubsport
nee 89 48 115 55 53
ja 97 43 114 67 64
BMI-categorie
ondergewicht 98 37 123 61 52
normaal gewicht 95 43 113 63 67
overgewicht 93 52 115 66 35
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie tabel B1.11 in de onderzoeksverantwoording).
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
85

Leerlingen reizen bij benadering gemiddeld 95 minuten per week actief naar en van school (zie
tabel 3.4). Dat komt neer op bijna 20 minuten per dag. Voor leerlingen uit het basisonderwijs is
de actieve reistijd korter dan voor de leerlingen uit het middelbaar onderwijs, respectievelijk
bijna 13 en bijna 25 minuten per dag.
Leerlingen die naar en van school lopen, doen dat bij benadering gemiddeld 45 minuten per
week. Dat is gemiddeld 9 minuten per dag. De fietsers naar en van school zijn daar gemiddeld
bijna 120 minuten per week aan kwijt, dat is bijna 23 minuten per dag. Basisscholieren en leerlingen
uit het middelbaar onderwijs zijn gemiddeld evenveel tijd per week aan lopen naar en van
school kwijt. De laatste groep besteedt echter aanzienlijk meer tijd aan fietsen naar en van school
(139 minuten uur per week tegenover 77 minuten uur per week voor basisschoolleerlingen).
De leerlingen die met het openbaar vervoer reizen of in de restcategorie vallen, zijn gemiddeld
12 minuten per dag actief onderweg naar en van school, dat is langer dan de lopers. In de groep
die met het openbaar vervoer reist, maar vooral in de restcategorie, halen met name leerlingen
uit het voortgezet onderwijs dat gemiddelde omhoog.
Naast het schooltype hangen ook bepaalde andere achtergrondkenmerken zoals etnische
afkomst, de mate van stedelijkheid van de woonomgeving en de sociaaleconomische achtergrond
van de leerlingen samen met de wijze waarop leerlingen naar school komen. In tabel 3.4
wordt duidelijk dat er tussen jongens en meisjes geen grote verschillen zijn in tijdsduur.
Autochtone leerlingen zijn gemiddeld 102 minuten per week actief onderweg van en naar
school en niet-westerse allochtonen slechts 67 minuten. Dat verschil wordt veroorzaakt door
een langere fietstijd van autochtonen. Niet-westerse allochtonen lopen daarentegen iets langer
naar school dan autochtonen.
Een afnemende mate van stedelijkheid gaat gepaard met een oplopende duur van actief transport,
veroorzaakt door een langere fietstijd. Dit hangt uiteraard samen met de afstand van
huis naar school, waarover later meer. Hoe minder stedelijk de woonomgeving, hoe groter de
afstand van huis naar school (niet in tabel). Leerlingen die in zeer sterk stedelijke gebieden
wonen, lopen iets langer naar school dan andere leerlingen. Wat betreft de sociaaleconomische
achtergrond van de leerling is er een positieve relatie tussen het aantal auto’s thuis en de
totale actieve reisduur. Ook hier worden die verschillen veroorzaakt door een langere fietsduur.
Naarmate er meer auto’s thuis zijn, fietsen leerlingen langer. Als er thuis geen auto’s zijn,
is de tijd die besteed wordt aan lopen naar en van school groter. Er zijn geen duidelijke relaties
tussen de sportdeelname van vaders, het lidmaatschap van een sportclub en de BMI-categorie
enerzijds, en de duur van actief transport anderzijds.
Het hierboven geschetste beeld dat niet-westerse allochtonen minder fietsen wordt bevestigd
door ander onderzoek (Beek et al. 2007; Boggelen & Harms 2006; Olde Kalter 2008). Van alle
86 School, Bewegen en Sport

autochtonen (jeugd en volwassenen) heeft 97% een fiets, van de niet-westerse allochtonen 75%.
Volgens Olde Kalter (2008) zijn er verschillende redenen waarom niet-westerse allochtonen
minder fietsen: in het land van herkomst wordt niet gefietst, men heeft nooit geleerd te fietsen,
de aanschaf van een fiets is een grote financiële hobbel, de fiets heeft geen status in het land
van herkomst (de fiets wordt er vaak gezien als het vervoermiddel voor de armen), de positie
van de vrouw binnen de (islamitische) cultuur belemmert het fietsgebruik, er is angst voor
verkeersonveiligheid.
Actief transport en de afstand tussen huis en school
Zoals zojuist al werd aangegeven, hangen de wijze en de duur van transport naar en van school
ook samen met de af te leggen afstand. De afstand van huis naar school in tabel 3.5 is hemelsbreed
genomen, er is geen rekening gehouden met fiets- of looproutes.
Tabel 3.5 Afstand tussen huis en school naar manier van transport
Manier van transport naar/van school
Totaal
(n = 7.087)
%
lopen
(3-5 keer)
(n = 1.472)
%
fietsen
(3-5 keer)
(n = 4.501)
%
openbaar vervoer
(3-5 keer)
(n = 466)
%
overig
(n = 648)
%
Totaal 100 100 100 100 100
Afstand huis-school
0-500 meter 27 77 17 6 28
600-1.000 meter 18 11 21 6 19
1,1-2 kilometer 19 5 23 13 16
2,1-5 kilometer 19 3 24 18 21
5,1- 10 kilometer 11 3 12 20 12
meer dan 10 kilometer 6 3 3 37 5
Bijna 90% van de lopers woont binnen één kilometer afstand van de school, 77% zelfs binnen
een straal van 500 meter (zie tabel 3.5). Van de leerlingen die meestal fietsen, woont 68% op een
afstand van 600 meter tot 5 kilometer van school. Het percentage leerlingen dat met het openbaar
vervoer reist, stijgt met de afstand. Meer dan de helft van hen (57%) woont op meer dan
5 kilometer van school. De leerlingen in de restcategorie ‘overig’ zijn vergeleken met de totale
leerlingenpopulatie ongeveer gelijk over de zes afstandsgroepen verdeeld.
Naarmate de afstand tussen huis en school toeneemt, treedt er dus een verschuiving op in de
voornaamste manier van transport van lopen via fietsen naar openbaar vervoer. Leerlingen
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
87

zijn daarbij ook langer actief onderweg naar school naarmate ze verder weg wonen, vooral de
duur van het fietsen neemt toe. Leerlingen die tot 500 meter van school wonen, fietsen bijvoorbeeld
gemiddeld 57 minuten per week, leerlingen die 2 tot 5 kilometer ver wonen, doen dat
142 minuten per week (cijfers niet in tabel). Leerlingen die meestal met het openbaar vervoer
reizen, zijn ook langer actief onderweg naarmate ze verder van school wonen. Het kan zijn dat
zij een grotere afstand tussen huis en bijvoorbeeld de bushalte moeten overbruggen. Het kan
ook zijn dat leerlingen uit deze groep ook één of twee dagen helemaal fietsend of lopend naar
school komen, waardoor de gemiddelde actieve reisduur stijgt.
Tabel 3.4 toont aan dat leerlingen uit het voortgezet onderwijs langer actief naar en van school
onderweg zijn dan leerlingen uit het primair onderwijs. Dit wordt (deels) verklaard doordat
basisschoolleerlingen gemiddeld dichter bij hun school wonen dan middelbare scholieren.
Bijna de helft van de leerlingen uit de groepen 7 en 8 woont binnen een afstand van 500 meter
van hun school (cijfers niet in tabel). Ruim de helft van de middelbare scholieren woont op
1 tot 5 kilometer afstand van de school. Gemiddeld moet een basisschoolleerling 1,6 kilometer
tussen huis en school overbruggen, in het voortgezet onderwijs is dat 4,5 kilometer (cijfers niet
in tabel).
Het openbaar vervoer nader bekeken
De keuze om wel of niet met het openbaar vervoer te reizen, hangt samen met de te overbruggen
afstand en de mogelijkheden. Van de leerlingen heeft 14% in de meetweek minimaal één dag het
openbaar vervoer gebruikt om op school en/of weer thuis te komen; dat geldt voor 9% van de leerlingen
uit het primair onderwijs en voor 18% van de middelbare scholieren (cijfers niet in tabel).
Bij een toenemende afstand tussen huis en school reizen leerlingen vaker dagelijks met het
openbaar vervoer (zie tabel 3.5). Van de leerlingen die op meer dan 10 kilometer afstand van
school wonen, reist twee derde vier of vijf dagen met het openbaar vervoer en gebruikt slechts
3% geen enkele keer het openbaar vervoer. Leerlingen die binnen een afstand van 2 kilometer
van school wonen, maken vaker helemaal geen gebruik van het openbaar vervoer.
Leerlingen die in zeer sterk stedelijke gebieden wonen, gebruiken het openbaar vervoer relatief
vaak als middel om op school te komen. Zij wonen echter gemiddeld gezien het dichtst
bij hun school. Dit kan erop wijzen dat zij meer mogelijkheden hebben om met het openbaar
vervoer op school te komen en/of dat zij beperkter zijn wat betreft het actief transport, bijvoorbeeld
vanwege verkeersveiligheid. Leerlingen uit weinig tot niet-stedelijke gebieden reizen
daarentegen minder vaak met het openbaar vervoer.
3.2.2 Lichamelijke opvoeding
Uit tabel 3.2 bleek dat bijna alle leerlingen (95%) in de meetweek lichamelijke opvoeding hebben
gehad. Van de leerlingen heeft 5% vanwege lesuitval, door een blessure of door ziekte geen
88 School, Bewegen en Sport

lichamelijke opvoeding gehad. Het gemiddelde aandeel in duur van lichamelijke opvoeding
over alle tien beweegactiviteiten is 12%.
Deelname aan lichamelijke opvoeding naar achtergrondkenmerken
Lichamelijke opvoeding staat in principe wekelijks op het lesrooster van de leerlingen. Maar
er zijn verschillen tussen leerlingen in de deelname aan lichamelijke opvoeding. In tabel 3.6
staat bijvoorbeeld dat het aantal deelnemers aan de les lichamelijke opvoeding in het voort gezet
onderwijs minder is dan in het basisonderwijs. In klas 3 heeft bijna 1 op de 10 leerlingen in de
meetweek geen lichamelijke opvoeding gekregen of gevolgd. Dit is voor een deel door een hogere
lesuitval en voor een ander deel door het niet volgen van de les vanwege ziekte of een blessure.
Tabel 3.6 Deelnamepercentage van en tijdsbesteding aan lichamelijke opvoeding naar achtergrondkenmerken
Lichamelijke opvoeding
deelnemers
(n = 7.087)
%
tijd per week over
deelnemers
(n = 6.802)
min/wk i
tijd per week over
alle leerlingen
(n = 7.087)
min/wk i
Totaal 95 120 115
Onderwijstype
PO 97 109 106
VO 93 131 123
Onderwijsniveau
praktijkonderwijs/vmbo-b-k-g 87 141 124
vmbo-t/havo/vwo 97 131 127
vwo 94 115 109
Leerjaar
groep 7 96 110 107
groep 8 97 108 105
klas 1 95 149 142
klas 3 92 113 105
Geslacht
jongen 95 122 116
meisje 95 119 113
Afkomst
autochtoon 96 120 116
westers allochtoon 97 126 123
niet-westers allochtoon 92 117 108
Vervolg tabel op pagina 90
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
89

deelnemers
(n = 7.087)
%
Lichamelijke opvoeding
tijd per week over
deelnemers
(n = 6.802)
min/wk i
tijd per week over
alle leerlingen
(n = 7.087)
min/wk i
Totaal 95 120 115
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 95 119 114
sterk stedelijk 94 115 108
matig stedelijk 92 117 109
weinig stedelijk 96 124 119
niet-stedelijk 98 125 122
Aantal auto’s thuis
geen 92 127 117
één 95 119 113
twee of meer 96 121 116
Sportdeelname vader
nooit 94 114 120
tot één keer per maand 96 120 125
één keer per week 96 114 119
meer dan één keer per week 96 115 120
Lidmaatschap clubsport
nee 92 118 110
ja 96 121 116
BMI-categorie
ondergewicht 95 114 109
normaal gewicht 95 120 115
overgewicht 95 121 115
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie tabel B1.11 in de onderzoeksverantwoording).
Zoals in hoofdstuk 2 al is geconstateerd, hebben leerlingen in het voortgezet onderwijs gemiddeld
17 minuten per week langer les in lichamelijke opvoeding dan leerlingen van de basisschool.
Dit verschil is voor een groot deel toe te schrijven aan klas 1. Leerlingen van klas 1
kregen in de meetweek gemiddeld bijna 3 lesuren van 50 minuten en dat is beduidend meer
dan de 2 lesuren in het primair onderwijs. Ook in klas 3 is de beschikbare lestijd meer dan op
de basisschool, maar door het grote aantal niet-deelnemers in klas 3 doen de leerlingen gemiddeld
uiteindelijk evenveel aan lichamelijke opvoeding als basisscholieren.
90 School, Bewegen en Sport

Leerlingen van het praktijkonderwijs en de beroepsleerwegen van het vmbo namen in de
meetweek het minste deel aan lichamelijke opvoeding (87%). Jongens namen even vaak aan
lichamelijke opvoeding deel als meisjes. Wel is de gemiddelde lestijd van jongens hoger dan
die van meisjes.
Het blijkt dat 8% van de niet-westerse allochtonen in de meetweek niet deelnam aan lichamelijke
opvoeding. Leerlingen van niet-westerse afkomst die wel deelnamen aan de gymles
deden dit met ongeveer dezelfde tijdsduur als autochtone leerlingen. Doordat een behoorlijk
aantal leerlingen van niet-westerse allochtone afkomst echter niet deelnam aan de lessen, ligt
de gemiddelde lestijd van alle niet-westerse allochtone leerlingen 8 minuten lager dan die van
de autochtonen en 15 minuten lager dan die van westerse allochtonen.
De leerlingen die in een matig en sterk stedelijke woonomgeving wonen en de leerlingen die
geen auto’s thuis hebben scoren relatief laag op de deelname aan lichamelijke opvoeding. Dit
geldt ook voor leerlingen waarvan de vader nooit aan sport doet, alhoewel dit verschil niet
groot is. Clubsporters volgen vaker lichamelijke opvoeding en hebben meer lestijd dan nietclubsporters.
Dit wordt mogelijk deels verklaard doordat clubsporters vaker in sportklassen
zitten en vaker op scholen zitten waar meer tijd aan lichamelijke opvoeding wordt besteed
(niet in tabel).
3.2.3 Bewegen en sporten in de pauze
Uit de cijfers van tabel 3.2 bleek dat alle leerlingen bij elkaar gemiddeld 288 minuten per week
pauze hebben, dus bijna 1 uur per schooldag. In hoofdstuk 2 werd duidelijk dat leerlingen in
het basisonderwijs langer pauze hebben dan leerlingen in het voortgezet onderwijs. Dit komt
vooral door de langere lunchpauze op basisscholen. In deze paragraaf wordt gekeken in welke
mate leerlingen bewegen en sporten in de pauze en of er verschillen zijn naar achtergrondkenmerken.
Pauzegedrag
Uit tabel 3.7 blijkt dat bijna de helft van de leerlingen (45%) tijdens de pauze meestal naar buiten
gaat om te bewegen en te sporten en dat dat vooral de leerlingen uit het basisonderwijs zijn.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
91

Tabel 3.7 Deelname aan pauzeactiviteiten naar onderwijstype
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
Onderwijstype
VO
(n = 2.426)
%
Totaal 100 100 100
Pauzeactiviteit
buiten bewegen en sporten 45 85 7
buiten, niet bewegen en sporten 26 15 38
blijft binnen 29 0 56
In het basisonderwijs beweegt en sport 85% van de leerlingen tijdens de pauze buiten. In het
voortgezet onderwijs is dat 7%. Opvallend is dat vrijwel geen enkele leerling van het basisonderwijs
aangeeft binnen te blijven en dat in het voortgezet onderwijs meer dan de helft van
de leerlingen binnen blijft.
Pauzegedrag naar achtergrondkenmerken
Uit de cijfers van tabel 3.7 bleek dat leerlingen in het voortgezet onderwijs nauwelijks bewegen
en sporten tijdens de pauze, terwijl een groot deel van de leerlingen in het basisonderwijs dit
wel doet. Vanwege deze grote verschillen, zijn in dit onderzoek bij het kijken naar verschillen
naar achtergrondkenmerken beide onderwijstypen gescheiden. Omdat op de basisschool bijna
geen leerlingen tijdens de pauze meestal binnen blijven, zijn hier de ‘binnenblijvers’ geheel
buiten beschouwing gelaten.
In tabel 3.8 staat weergegeven hoe leerlingen met verschillende achtergrondkenmerken verdeeld
zijn over de groep leerlingen die meestal wel beweegt en sport in de pauze en over de
groep die dit meestal niet doet. De tabel is het beste te lezen door de totaalkolom van het
betreffende onderwijstype (PO of VO) te vergelijken met de kolommen pauzegedrag van hetzelfde
onderwijstype.
92 School, Bewegen en Sport

Tabel 3.8 Pauzegedrag naar achtergrondkenmerken
Pauzegedrag leerlingen PO i
Totaal
(n = 4.661)
%
Buiten
bewegen
en
sporten
(n = 3.915)
%
Buiten,
niet
bewegen
en sporten
(n = 686)
%
Totaal
(n = 2.426)
%
Pauzegedrag leerlingen VO
Buiten
bewegen
en
sporten
(n = 187)
%
Buiten,
niet
bewegen
en sporten
(n = 863)
%
Binnen,
niet
bewegen
en sporten
(n = 1.335)
%
Totaal 100 100 100 100 100 100 100
Geslacht
jongen 49 50 40 49 59 49 47
meisje 51 50 60 51 41 51 53
Afkomst
autochtoon 74 75 73 77 66 76 80
westers allochtoon 6 6 7 7 7 8 7
niet-westers allochtoon 20 20 20 16 27 16 14
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 14 14 13 15 22 16 13
sterk stedelijk 19 19 23 17 16 15 18
matig stedelijk 21 21 18 22 22 24 21
weinig stedelijk 22 23 23 22 20 23 21
niet-stedelijk 23 23 23 24 19 22 27
Aantal auto’s thuis
geen 5 5 6 4 7 3 4
één 45 45 46 44 50 42 44
twee of meer 50 50 48 52 43 55 52
Sportdeelname vader
nooit 32 30 42 35 39 35 33
tot één keer per maand 12 12 12 12 14 13 11
één keer per week 23 24 19 23 16 23 24
meer dan één keer per week 33 34 26 30 32 29 31
Lidmaatschap clubsport
nee 24 23 33 30 39 28 29
ja 76 77 67 70 61 72 71
BMI-categorie
ondergewicht 3 2 5 3 3 3 3
normaal gewicht 85 86 80 86 85 85 87
overgewicht 13 12 15 11 12 12 10
i. Basisschoolleerlingen die in de pauze niet naar buiten gaan, zijn buiten beschouwing gelaten. Dit
betreft slechts 13 leerlingen.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
93

Uit tabel 3.8 blijkt dat jongens in verhouding vaker bewegen en sporten in de pauze. Dit geldt
zowel voor jongens in het basisonderwijs, als voor jongens in het voortgezet onderwijs. Van de
basisschoolleerlingen die in de pauze naar buiten gaan, maar niet bewegen en sporten is 40%
jongen en 60% meisje, terwijl de verhouding in de totale steekproef 49 om 51 is. Van de middelbare
scholieren die in de pauze naar buiten gaan om te bewegen en sporten, is 59% jongen,
terwijl in de totale steekproef 49% jongen is.
Wat betreft etnische afkomst, stedelijkheid en sociaaleconomische achtergrond zijn voor
basisschoolleerlingen geen significante verschillen gevonden. Voor middelbare scholieren zijn
die er wel. Middelbare scholieren die in de pauze naar buiten gaan om te bewegen en te sporten,
zijn relatief vaak van niet-westerse afkomst, woonachtig in zeer sterk stedelijke gebieden
en afkomstig uit gezinnen zonder auto’s.
Voor basisschoolleerlingen hangt de sportdeelname van de vader positief samen met het
bewegingsactieve pauzegedrag van hun kinderen. Basisschoolleerlingen die meestal niet sporten
en bewegen tijdens de pauze hebben vaker een vader die nooit sport. Voor middelbare
scholieren zijn er geen significante verschillen gevonden.
Basisschoolleerlingen die niet bewegen en sporten tijdens de pauze doen relatief vaak niet
aan clubsport. Voor middelbare scholieren geldt het tegenovergestelde. Basisschoolleerlingen
die meestal wel bewegen en sporten in de pauze hebben relatief vaker een normaal gewicht.
Voor middelbare scholieren zijn hier geen significante verschillen gevonden.
3.2.4 Schoolsport
Terwijl lichamelijke opvoeding verplicht op het lesrooster van alle leerlingen staat, vindt deelname
aan schoolsport op vrijwillige basis plaats. Bovendien is niet op alle scholen sprake van
een wekelijks schoolsportaanbod (zie paragraaf 2.5). Vergeleken met lichamelijke opvoeding
doen aan schoolsport dan ook veel minder leerlingen mee. 17% van de leerlingen heeft in de
meetweek aan schoolsport gedaan (zie tabel 3.2). Leerlingen die deelnamen aan schoolsport,
hebben dit gemiddeld bijna 2 uur in die week gedaan. Doorberekend over alle leerlingen is dat
bijna 20 minuten gemiddeld per week. Het aandeel van schoolsport in de totale duur van alle
tien de beweegactiviteiten is, bekeken over alle leerlingen, 2%.
Schoolsportdeelname naar achtergrondkenmerken
Niet alle scholen hebben een schoolsportaanbod. In deze paragraaf wordt gekeken naar de
scholen waar wel aanbod van schoolsport is. 9 Zoals in hoofdstuk 2 al is aangegeven, is dit op
bijna twee derde van de basisscholen en middelbare scholen het geval (cijfers niet in tabel).
In de meetweek heeft 22% van de leerlingen op die scholen minimaal één keer aan schoolsport
gedaan (niet in tabel). Van de leerlingen in het primair onderwijs doen in verhouding
meer leerlingen aan schoolsport dan van de leerlingen in het voortgezet onderwijs (26% van de
basisscholieren tegenover 18% van de middelbare scholieren met aanbod, niet in tabel).
94 School, Bewegen en Sport

Tabel 3.9 Deelname aan schoolsport naar achtergrondkenmerken
Totaal
(n = 5.339)
%
Schoolsportdeelname i
ja
(n = 1.212)
%
nee
(n = 4.127)
%
Totaal 100 100 100
Onderwijstype
PO 50 59 47
VO 50 41 53
Onderwijsniveau
praktijkonderwijs/vmbo-b-k-g 18 21 16
vmbo-t/havo/vwo 26 18 28
vwo 6 2 8
Geslacht
jongen 50 56 48
meisje 50 44 52
Afkomst
autochtoon 73 68 75
westers allochtoon 7 8 6
niet-westers allochtoon 20 24 19
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 18 14 19
sterk stedelijk 18 22 17
matig stedelijk 22 24 21
weinig stedelijk 23 22 23
niet-stedelijk 19 19 19
Aantal auto’s thuis
geen 5 7 5
één 46 40 47
twee of meer 49 53 48
Sportdeelname vader
nooit 34 33 35
tot één keer per maand 12 13 12
één keer per week 23 24 23
meer dan één keer per week 30 30 31
Lidmaatschap clubsport
nee 29 23 30
ja 71 77 70
Vervolg tabel op pagina 96
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
95

Totaal
(n = 5.339)
%
Schoolsportdeelname i
ja
(n = 1.212)
%
nee
(n = 4.127)
%
Totaal 100 100 100
BMI-categorie
ondergewicht 2 2 2
normaal gewicht 85 85 85
overgewicht 12 12 12
i. Het betreft een selectie van leerlingen die in de meetweek een schoolsportaanbod hadden.
Leerlingen die in de meetweek deelnamen aan schoolsport komen relatief vaak uit het praktijkonderwijs
en de beroepsgerichte leerwegen van het vmbo (zie tabel 3.9). In klas 3 is er een afname van
het aantal schoolsportdeelnemers (niet in tabel). Opvallend is dat de schoolsportdeelname in klas 3
van het praktijkonderwijs en de beroepsgerichte leerweg van het vmbo even hoog is als in klas 1 van
die scholen (niet in tabel). Een mogelijke verklaring hiervoor is dat er op deze onderwijsniveaus over
alle leerjaren een intensief schoolsportaanbod is en dat dit voorziet in een behoefte van de leerlingen.
Deelnemers aan schoolsport zijn in verhouding vaker jongens dan meisjes. Ook leerlingen van
niet-westerse afkomst nemen vaker wel deel aan schoolsport dan niet. Dit geldt zowel voor
allochtone meisjes als voor allochtone jongens. Hetzelfde patroon keert terug bij leerlingen uit
matig en sterk stedelijke woonomgevingen en bij leerlingen uit gezinnen zonder auto’s. Mogelijk
voeren gemeenten en scholen waar in verhouding veel van deze leerlingen te vinden zijn
een actief beleid om ze te betrekken bij schoolsport.
Er is geen samenhang tussen het sportgedrag van vaders en de deelname van leerlingen aan schoolsport,
dit in tegenstelling tot wat bij bewegen in de pauze naar voren kwam. Schoolsport bereikt in
verhouding evenveel leerlingen van wie vaders wel of niet sporten. Leerlingen die lid zijn van een
sportclub, sportschool of dansschool doen in verhouding vaker aan schoolsport dan leerlingen die
niet lid zijn. Dit betekent dat schoolsport en clubsport niet per se met elkaar concurreren.
Wanneer wordt ingezoomd op de kenmerken van leerlingen die alleen aan schoolsport doen
en niet aan clubsport (5% van de leerlingen, niet in tabel) wordt duidelijk dat het in verhouding
vaak gaat om leerlingen van niet-westerse allochtone afkomst, leerlingen afkomstig uit een
sterk stedelijk gebied en leerlingen afkomstig uit gezinnen zonder auto (niet in tabel). Leerlingen
die alleen aan clubsport doen (54% van de leerlingen) zijn in verhouding veel vaker
van autochtone afkomst en leerlingen die zowel aan schoolsport doen als aan clubsport (17%
van de leerlingen) zijn relatief vaak basisschoolleerlingen (niet in tabel). Op de deelname aan
clubsport wordt verder ingegaan in paragraaf 3.2.5.
96 School, Bewegen en Sport

Beoefende schoolsporten
Leerlingen is gevraagd aan welke schoolsport(en) zij in het afgelopen schooljaar hebben meegedaan
(zie tabel 3.10).
Tabel 3.10 Meest beoefende schoolsporten in het afgelopen schooljaar naar onderwijstype
Onderwijstype
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
VO
(n = 2.426)
%
Schoolsport i
geen 54 52 56
voetbal 21 29 14
basketbal 12 7 18
gymnastiek 6 5 6
hardlopen 4 4 4
hockey 3 2 4
dans(varianten) 3 3 3
tennis 2 3 1
i. Open vraag, meer antwoorden mogelijk.
Open vraag, meer antwoorden mogelijk.
Iets meer dan de helft van de leerlingen in het primair onderwijs en 56% van de middelbare
scholieren antwoordde ‘geen’ op de vraag welke schoolsport ze het afgelopen jaar hebben
beoefend (zie tabel 3.10). In het primair onderwijs is voetbal de meest beoefende schoolsport.
Bijna 30% van de leerlingen heeft daar het afgelopen schooljaar aan deelgenomen. Basketbal
staat op de tweede plaats, gevolgd door gymnastiek en hardlopen. In het voortgezet onderwijs
is basketbal de meest beoefende schoolsport, gevolgd door voetbal.
Interesse in schoolsport
De vraag is of de betrekkelijk lage schoolsportdeelname aan het aanbod vanuit de scholen of
aan de interesse van leerlingen ligt. Aan de leerlingen is gevraagd wat ze van de kwantiteit van
het schoolsportaanbod vinden. Het blijkt dat 43% van de basisschoolleerlingen en 41% van de
middelbare scholieren het (helemaal) eens is met de stelling ‘ik vind dat de school veel aan
schoolsport doet’, (niet in tabel).
Om enig zicht te krijgen op wat voor soort schoolsporten zij aantrekkelijk vinden, is
gevraagd aan welke type schoolsporten zij zouden willen meedoen als de school deze zou aanbieden
(zie tabel 3.11).
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
97

Tabel 3.11 Interesse in vormen van schoolsport naar onderwijstype
Onderwijstype
Totaal
n = 7.078
%
PO
n = 4.661
%
VO
n = 2.426
%
Behoefte aan schoolsport i
sportdagen 77 85 68
schoolsporttoernooien, tegen leerlingen van andere scholen 68 77 59
schoolsporttoernooien, tegen leerlingen van de eigen school 66 71 61
schoolfitness (in een ruimte op school) 64 64 64
schoolsportvereniging 56 65 47
sportactiviteiten tijdens de pauze 49 73 26
extra gymlessen 45 58 33
sportkennismakingslessen 42 50 35
sportactiviteiten na schooltijd 38 51 26
geen behoefte 15 16 14
i. Meer antwoorden mogelijk.
Van de leerlingen gaf 15% aan geen behoefte te hebben aan schoolsport, alle andere leerlingen
zeggen dat ze aan één of meerdere van de genoemde activiteiten zouden meedoen als hun
school deze zou aanbieden. Met name sportdagen, interne en externe schoolsporttoernooien
en schoolfitness zijn populair. Opvallend is dat de helft van de leerlingen interesse heeft in een
schoolsportvereniging. De leerlingen die dit aangeven, zijn voor het grootste deel al lid van een
‘gewone’ sportvereniging (niet in tabel).
3.2.5 Bewegen en sporten in de vrije tijd
Bij actief transport naar en van school en bewegen en sporten onder schooltijd gaat het om
deelname aan beweegactiviteiten op 5 doordeweekse dagen. Bij bewegen in de vrije tijd gaat
het daarentegen om 7 dagen, 5 doordeweekse en 2 weekenddagen.
Er worden vijf beweegactiviteiten onderscheiden: clubsport, voor jezelf buiten bewegen
en sporten, zwemmen, fietsen in de vrije tijd en active gamen. Het aandeel in duur van deze
vijf beweegactiviteiten in de vrije tijd is 44% over het totaal van tien beweegactiviteiten (zie
tabel 3.2).
Het gemiddelde aandeel in duur van clubsport en voor jezelf buiten bewegen/sporten over alle
tien beweegactiviteiten is respectievelijk 14 en 16%. 7 op de 10 leerlingen heeft minimaal één
keer in de meetweek aan clubsport gedaan en 8 op de 10 leerlingen heeft voor zichzelf buiten
bewogen en gesport. De deelnemers aan beide beweegactiviteiten doen dat gemiddeld ruim
98 School, Bewegen en Sport

3,5 uur per week. Van alle leerlingen heeft bijna 6 op de 10 leerlingen zowel aan clubsport
gedaan als voor zichzelf buiten gesport (niet in tabel). Leerlingen die aan clubsport doen of die
voor zichzelf buiten bewegen of sporten, doen dat met een gemiddelde van 1 uur per dag (zie
tabel 3.2). 1 op de 10 leerlingen heeft niet aan clubsport gedaan en ook niet buiten voor zichzelf
bewogen of gesport. Clubsporters bewegen en sporten vaker buiten voor zichzelf dan nietclubsporters
(niet in tabel). Dit duidt erop dat er niet per se sprake is van compensatie van een
lage deelname aan clubsport door meer buiten voor jezelf bewegen of omgekeerd.
In het tijdsbestedingsonderzoek (TBO) van het SCP in 2005 (Breedveld & van den Broek 2006)
wordt vastgesteld dat 7 op de 10 jongeren van 12 tot 19 jaar in hun vrije tijd aan bewegen en
sport doen; zij doen dat gemiddeld 5 uur per week. Uit het onderzoek School, Bewegen en Sport
blijken leerlingen van 10 tot 15 jaar iets vaker aan clubsport te doen en voor zichzelf te bewegen
of te sporten dan de gemiddelde ‘sporter’ van 12 tot 19 aar uit het TBO. Een verklaring voor de
gevonden afwijkingen is mogelijk het leeftijdsverschil: in het onderzoek School, Bewegen en
Sport zijn ook leerlingen van 10 tot 12 jaar betrokken.
8 op de 10 leerlingen pakt in de vrije tijd de fiets, bijvoorbeeld om naar de sportclub, een vriend
of familie te gaan. Over alle leerlingen gezien besteden leerlingen in hun vrije tijd gemiddeld
12 minuten per dag aan fietsen (zie tabel 3.2). Bijna 1 op de 10 leerlingen heeft in de meetweek
helemaal niet gefietst (niet in tabel).
Zwemmen doen de leerlingen in het onderzoek School, Bewegen en Sport veel minder dan
fietsen. In de meetweek heeft 2 op de 10 leerlingen gezwommen (zie tabel 3.2). 1 op de 20 deed
dat in georganiseerd verband, bijvoorbeeld op zwemles of in de vorm van een training voor
wedstrijdzwemmen, waterpolo, kunstzwemmen of schoonspringen bij een zwemvereniging
(niet in tabel).
Een active game is een interactief spel dat gebruikmaakt van digitale computertechnologie
in een (virtuele) context met regels waarin spelers (en eventueel tegenstanders) met fysieke
inspanning doelen proberen te bereiken (Hoyng 2009: 10). Bijna de helft van de leerlingen
heeft in de meetweek aan active gamen gedaan (zie tabel 3.2). Zij deden dit gemiddeld ruim
2 uur per week. Dat is gemiddeld bijna 20 minuten per dag (zie tabel 3.2 en 3.12).
Tijdsbesteding aan vijf beweegactiviteiten in de vrije tijd naar onderwijstype
In tabel 3.12 staan de verschillen in tijdsbesteding tussen deelnemers uit het primair onderwijs
en het voortgezet onderwijs. Deelnemers zijn leerlingen die een bepaalde beweegactiviteit
minimaal één keer in de meetweek hebben gedaan.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
99

Tabel 3.12 Tijdsbesteding per week aan vijf beweegactiviteiten in de vrije tijd naar onderwijstype
Onderwijstype
tijd per week over
alle deelnemers
min/wk i
(n = 1.480-5.818)
tijd per week over
deelnemers van PO
min/wk i
(n = 1.480-5.818)
tijd per week over
deelnemers van VO
min/wk i
(n = 1.480-5.818)
Beweegactiviteiten in vrije tijd
clubsport 214 192 236
zelf buiten bewegen of sporten 225 254 190
zwemmen 130 129 131
fietsen in vrije tijd 100 91 107
active gamen 137 127 148
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie tabel B1.11 in de onderzoeksverantwoording).
Er zijn aanzienlijke verschillen in tijdsbesteding aan deze vijf beweegactiviteiten tussen leerlingen
uit het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. Middelbare scholieren die deelnemen
aan clubsport doen dit per week 44 minuten langer dan de deelnemers uit het basisonderwijs.
Basisschoolleerlingen spelen gemiddeld 36 minuten per dag buiten, terwijl middelbare scholieren
gemiddeld 27 minuten per dag buiten voor zichzelf bewegen en sporten. Wat zwemmen
betreft, zijn er tussen middelbare scholieren en basisscholieren geen verschillen. Middelbare
scholieren die in de meetweek in de vrije tijd fietsten, deden dit langer dan basisscholieren. Dit
geldt ook voor active gamen.
Bewegen in de vrije tijd naar achtergrondkenmerken leerling
In tabel 3.13 staat weergegeven hoeveel tijd de leerlingen per week besteden aan de vijf
beweegactiviteiten in de vrije tijd. In tegenstelling tot de resultaten in tabel 3.12 zijn de minuten
in tabel 3.13 berekend over alle leerlingen, zodat de impact van deze activiteiten op de hele
onderzoeksgroep duidelijk wordt.
100 School, Bewegen en Sport

Tabel 3.13 Duur van beweegactiviteiten in de vrije tijd naar achtergrondkenmerken
Beweegactiviteit in vrije tijd
Totaal
bewegen
vrije tijd
(n = 6.903)
min/wk i
clubsport
(n = 6.869)
min/wk i
zelf buiten
bewegen of
sporten
(n = 6.873)
min/wk i
zwemmen
(n = 6.856)
min/wk i
fietsen in
vrije tijd
(n = 6.864)
min/wk i
active
gamen
(n = 6.903)
min/wk i
Totaal 498 147 182 27 83 61
Onderwijstype
PO 537 137 231 32 76 64
VO 461 157 137 22 89 58
Geslacht
jongen 579 167 215 27 91 82
meisje 423 129 152 27 75 41
Afkomst
autochtoon 502 155 177 26 84 61
westers allochtoon 537 159 202 27 87 62
niet-westers allochtoon 465 107 197 28 78 58
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 482 140 188 24 70 62
sterk stedelijk 514 135 200 28 90 64
matig stedelijk 524 147 193 30 89 67
weinig stedelijk 503 165 168 29 83 61
niet-stedelijk 473 155 168 22 78 52
Aantal auto’s thuis
geen 523 90 232 31 100 73
één 478 131 182 27 80 60
twee of meer 515 167 178 26 84 61
Sportdeelname vader
nooit 421 108 161 23 71 59
tot één keer per maand 490 151 178 27 85 50
één keer per week 505 163 179 29 79 57
meer dan één keer per week 588 188 206 30 97 69
Lidmaatschap clubsport
nee 326 0 161 27 80 59
ja 561 202 190 26 84 62
BMI-categorie
ondergewicht 467 137 157 26 81 67
normaal gewicht 510 154 188 26 84 61
overgewicht 487 127 179 33 82 68
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie tabel B1.11 in de onderzoeksverantwoording).
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
101

Gemiddeld besteden alle leerlingen bijna 500 minuten per week aan de vijf beweegactiviteiten
samen (tabel 3.13). Dat komt neer op ruim 8 uur per week. Bijna 2,5 uur daarvan wordt bij een
sportclub doorgebracht (147 minuten). Leerlingen in het voortgezet onderwijs besteden meer tijd
per week aan het sporten bij de sportvereniging dan leerlingen in het basisonderwijs. Aan het
voor jezelf buiten bewegen en sporten wordt per week door alle leerlingen samen gemiddeld 3 uur
besteed, maar basisscholieren doen dit beduidend langer dan middelbare scholieren. Leerlingen
zwemmen gemiddeld bijna 30 minuten per week en zijn gemiddeld 1 uur bezig met active gamen.
Fietsen in de vrije tijd doen leerlingen gemiddeld 83 minuten per week.
Clubsport
In klas 3 van het voortgezet onderwijs is sprake van een kleine afname in deelname aan clubsport
(niet in tabel). Leerlingen in klas 1 en 3 van het praktijkonderwijs en de beroepsgerichte
leerwegen van het vmbo nemen minder aan clubsport deel dan leerlingen op de havo en het
vwo (niet in tabel). Ook het TBO (Breedveld & van den Broek 2006) en de Rapportage Sport 2008
(Breedveld et al. 2009) laten zien dat mensen met een lager opleidingsniveau minder vaak aan
clubsport doen. Opvallend is dat leerlingen in het basisonderwijs vaker lid zijn van een sportclub
dan leerlingen in het voortgezet onderwijs (76% tegenover 70%), maar dat leerlingen in
het voortgezet onderwijs gemiddeld wel meer tijd besteden aan clubsport. Meisjes, leerlingen
uit zeer sterk stedelijke gebieden, leerlingen van allochtone afkomst, leerlingen zonder auto’s
thuis en leerlingen waarvan de vader nooit aan sport doet, zijn relatief minder vaak lid van een
sportclub (niet in tabel). Bij deze groepen is een relatief lage gemiddelde tijdsbesteding.
Tabel 3.14 Meest beoefende clubsporten a in het afgelopen schooljaar
Onderwijstype
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
VO
(n = 2.426)
%
Clubsport i
geen 32 29 34
voetbal 25 28 23
dans(varianten) 12 13 11
tennis 9 9 8
paardensport 7 7 7
gymnastiek 7 9 5
hockey 6 6 6
basketbal 2 2 3
a. Exclusief zwemmen.
i. Open vraag, meer antwoorden mogelijk.
102 School, Bewegen en Sport

Voetbal is veruit de meest populaire clubsport, zowel in het basisonderwijs als in het voortgezet
onderwijs: 10 een kwart van alle leerlingen zit op voetbal (zie tabel 3.14). Dans(varianten)
staat op de tweede plaats, gevolgd door tennis, paardensport, gymnastiek, hockey en basketbal.
Jongens doen vaker aan voetbal en basketbal, meisjes vaker aan allerlei dans(varianten),
paardrijden, gymnastiek en hockey (cijfers niet in tabel).
Buiten voor jezelf bewegen of sporten
Jongens spelen en sporten per week ruim een uur meer buiten dan meisjes. Anders dan bij clubsport,
spelen leerlingen van niet-Nederlandse afkomst en leerlingen zonder auto’s thuis relatief veel minuten
per week buiten spelen of voor zichzelf sporten. Kinderen waarvan de vader nooit sport besteden
minder tijd aan buiten spelen of voor zichzelf sporten dan kinderen van vaders die wel sporten. Leerlingen
die lid zijn van een sportclub spelen meer buiten dan leerlingen die geen lid zijn.
Tabel 3.15 toont aan dat de meest beoefende activiteit buiten op straat voetbal is. Hardlopen
staat op de tweede plaats.
Tabel 3.15 Beoefende activiteiten bij zelf buiten bewegen en sporten a Onderwijstype
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
VO
(n = 2.426)
%
Activiteit i
geen 23 18 28
voetbal 44 48 41
hardlopen 19 16 22
buiten spelen 17 28 6
fietsen, wielrennen, mountainbike 16 18 13
skaten/skeeleren 12 16 9
gymnastiek 7 8 6
basketbal 6 6 7
a. Exclusief zwemmen.
i. Open vraag, meer antwoorden mogelijk.
Skaten of skeeleren en fietsen wordt meer door leerlingen uit het primair onderwijs gedaan.
Leerlingen uit het voortgezet onderwijs doen iets vaker aan hardlopen en basketballen buiten
op een pleintje. Jongens doen buiten vaker aan basketbal en voetbal en meisjes vaker aan gymnastiek,
hardlopen, skaten/skeeleren en buiten spelen (niet in tabel).
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
103

Zwemmen
Basisscholieren zwemmen meer dan middelbare scholieren. Waar bij clubsport en buiten spelen
grote verschillen zijn tussen jongens en meisjes, is dit niet het geval bij zwemmen: meisjes
zwemmen evenveel als jongens. Leerlingen uit matig en weinig stedelijke gebieden besteden
iets meer tijd aan zwemmen, vooral in vergelijking tot leerlingen uit niet-stedelijke gebieden.
Dat kan komen doordat er in grote steden vaak minder zwemwater beschikbaar is en de wachtlijsten
voor zwemlessen vaak lang zijn (Wisse et al. 2009). Er zijn nauwelijks verschillen zichtbaar
in het aantal zwemminuten van leerlingen van verschillende etnische afkomst. Leerlingen
met overgewicht zwemmen relatief veel minuten. Bij mooier weer tijdens de meetweek
(hogere temperatuur, meer zonuren en minder regen) bleek het gemiddeld aantal zwemminuten
onder leerlingen hoger te liggen dan bij minder mooi weer (niet in tabel, zie ook paragraaf
B1.2 in de onderzoeksverantwoording).
Fietsen in de vrije tijd
Niet-westerse allochtone leerlingen besteden minder minuten per week aan fietsen in de vrije
tijd, net als bij fietsen naar en van school. Leerlingen die thuis geen auto hebben, fietsen per
week ongeveer 20 minuten langer dan leerlingen uit gezinnen met één of meerdere auto’s. Ook
besteden kinderen van vaders die minimaal één keer week sporten meer tijd aan fietsen in hun
vrije tijd. Evenals bij zwemmen is geconstateerd dat er meer minuten gefietst wordt als er in de
meetweek een hogere maximum temperatuur, meer zonuren en minder regenval was (niet in
tabel, zie ook paragraaf B1.2 in de onderzoeksverantwoording).
Active gamen
Berekend over alle leerlingen wordt gemiddeld 61 minuten per week besteed aan active gamen.
Jongens doen twee keer zo lang aan active gamen als meisjes. Verder zijn hier geen grote verschillen
naar andere achtergrondkenmerken.
3.3 Niet-beweegactiviteiten in de vrije tijd
Naast bewegen en sporten is er voor jongeren uiteraard nog een breed scala aan andere activiteiten
die zij in hun vrije tijd kunnen doen. Deze paragraaf behandelt enkele tijdsbestedingscijfers
van activiteiten die mogelijk kunnen conflicteren met de deelname aan beweeg- en sportactiviteiten
(Gebhardt & Maes 1999).
Beeldschermactiviteiten en huiswerk
Volgens Huysmans (2006) besteden volwassenen het grootste deel van de vrije tijd, bijna 2,5 uur
per dag, aan mediagebruik. Hieronder verstaat Huysmans onder andere lezen, tv-kijken, naar
de radio luisteren en computeren. Uit het tijdsbestedingsonderzoek van Breedveld & Van den
Broek (2006) blijkt dat mediagebruik met 19 uur per week veruit de meest gekozen vrijetijds-
104 School, Bewegen en Sport

esteding is. Ook uit het onderzoek School, Bewegen en Sport blijkt dat leerlingen een groot
deel van hun vrije tijd aan mediagebruik besteden. In tabel 3.16 staat dat 4 op de 10 leerlingen
meer dan 1,5 uur per dag naar de televisie, een dvd of video kijkt. Ook zit 4 op de 10 leerlingen
1,5 uur per dag voor de computer.
Tabel 3.16 Tijdsbesteding per dag aan beeldschermactiviteiten en huiswerk
tv, dvd of video
(n = 6.982)
%
Beeldschermactiviteit
computer
(n = 6.951)
%
huiswerk
(n = 6.916)
%
Totaal 100 100 100
Duur activiteiten
tot 0,5 uur 13 19 36
0,5-1 uur 25 23 29
0,5-1,5 uur 22 18 16
meer dan 1,5 uur 39 39 19
Aan huiswerk maken, besteedt twee derde van de leerlingen minder dan 1 uur per dag, 16%
meer dan 1,5 uur. Leerlingen in het voortgezet onderwijs besteden meer tijd aan computeren
en aan huiswerk dan leerlingen in het primair onderwijs (cijfers niet in tabel). Zoals verwacht
besteden vwo-leerlingen in verhouding veel tijd aan huiswerk, terwijl slechts een klein percentage
van de leerlingen in het praktijkonderwijs en het vmbo-k, b en g meer dan 1,5 uur per dag
huiswerk maakt. Deze laatste groep zit naar verhouding wel langer achter de computer. Ook
meisjes besteden relatief veel tijd aan huiswerk maken, terwijl jongens langer computeren of
televisiekijken (niet in tabel).
Overige activiteiten
Verder is aan de leerlingen gevraagd op hoeveel dagen zij in de meetweek rondhingen op
straat, winkelden, muziek maakten, muziek luisterden, chillden met vrienden en gezelschapsspelletjes
en creatieve dingen deden. In tabel 3.17 staat op hoeveel dagen in de meetweek zij
deze activiteiten deden.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
105

Tabel 3.17 Deelname aan overige activiteiten
muziek
luisteren
(n = 6.905)
%
chillen met
vrienden
(n = 6.942)
%
winkelen
(n = 6.925)
%
Overige activiteit
creatieve
dingen doen
(n = 6.925)
%
rondhangen
op straat
(n = 6.937)
%
gezelschapsspelletjes
doen
(n = 6.982)
%
muziek
maken
(n = 6.882)
%
Totaal 100 100 100 100 100 100 100
Deelname activiteiten
niet gedaan 12 25 41 43 50 59 67
1 dag 13 17 35 21 16 22 11
2-3 dagen 19 28 20 21 19 14 9
4-7 dagen 55 30 4 14 16 5 13
Luisteren naar muziek is populair onder jongeren: meer dan de helft van de leerlingen doet dat
bijna dagelijks. Het minst populair zijn muziek maken en het doen van gezelschapsspelletjes.
De helft van de leerlingen geeft aan op geen enkele dag te hebben rondgehangen op straat.
De coolschaal
Van enkele van de bovenstaande gedragingen was een sterke schaal te construeren. Het gaat
hierbij om ‘rondhangen op straat’, ‘muziek luisteren’ en ‘chillen met vrienden’. Deze schaal is
de ‘coolschaal’. Leerlingen die op deze schaal minder scoren, hebben de drie activiteiten op
gemiddeld 0 tot 1 dag in de week gedaan. Leerlingen die ‘doorsnee’ scoren, hebben de drie activiteiten
op gemiddeld 2 tot 3 dagen gedaan en leerlingen die de score ‘meer’ hebben gekregen,
hebben de 3 activiteiten op gemiddeld 4 tot 7 dagen in de week gedaan. Leerlingen met een
hoge ‘coolfactor’ hangen dus regelmatig rond op straat, luisteren vaak naar muziek en chillen
veel met vrienden. De coolschaal blijkt uit nadere analyses samen te hangen met beeldschermgedrag:
leerlingen met een hoge coolfactor kijken relatief vaker meer dan 1,5 uur tv dan minder
coole leerlingen (niet in tabel). Wanneer wordt gekeken naar achtergrondkenmerken van leerlingen
met een hoge score op de coolschaal, wordt duidelijk dat leerlingen uit het voortgezet
onderwijs, in het bijzonder het praktijkonderwijs en de beroepsgerichte leerwegen van het
vmbo, in verhouding een hogere score hebben dan leerlingen uit het primair onderwijs. Verder
blijkt dat niet-westerse allochtone leerlingen, leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden, leerlingen
zonder auto’s thuis, leerlingen die niet lid zijn van een sportclub en leerlingen met overgewicht
op de coolfactor vaker ‘meer’ scoren dan ‘doorsnee’ en ‘minder’. Leerlingen die hoog
scoren op de coolschaal doen gemiddeld vaker dan leerlingen die laag scoren aan schoolsport
en active gamen en minder vaak aan clubsport. In hoofdstuk 5 wordt gekeken hoe de coolschaal
samenhangt met beweeggedrag/activiteitsniveau (niet in tabel).
106 School, Bewegen en Sport

3.4 Beweeg- en sportmotieven
Uiteraard kunnen naast achtergrondkenmerken (zie hiervoor) en factoren in de sociale en
fysieke (school)omgeving (zie hoofdstuk 2), ook motieven van leerlingen om te bewegen en te
sporten een rol spelen in hun beweeg- en sportgedrag. Die motieven kunnen vervolgens weer
samenhangen met achtergrondkenmerken van leerlingen. Omdat in de literatuur de relatie
tussen motieven om te bewegen en te sporten en duurzaam beweeg- en sportgedrag wordt
benadrukt (Deci & Ryan, 1985; Gebhardt 2007), zijn ook in het onderzoek School, Bewegen en
Sport die motieven van leerlingen in kaart gebracht. In deze paragraaf worden ze weergegeven
en gekoppeld aan de deelname aan specifieke beweegactiviteiten.
3.4.1 Beweeg- en sportmotieven naar achtergrondkenmerken
Mensen bewegen en sporten om allerlei intrinsieke en extrinsieke redenen (Deci & Ryan 1985,
2002; Ryan et al. 1997; Gebhardt 2007; Vansteenkiste et al. 2004). Bij een volledig intrinsieke
motivatie bewegen mensen louter om het bewegen zelf. Bij extrinsieke motivatie bewegen
mensen om doelen die buiten het bewegen liggen. Het bewegen zelf is dan een bijzaak en wordt
puur als nodig beschouwd. Bij het dagelijkse bewegen en sporten spelen meerdere motieven
tegelijkertijd een rol.
De leerlingen is aan de hand van negentien stellingen gevraagd waarom zij bewegen en sporten
(zie tabel B3.1, in bijlage I). De uitspraken zijn een vertaling en een selectie uit de Engelse
vragenlijst Motives for Physical Activities Measure – Revised (MPAM-R) (Ryan et al. 1997). De
stellingen of uitspraken zijn na een analyse verdeeld in vijf motiefgroepen: plezier, lichamelijk
effect, aanzien, spanning en avontuur en sociaal contact (zie paragraaf B1.3 in de onderzoeksverantwoording
en tabel B2.2 in de tabelbijlagen).
Bewegen en sporten vanwege het plezier verwijst naar een meer intrinsiek motief. Leerlingen die
hoog scoren op de motiefschaal plezier bewegen en sporten onder andere omdat ze het plezierig
en leuk vinden en graag hun sportieve grenzen verleggen. Het doel is ingaan op de bewegingsuitdaging,
het ligt dicht bij het bewegen zelf. Aanhangers van dit motief vertonen tijdens het
bewegen een speelse houding (Steenbergen 2004). Er is sprake van een intrinsiek doel. Bij extrinsieke
motivatie bewegen mensen meer om doelen die buiten het bewegen zelf liggen, zoals bewegen
om het lichamelijke effect (een beter figuur bijvoorbeeld) of om het vergroten van aanzien of
de eigen status. Tussen deze twee uitersten zit bewegen en sporten vanwege spanning/avontuur
en om het sociaal contact. Deze twee motieven hebben deels een directe relatie met het bewegen.
Bepaalde beweegactiviteiten zijn bijvoorbeeld uit zichzelf spannend en avontuurlijk om te doen.
Ook kan het samen bewegen met anderen inherent zijn aan de beweging zelf.
Tabel 3.18 geeft zicht op de samenhang tussen motieven van leerlingen om te bewegen en te
sporten en hun achtergrondkenmerken, weergegeven aan de hand van de vijf motiefgroepen. De
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
107

tabel is het beste te lezen door de kolompercentages bij de vijf motiefgroepen te vergelijken met
de kolom ‘Totaal’. Onder de tabel worden per motiefgroep de significante verschillen besproken.
Tabel 3.18 Beweeg- en sportmotieven naar achtergrondkenmerken
Motiefgroep
Totaal
(n = 7.078)
%
plezier i
(n = 5.358)
%
lichamelijk
effect i
(n = 3.484)
%
aanzien i
(n = 1.406)
%
spanning en
avontuur i
(n = 3.735)
%
sociaal
contact i
(n = 4.766)
%
Totaal 100 100 100 100 100 100
Onderwijstype
PO 49 51 46 46 54 49
VO 51 49 54 54 46 51
Onderwijsniveau
praktijkonderwijs/vmbo-b-k-g 14 11 15 16 12 13
vmbo-t/havo 29 29 31 31 27 29
vwo 8 8 8 7 6 8
Geslacht
jongen 49 51 46 65 51 49
meisje 51 49 54 35 49 51
Afkomst
autochtoon 76 77 73 70 77 78
westers allochtoon 6 6 6 6 6 6
niet-westers allochtoon 18 17 21 23 17 16
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 14 14 16 17 14 14
sterk stedelijk 18 17 18 20 17 17
matig stedelijk 22 21 22 19 22 21
weinig stedelijk 22 23 22 23 23 23
niet-stedelijk 24 24 23 21 24 24
Aantal auto’s thuis
geen 4 4 5 5 3 4
één 44 43 44 42 43 44
twee of meer 51 53 51 53 53 52
Vervolg tabel op pagina 109
108 School, Bewegen en Sport

Motiefgroep
Totaal
(n = 7.078)
%
plezier i
(n = 5.358)
%
lichamelijk
effect i
(n = 3.484)
%
aanzien i
(n = 1.406)
%
spanning en
avontuur i
(n = 3.735)
%
sociaal
contact i
(n = 4.766)
%
Totaal 100 100 100 100 100 100
Sportdeelname vader
nooit 33 30 32 30 32 31
tot één keer per maand 12 12 11 13 13 12
één keer per week 23 24 24 22 23 24
meer dan één keer per week 31 34 33 35 33 32
Lidmaatschap sportclub
nee 27 19 26 18 26 23
ja 73 81 74 82 74 77
BMI-categorie
ondergewicht 3 3 2 2 3 3
normaal gewicht 85 86 82 84 85 86
overgewicht 12 11 16 14 12 11
i. Alleen de score ‘meer’ is in deze tabel weergegeven.
Plezier
In verhouding lijken leerlingen uit het voortgezet onderwijs iets minder belang te hechten aan
het motief ‘plezier’, dan leerlingen in het basisonderwijs: de totale leerlingensteekproef bestaat
voor 51% uit leerlingen uit het voortgezet onderwijs, terwijl 49% van de scholieren die veel
waarde hechten aan plezier op het voortgezet onderwijs zitten. Leerlingen van het praktijkonderwijs
en de beroepsgerichte leerwegen van het vmbo vinden plezier gemiddeld iets minder
belangrijk dan leerlingen van (combinaties van) de theoretische leerweg en de havo en
leerlingen van het vwo. Ook voor meisjes is het motief ‘plezier’ iets minder belangrijk.
Leerlingen die twee of meer auto’s thuis hebben, leerlingen van wie de vader meer dan één
keer per week sport, leerlingen die lid zijn van een sportclub en leerlingen met een normaal
gewicht vinden het motief ‘plezier’ juist relatief belangrijk.
Lichamelijk effect
In verhouding vinden leerlingen in het voortgezet onderwijs het lichamelijke effect van sport een
redelijk belangrijk motief om aan bewegen en sport te doen. Van de leerlingen die hoog scoren
op de motiefgroep ‘lichamelijk effect’ is 54% middelbare scholier, terwijl de totale steekproef
voor 51% uit middelbare scholieren bestaat. Leerlingen van het praktijkonderwijs en de beroepsgerichte
leerwegen zijn oververtegenwoordigd in de groep leerlingen die hoog scoort op het
motief ‘lichamelijk effect’. Hetzelfde geldt voor meisjes en leerlingen die een vader hebben die
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
109

meer dan twee keer per week sport. Van de leerlingen die hoog scoren op het motief ‘lichamelijk
effect’ heeft 16% overgewicht. In de totale steekproef heeft 12% overgewicht. Dit betekent dus
dat leerlingen met overgewicht relatief vaak sporten vanwege het lichamelijke effect.
Aanzien
Aanzien wordt relatief belangrijk gevonden door jongens. Van de leerlingen die hoog scoren op
deze motiefgroep is 65% jongen, terwijl de totale steekproef voor 49% uit jongens bestaat. Net
als niet-westerse allochtone leerlingen bewegen en sporten jongens dus relatief vaak omdat ze
graag wedstrijden willen winnen en aan anderen willen laten zien wat ze kunnen. Ook leerlingen
van wie de vader meer dan één keer per week sport en leerlingen die lid zijn van een
sportclub vinden winnen en laten zien wat je kunt relatief vaak belangrijke motieven om aan
bewegen en sport te doen. Dit geldt ook voor leerlingen met overgewicht.
Spanning en avontuur
Vooral basisscholieren hechten relatief veel waarde aan het motief ‘spanning en avontuur’.
Naarmate de leerlingen ouder worden, hechten zij er minder waarde aan (niet in tabel). Jongens
vinden spanning en avontuur belangrijker dan meisjes.
Sociaal contact
Autochtone leerlingen sporten vaker vanwege het sociaal contact dan westerse en niet-westerse
allochtone leerlingen. Kinderen met vaders die nooit sporten, vinden sociaal contact bij
bewegen en sport minder belangrijk. Leerlingen die lid zijn van een sportvereniging vinden
sociale contacten belangrijker dan leerlingen die niet lid zijn.
Uit de resultaten van het onderzoek School, Bewegen en Sport kan voorzichtig worden gesteld dat
naarmate de leerlingen ouder worden de motivatie om te bewegen en te sporten verschuift van meer
intrinsiek naar meer extrinsiek. Oudere leerlingen hechten relatief minder waarde aan plezier en
spanning/avontuur en meer aan aanzien en lichamelijk effect. Deze verschuiving wordt versterkt als
de leerling een meisje is, een lager onderwijsniveau volgt, van niet-westerse allochtone afkomst is, een
lagere SES heeft, een hogere BMI-waarde heeft en/of een vader heeft die minder vaak aan sport doet.
3.4.2 Deelname aan beweegactiviteiten naar beweeg- en sportmotieven
In deze paragraaf wordt gekeken in hoeverre motieven om te bewegen en sporten samenhangen met
de deelname aan verschillende beweeg- en sportactiviteiten. Dit is weergegeven in tabel 3.19 waar de
vijf hoofdmotieven voor sport en bewegen zijn afgezet tegen de percentages van leerlingen die minimaal
één keer in de meetweek aan de tien specifieke beweegactiviteiten deelnamen (zie ook tabel
3.2). In de cellen van deze tabel zijn dus de deelnamecijfers aan de betreffende activiteiten weergegeven.
Over het algemeen geldt dat leerlingen die hoog scoren op 1 van de 5 motiefgroepen ook een
relatief hoog deelnamepercentage hebben op de beweegactiviteiten. Tussen een hoge score op één
van de motieven en het actief transport naar en van school is geen relatie gevonden (zie tabel 3.19).
110 School, Bewegen en Sport

Tabel 3.19 Deelname aan tien specifieke beweegactiviteiten naar beweeg- en sportmotieven
Motiefgroep
Totaal
(n = 7.087)
%
plezier i
(n = 5.358)
%
lichamelijk
effect i
(n = 3.484)
%
aanzien i
(n = 1.406)
%
spanning en
avontuur i
(n = 3.735)
%
sociaal
contact i
(n = 4.766)
%
Actief transport naar/van school
lopen naar/van school 30 29 29 29 30 29
fietsen naar/van school 79 80 79 78 79 80
Bewegen onder schooltijd
lichamelijke opvoeding 95 96 95 96 95 96
pauzegedrag: buiten sporten
en bewegen ii 45 49 43 46 51 46
schoolsport iii 22 24 24 29 24 23
Bewegen in vrije tijd
clubsport 68 77 69 78 70 72
zelf buiten bewegen of sporten 80 85 81 84 85 83
zwemmen 21 22 22 22 23 21
fietsen in vrije tijd 82 85 83 81 84 83
active gamen 45 47 46 50 47 47
i. Alleen de score ‘meer’ is in deze tabel weergegeven.
ii. Het gaat bij pauzegedrag in deze tabel om een selectie van leerlingen die aangeven meestal buiten te
bewegen en sporten tijdens de pauze (n = 4.102).
iii. Het gaat bij schoolsport om het deelnamepercentage van leerlingen die ook daadwerkelijk de mogelijkheid
hadden deel te nemen aan schoolsport.
Bij de afzonderlijke motiefgroepen geldt dat leerlingen voor wie plezier belangrijk is relatief
veel deelnemen aan clubsport: meer dan driekwart van de leerlingen die dit motief belangrijk
vinden, heeft in de meetweek deelgenomen aan clubsport, terwijl het totale gemiddelde deelnamepercentage
68 is. Verder blijkt dat plezier ook positief samenhangt met een relatief hoog
percentage leerlingen dat in de pauze naar buiten gaat om te bewegen en te sporten. Buiten
voor jezelf bewegen en sporten en fietsen in de vrije tijd worden ook relatief vaak gedaan door
leerlingen die hoog scoren op het motief ‘plezier’. Ten slotte blijkt dat plezier eveneens positief
samengaat met een relatief hoog percentage basisschoolleerlingen dat in de pauze naar buiten
gaat om te bewegen en te sporten (niet in tabel).
Leerlingen die veel belang hechten aan het lichamelijk effect nemen niet gemiddeld vaker deel
aan een of meer van de tien specifieke beweegactiviteiten. Dit in tegenstelling tot aanzien:
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
111

leerlingen die aangeven te sporten en te bewegen omdat ze graag willen winnen of willen
laten zien dat ze beter zijn dan anderen, doen relatief meer aan schoolsport, clubsport en active
gamen. Van de leerlingen die aanzien belangrijk vinden, neemt 29% deel aan schoolsport, 78%
aan clubsport en 50% aan active gamen. Dit terwijl de deelnamepercentages van de totale steekproef
respectievelijk 22, 68 en 45 zijn.
Leerlingen die hoog scoren op het motief ‘avontuur en spanning’ sporten of spelen
relatief vaak voor zichzelf buiten, zowel in de schoolpauzes als ook in de vrije tijd. De
groep leerlingen die het hoog scoort op het motief ‘sociaal contact’ neemt iets vaker deel
aan clubsport.
3.5 Opvattingen van leerlingen over bewegen en sport
In de vorige paragraaf ging het over motieven om te bewegen en te sporten. Deze paragraaf
sluit daar in zekere zin op aan: het gaat nu over opvattingen van leerlingen over bewegen en
sport en over de mate waarin deze opvattingen samenhangen met achtergrondkenmerken en
de deelname aan de tien specifieke beweegactiviteiten.
3.5.1 Opvattingen naar achtergrondkenmerken
In de leerlingenvragenlijst is aan de leerlingen een reeks van opvattingen over bewegen en
sport voorgelegd. Hen is gevraagd aan te geven in welke mate zij het eens zijn met stellingen
als ‘ik ga graag naar de gymles’, ‘bij mij op school kan je na schooltijd leuke sporten doen’
en ‘ik ben goed in bewegen in sport’. In tabel B2.3 in de tabelbijlagen staat hoeveel procent
van de basisscholieren en middelbare scholieren het (helemaal) eens is met verschillende
opvattingen over bewegen en sport. De opvattingen zijn vervolgens samengenomen in drie
groepen: de waardering van de gymlessen, de waardering van het schoolsportaanbod buiten
de les en het sportief zelfbeeld (zie paragraaf B1.3 in de onderzoeksverantwoording).
Uit tabel B2.3 blijkt dat driekwart van alle leerlingen positief is over de lessen lichamelijke
opvoeding. 8 op de 10 basisscholieren en 7 op de 10 middelbare scholieren gaat graag
naar de gymles. Ook vindt 71% van de leerlingen de gymleerkracht aardig. Basisscholieren
vinden lichamelijke opvoeding leuker dan middelbare scholieren: zij gaan gemiddeld met
meer plezier naar de gymles dan middelbare scholieren. Basisschoolleerlingen vinden het
bewegen en sporten op het schoolplein tijdens de pauzes en na schooltijd gemiddeld leuker
en beter dan middelbare scholieren. Leerlingen van de basisschool hebben een positiever
sportief zelfbeeld en vinden bewegen en sporten belangrijker dan leerlingen van de middelbare
school.
In tabel 3.20 zijn de gegroepeerde opvattingen uit tabel B2.3 afgezet tegen de achtergrondkenmerken
van leerlingen. In de cellen is het percentage leerlingen weergegeven dat hoog scoort
op de betreffende groep van opvattingen.
112 School, Bewegen en Sport

Tabel 3.20 Opvattingen van leerlingen naar achtergrondkenmerken
Totaal
(n = 7.078)
%
waardering
gymlessen i
(n = 5.797)
%
Opvattingengroep
waardering sportaanbod
buiten de les i
(n = 2.523)
%
sportief
zelfbeeld i
(n = 4.860)
%
Totaal 100 100 100 100
Onderwijstype
PO 49 52 83 52
VO 51 48 17 48
Onderwijsniveau
praktijkonderwijs/vmbo-b-k-g 14 11 7 12
vmbo-t/havo 29 29 8 29
vwo 8 8 2 7
Geslacht
jongen 49 50 55 53
meisje 51 50 45 47
Afkomst
autochtoon 76 77 72 76
westers allochtoon 6 6 6 6
niet-westers allochtoon 18 17 22 18
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 14 15 16 15
sterk stedelijk 18 18 20 18
matig stedelijk 22 21 22 21
weinig stedelijk 22 22 22 23
niet-stedelijk 24 24 20 24
Aantal auto’s thuis
geen 4 4 5 4
één 44 44 46 43
twee of meer 51 51 49 53
Sportdeelname vader
nooit 33 31 30 29
tot één keer per maand 12 12 13 12
één keer per week 23 24 24 25
meer dan één keer per week 31 33 33 34
Lidmaatschap clubsport
nee 27 24 23 19
ja 73 76 77 81
Vervolg tabel op pagina 114
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
113

Totaal
(n = 7.078)
%
waardering
gymlessen i
(n = 5.797)
%
Opvattingengroep
waardering sportaanbod
buiten de les i
(n = 2.523)
%
sportief
zelfbeeld i
(n = 4.860)
%
Totaal 100 100 100 100
BMI-categorie
ondergewicht 3 3 2 3
normaal gewicht 85 86 85 88
overgewicht 12 11 13 10
i. Alleen de score ‘meer’ is in deze tabel weergegeven.
Waardering gymlessen
Zoals reeds in tabel B2.3 duidelijk werd, zijn leerlingen die hoog scoren op de schaal ‘waardering
gymlessen’ relatief vaak basisscholieren en minder vaak leerlingen uit het voortgezet
onderwijs. Met betrekking tot onderwijsniveau, geslacht, afkomst, stedelijkheid en sociaal
economische status zijn er geen significante verschillen gevonden. Leerlingen die op de
schaal ‘waardering gymlessen’ hoog scoren, hebben relatief vaak een vader die één of meer
keer per week aan sport doet. Ook zijn ze relatief vaak lid van een sportclub en hebben ze een
normaal gewicht.
Waardering sportaanbod buiten de les
Ook wat betreft de waardering van het sportaanbod buiten de les geldt het dat het relatief
vaker basisscholieren zijn die hoog scoren (zie ook tabel B3.2). Verder zijn het relatief vaak
de jongens, de leerlingen van niet-westerse allochtone afkomst en de leerlingen uit een (zeer)
sterk stedelijke gebieden die het sportaanbod buiten de les hoog waarderen. Ditzelfde geldt
voor leerlingen die lid zijn van een sportclub en voor leerlingen met overgewicht.
Sportief zelfbeeld
Leerlingen met een hoog sportief zelfbeeld zijn relatief vaak basisscholieren en relatief minder
vaak middelbare scholieren. De basisscholieren vinden bewegen en sport in verhouding ook
vaker belangrijk (zie ook tabel B2.3). Verder scoren jongens, leerlingen met twee of meer auto’s
thuis, kinderen van vaders die één keer per week of vaker sporten en leerlingen met een normaal
gewicht vaker hoog op de schaal ‘sportief zelfbeeld’.
3.5.2 Deelname aan beweegactiviteiten naar opvattingen
In deze paragraaf wordt gekeken of er een samenhang is tussen opvattingen die leerlingen hebben
over bewegen en sport en hun deelname aan de tien specifieke beweegactiviteiten. In tabel
3.21 zijn de percentages weergegeven van leerlingen die minimaal één keer per week aan de
desbetreffende beweegactiviteit hebben deelgenomen. Voor elk van de drie groepen geldt dat
114 School, Bewegen en Sport

leerlingen die zich hier meer in kunnen vinden ten opzichte van het totaal een hoger deelnamepercentage
hebben op alle beweegactiviteiten, met uitzondering van fietsen naar en van school.
Tabel 3.21 Deelname aan tien specifieke beweegactiviteiten naar opvattingen van leerlingen
Opvattingengroep
Totaal
(n = 7.078)
%
waardering
gymlessen i
(n = 5.797)
%
waardering sportaanbod
buiten de les i
(n = 2.523)
%
sportief
zelfbeeld i
(n = 4.860)
%
Actief transport naar/van school
lopen naar/van school 30 30 40 30
fietsen naar/van school 79 79 73 80
Bewegen onder schooltijd
lichamelijke opvoeding 95 96 97 96
pauzegedrag: buiten sporten en bewegen ii 45 48 79 50
schoolsport iii 22 23 29 25
Bewegen in vrije tijd
clubsport 68 72 73 77
zelf buiten bewegen of sporten 80 84 90 85
zwemmen 21 21 26 23
fietsen in vrije tijd 82 83 82 85
active gamen 45 46 51 47
i. Alleen de score ‘meer’ is in deze tabel weergegeven.
ii. Het gaat bij pauzegedrag in deze tabel om een selectie van leerlingen die aangeven meestal buiten te
bewegen en sporten tijdens de pauze (n = 4.102).
iii. Het gaat bij schoolsport om het deelnamepercentage van leerlingen die ook daadwerkelijk de mogelijkheid
hadden deel te nemen aan schoolsport.
Wanneer specifiek wordt gekeken naar de groepen van opvattingen wordt duidelijk dat leerlingen
die een hoge waardering hebben voor de gymlessen wat betreft beweeggedrag op school
niet veel afwijken van de totale steekproef van leerlingen. Wel zijn ze in verhouding vaker lid
van een sportclub en doen ze meer aan voor zichzelf buiten bewegen en sporten.
Leerlingen met een hoge waardering voor het schoolsportaanbod buiten de les gaan, vergeleken
met de totale groep leerlingen, opvallend vaak in de pauze naar buiten om te bewegen
en te sporten. Ook nemen ze relatief vaak deel aan schoolsport, zijn ze vaker lid van een sportclub,
bewegen en sporten ze vaker voor zichzelf buiten, zwemmen ze meer en steken ze meer
tijd in active gamen.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
115

Leerlingen met een hoog sportief zelfbeeld zijn ten slotte relatief vaak lid van een sportclub.
Ook bewegen of sporten ze relatief vaak voor zichzelf buiten.
3.6 Overige opvattingen
Tot slot laten komen in deze paragraaf nog enkele interessante opvattingen van leerlingen aan
bod over bewegen en sport. Alle leerlingen is gevraagd of zij vinden dat ze door hun ouders en
de school gestimuleerd worden tot bewegen en sport en of ze sport een nutteloze tijdsbesteding
vinden. De leerlingen in het voortgezet onderwijs is tevens gevraagd of ze meer aan bewegen
en sport zijn gaan doen sinds ze voortgezet onderwijs volgen (zie tabel 3.22).
Tabel 3.22 Overige opvattingen naar onderwijstype
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
Onderwijstype
VO
(n = 2.426)
%
Opvatting
mijn ouders moedigen mij aan om te bewegen en te sporten 46 45 47
de school moedigt mij aan tot bewegen en sport 28 24 33
ik vind sport een nutteloze tijdsbesteding 5 4 6
sinds ik op deze school zit, ben ik meer gaan bewegen en
sporten (VO-leerlingen)
28 - 28
In tabel 3.22 is te zien dat iets minder dan de helft van de leerlingen het (helemaal) eens is met
de stelling ‘mijn ouders moedigen mij aan om te bewegen en te sporten’. Een derde van de leerlingen
vindt dat de school hen aanmoedigt tot bewegen en sport. 5% van de leerlingen vindt
sport een nutteloze tijdsbesteding. Ruim een kwart van de scholieren geeft aan dat ze meer zijn
gaan bewegen en sporten sinds ze op de middelbare school zitten.
In tabel 3.23 is weergegeven in welke mate een positieve score (mee eens of helemaal mee eens)
op de stellingen samenhangt met de achtergrondkenmerken van leerlingen. De tabel moet
gelezen worden door de percentages in de kolommen van de stellingen te vergelijken met de
totaalpercentages. Zo zit bijvoorbeeld 58% van de leerlingen die sport een nutteloze tijdsbesteding
vinden op de middelbare school, terwijl de middelbare scholieren maar 51% van de totale
leerlingenpopulatie uitmaken. Dit betekent dus dat middelbare scholieren relatief vaker sport
als een nutteloze tijdsbesteding waarderen dan leerlingen op de basisschool. 11
116 School, Bewegen en Sport

Tabel 3.23 Overige opvattingen van leerlingen naar achtergrondkenmerken
Totaal
(n = 7.087)
%
mijn ouders
moedigen mij
aan om
te bewegen
en te sporten
(n = 3.175)
%
Overige stellingen
de school
moedigt mij
aan tot
bewegen
en sport
(n = 1.845)
%
ik vind
sport een
nutteloze
tijds-besteding
(n = 333)
%
sinds ik op deze
school zit, ben ik
meer gaan bewegen
en sporten
(VO-leerlingen)
(n = 706)
%
Totaal 100 100 100 100 100
Onderwijstype
PO 49 48 41 42
VO 51 52 59 58 100
Onderwijsniveau
praktijkonderwijs/vmbo-b-k-g 14 12 16 26 26
vmbo-t/havo 29 32 36 27 58
vwo 8 9 7 4 16
Geslacht
jongen 49 50 51 55 46
meisje 51 50 49 45 54
Afkomst
autochtoon 76 75 75 69 78
westers allochtoon 6 6 7 4 6
niet-westers allochtoon 18 19 18 27 15
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 14 16 17 14 13
sterk stedelijk 18 17 17 19 15
matig stedelijk 22 21 21 25 21
weinig stedelijk 22 23 22 22 21
niet-stedelijk 24 23 24 20 31
Aantal auto’s thuis
geen 4 4 5 6 4
één 44 43 43 48 47
twee of meer 51 53 52 45 49
Sportdeelname vader
nooit 33 27 32 44 33
tot één keer per maand 12 12 13 10 15
één keer per week 23 25 23 19 24
meer dan één keer per week 31 36 32 27 28
Vervolg tabel op pagina 118
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
117

Totaal
(n = 7.087)
%
mijn ouders
moedigen mij
aan om
te bewegen
en te sporten
(n = 3.175)
%
Overige stellingen
de school
moedigt mij
aan tot
bewegen
en sport
(n = 1.845)
%
ik vind
sport een
nutteloze
tijds-besteding
(n = 333)
%
sinds ik op deze
school zit, ben ik
meer gaan bewegen
en sporten
(VO-leerlingen)
(n = 706)
%
Totaal 100 100 100 100 100
Lidmaatschap clubsport
nee 27 19 25 46 31
ja 73 81 75 54 69
BMI-categorie
ondergewicht 3 3 3 5 2
normaal gewicht 85 84 84 80 85
overgewicht 12 13 13 15 13
Jongens, niet-westerse allochtonen, leerlingen in zeer sterk stedelijke gebieden, leerlingen met
twee of meer auto’s thuis, leerlingen waarvan de vaders minimaal één keer per week sporten
en leerlingen die lid zijn van een sportclub, geven relatief vaak aan dat hun ouders hen aanmoedigen
om te bewegen en sporten.
Scholen lijken vooral leerlingen uit het praktijkonderwijs, het vmbo en de havo, jongens,
leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden en leerlingen die lid zijn van een sportclub te stimuleren
tot bewegen en sporten.
Zoals eerder aangegeven vinden relatief veel leerlingen in het voortgezet onderwijs sport
een nutteloze tijdsbesteding. Dit geldt ook voor leerlingen in het praktijkonderwijs, jongens,
niet-westerse allochtonen, leerlingen waarvan de vader nooit sport en leerlingen die niet lid
zijn van een sportclub.
Middelbare scholieren die aangeven meer te zijn gaan sporten sinds ze op de middelbare
school zitten, zijn relatief vaak leerlingen uit niet-stedelijke gebieden en leerlingen waarvan de
vaders weinig of niet sporten.
Tot slot is gekeken of deze overige opvattingen samenhangen met de deelname aan bepaalde
beweeg- en sportactiviteiten. Het blijkt dat leerlingen die door de ouders aangemoedigd worden
te bewegen en sporten relatief vaak deelnemen aan schoolsport en clubsport (niet in tabel).
Wanneer de school aanmoedigt tot bewegen en sport, zijn vooral de deelnamepercentages van
schoolsport en voor zichzelf buiten bewegen of sporten relatief hoog. Leerlingen die sport een
nutteloze tijdsbesteding vinden, nemen minder vaak deel aan de gymnastiekles. Zij zijn ook
veel minder lid van een sportclub: van alle leerlingen hebben zeven op de tien leerlingen deelgenomen
aan clubsport, van de leerlingen die sport een nutteloze tijdsbesteding vinden maar
118 School, Bewegen en Sport

de helft. Opvallend is dat onder leerlingen die sport een nutteloze tijdsbesteding vinden de
deelname aan schoolsport wel relatief groot is (niet in tabel).
3.7 Samenvatting
In dit hoofdstuk stonden het beweeg- en sportgedrag van leerlingen centraal. Dat is geoperationaliseerd
in tien specifieke beweegactiviteiten die zijn gecategoriseerd in drie groepen. Bij
het actief transport naar en van school horen het lopen naar en van school en het fietsen naar
en van school. Onder bewegen op school vallen drie activiteiten: lichamelijke opvoeding, pauzegedrag
en schoolsport. Tot slot is er het bewegen in de vrije tijd. Hierbij horen de volgende
vijf activiteiten: zwemmen, clubsport, voor jezelf buiten bewegen of sporten, fietsen in de vrije
tijd en active gamen.
De leerlingen uit het onderzoek School, Bewegen en Sport besteden per week iets meer
dan 12 uur aan deze tien specifieke beweegactiviteiten. Ze zijn op een schooldag gemiddeld
45 minuten bezig met een aan school gerelateerde beweegactiviteit (lopen en fietsen naar en
van school, lichamelijke opvoeding en schoolsport). Aan bewegen in de vrije tijd besteden leerlingen
gemiddeld 8 uur en 15 minuten per week.
Van de basisschoolleerlingen is 30% is in de meetweek 3 tot 5 keer lopend naar school gegaan,
van de middelbare scholieren 5% . Van de basisschoolleerlingen ging 54% 3 tot 5 keer op de fiets
naar school, van de leerlingen in het voortgezet onderwijs 76%. De leerlingen zijn langer actief
onderweg naar school naarmate ze verder weg wonen, vooral de duur van het fietsen neemt toe.
Naarmate de afstand tussen huis en school toeneemt, verschuift de voornaamste manier van
transport van lopen via fietsen naar openbaar vervoer. Leerlingen uit het voortgezet onderwijs
fietsen vaker en gaan vaker met het openbaar vervoer naar school dan leerlingen uit het primair
onderwijs. Ook bleek dat niet-westerse allochtonen minder vaak naar school fietsen dan
westerse allochtonen en autochtonen.
Van de basisscholieren heeft in de meetweek 97% deelgenomen aan de lessen lichamelijke
opvoeding, van de middelbare scholieren 93%. De leerlingen in het voortgezet onderwijs hebben
wel gemiddeld langer les in lichamelijke opvoeding dan leerlingen van het primair onderwijs.
Dit verschil is voor een groot deel toe te schrijven aan het derde lesuur lichamelijke opvoeding in
het eerste leerjaar en de extra lessen van de sportklassen van het voortgezet onderwijs.
Tijdens de pauze gaat 85% van de basisschoolleerlingen en 7% van de middelbare scholieren
naar buiten om te bewegen en te sporten. Op basisscholen zijn het vooral jongens, kinderen
van vaders die vaak sporten en leerlingen met een lidmaatschap van een sportclub die relatief
veel buiten bewegen en sporten. Wanneer alle leerlingen tijdens de pauzes zouden bewegen en
sporten kan dit een uur (extra) beweegtijd per dag opleveren.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
119

Gemiddeld over alle leerlingen bezien, besteden leerlingen gemiddeld 19 minuten per week
aan schoolsport. Dit lage aantal wordt voornamelijk veroorzaakt door het kleine aantal scholen
dat een wekelijks schoolsportaanbod heeft voor alle leerlingen. Op de scholen waar in de meetweek
een schoolsportaanbod is geweest, heeft 22% van de leerlingen daaraan deelgenomen.
Dit zijn in verhouding vaak leerlingen van basisscholen, het praktijkonderwijs en de beroepsgerichte
leerwegen van het vmbo, leerlingen van allochtone afkomst en leerlingen uit gezinnen
met zonder auto’s. Ook is de schoolsportdeelname van kinderen met overgewicht even groot
als die van leerlingen met een normaal gewicht. Schoolsport blijkt dus bepaalde ‘kwetsbare
leerlingen’ goed te bereiken. Opvallend is dat het sportgedrag van vaders niet samenhangt met
de deelname van hun kinderen aan schoolsport, terwijl dit wel geldt voor het lidmaatschap van
sportclubs.
7 op de 10 basisschoolleerlingen en 66% van de middelbare scholieren hebben minimaal één
keer in de meetweek aan clubsport gedaan. Hoewel hun deelnamepercentage lager is, besteden
middelbare scholieren die deelnemen aan clubsport per week gemiddeld wel meer tijd aan
clubsport dan basisscholieren die aan clubsport deelnemen. Net als in eerder onderzoek komt
naar voren dat meisjes, allochtone leerlingen, leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden,
leerlingen met een lage SES en leerlingen waarvan de ouders weinig sporten, relatief minder
vaak lid zijn van een sportclub en dus ook minder tijd aan clubsport besteden.
9 op de 10 basisschoolleerlingen hebben in de meetweek minimaal één keer buiten gespeeld en
7 op de 10 middelbare scholieren hebben in de meetweek minimaal één keer voor zichzelf buiten
bewogen en gesport. Clubsporters bewegen en sporten vaker buiten voor zichzelf dan nietclubsporters.
Dit duidt erop dat er geen sprake is van het compenseren van een lage deelname
aan clubsport door meer buiten voor jezelf bewegen of omgekeerd. Leerlingen van allochtone
afkomst en leerlingen met weinig auto’s thuis besteden relatief veel tijd aan het buiten voor
zichzelf bewegen en sporten.
25% van de leerlingen in het basisonderwijs en 17% van de leerlingen in het voortgezet onderwijs
heeft in hun vrije tijd in de meetweek gezwommen. Achtergrondkenmerken bleken niet
samen te hangen met de tijd die aan zwemmen werd besteed. 8 op de 10 leerlingen hebben in
de meetweek in hun vrije tijd gefietst. Bijna 1 op de 10 leerlingen heeft in de meetweek noch
naar school, noch in de vrije tijd gefietst. Het fietsen in de vrije tijd neemt in duur toe als de
vader vaker sport. Ook is het weer van invloed op het fietsen in de vrije tijd. Bijna de helft van
alle leerlingen heeft in de meetweek aan active gamen gedaan. Leerlingen in het basisonderwijs
deden dit vaker dan leerlingen in het voortgezet onderwijs. Ook zijn er grote verschillen tussen
jongens en meisjes: jongens doen dit twee keer zo lang als meisjes.
Naast de deelname aan beweegactiviteiten kwamen in dit hoofdstuk motieven van leerlingen
om te bewegen en te sporten en opvattingen van leerlingen over bewegen en sporten aan bod.
120 School, Bewegen en Sport

Dit is gedaan door de leerlingen verschillende stellingen ter beoordeling voor te leggen. De
motiefstellingen zijn samengevoegd tot vijf groepen: plezier, aanzien, spanning/avontuur,
lichamelijk effect en sociaal contact.
Wanneer wordt gekeken naar motieven en achtergrondkenmerken kan worden gesteld dat
naarmate de leerlingen ouder worden de motivatie om te sporten en te bewegen verschuift van
een meer intrinsieke naar een meer extrinsieke. Oudere leerlingen hechten relatief minder
waarde aan plezier en spanning/avontuur en meer waarde aan aanzien en lichamelijk effect.
Deze verschuiving wordt versterkt als de leerling een meisje is, een lager onderwijsniveau
volgt, van niet-westerse allochtone afkomst is, een lagere SES heeft, een hogere BMI-waarde
heeft en/of een vader heeft die minder vaak aan sport doet.
Er is een verband tussen het belang dat leerlingen hechten aan de verschillende beweeg- en
sportmotieven en hun deelname aan de beweegactiviteiten onder schooltijd en in de vrije tijd.
Leerlingen die veel waarde hechten aan alle vijf de beweeg- en sportmotieven, nemen relatief
veel deel aan alle beweegactiviteiten onder schooltijd. Leerlingen die het motief ‘aanzien’
belangrijk vinden, doen relatief vaak mee aan schoolsport en clubsport. Het motief ‘plezier’
blijkt positief samen te hangen met het percentage basisschoolleerlingen dat tijdens de pauze
naar buiten gaat om te bewegen en sporten. Die samenhang is er ook met het voor zichzelf buiten
bewegen en sporten en clubsport. Het motief ‘spanning en avontuur’ hangt positief samen
met het voor zichzelf buiten bewegen en sporten, zowel in de pauzes als in de vrije tijd.
Wanneer wordt gekeken naar de waardering van bewegen en sport, wordt duidelijk dat de leerlingen
uit het basisonderwijs de gymlessen gemiddeld positiever beoordelen dan de leerlingen
uit het voortgezet onderwijs. Ook leerlingen waarvan de vaders minimaal één keer per week
aan sport doen en leerlingen die lid zijn van een sportclub staan relatief positiever tegenover de
les lichamelijke opvoeding. Jongens, allochtonen en leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden
zijn relatief positief over het sportaanbod buiten de les.
Basisscholieren vinden bewegen en sport gemiddeld belangrijker dan leerlingen in het
voortgezet onderwijs. Jongens zijn positiever over het belang van bewegen en sport dan meisjes.
Leerlingen uit het basisonderwijs hebben een hoger sportief zelfbeeld dan middelbare
scholieren. Leerlingen met twee of meer auto’s thuis, kinderen van vaders die één keer per
week of vaker sporten en leerlingen met een normaal gewicht hebben een relatief hoog sportief
zelfbeeld.
Leerlingen met een hoog sportief zelfbeeld tot slot, nemen relatief vaak deel aan clubsport.
Ook bewegen of sporten ze relatief vaak voor zichzelf buiten. Leerlingen die sport een nutteloze
tijdsbesteding vinden, nemen juist relatief weinig deel aan clubsport, terwijl ze net zoveel
als andere leerlingen deelnemen aan schoolsport. Een negatieve houding ten aanzien van sport
gaat dus niet samen met een lagere deelname aan schoolsport.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
121

Noten
1. In hoofdstuk 1 is weergegeven hoe hoofdstuk 3 samenhangt met de andere hoofdstukken
in dit rapport.
2. Weging heeft plaatsgevonden in verband met de disproportionaliteit van de steekproef, zie
verder tabel B1.2 in de onderzoeksverantwoording.
3. Zie paragraaf B1.4 in de onderzoeksverantwoording voor uitleg over en definities van achtergrondkenmerken
van leerlingen.
4. Meer dan 80% van de leerlingen gaf voor elk van de tien beweegactiviteiten aan dat zij in
een normale week even vaak en even lang aan de betreffende activiteit deelnemen. We
kunnen dus met redelijke zekerheid stellen dat de deelnamepercentages goed de deelname
in een gemiddelde schoolweek weergeven.
5. Schoolsport is het sporten dat niet onder schooltijd gebeurt, maar wel via de school, via de
buitenschoolse opvang/huiswerkbegeleiding of via de gemeente is geregeld. Bijvoorbeeld
pleinsport, een schoolsportinstuif, een schoolsportcursus of een schoolsporttoernooi.
6. Pauzegedrag is niet per definitie een beweegactiviteit. Sommige leerlingen bewegen en
sporten tijdens de pauze, anderen niet. In paragraaf 3.2.3 wordt hier nader op ingegaan.
7. Pauzegedrag is hierbij buiten beschouwing gelaten, omdat wel alle leerlingen pauze hebben,
maar niet alle leerlingen tijdens de pauze actief zijn.
8. Resultaten van dit onderzoek zijn niet één op één te vergelijken met de resultaten uit het
onderzoek School, Bewegen en Sport omdat lichamelijke activiteit op een andere manier
bevraagd is en de leeftijd van de bevraagde jongeren niet volledig overeen komt.
9. Schoolsportaanbod is gebaseerd op antwoorden van leerlingen. Scholen waarvan vrijwel
geen enkele leerling deelnam, gelden als ‘geen aanbod’ in de meetweek. De grens lag op
deelname aan schoolsport door minder dan 5% van de leerlingen van een school, zodat een
enkele leerling die de definitie van schoolsport niet goed begreep, er niet voor zorgde dat
een school ten onrechte in de analyse is meegenomen.
10. De vraag was: “Welke clubsport(en) heb je het afgelopen schooljaar gedaan?”
11. Met de nadruk op relatief. Uit tabel 2.23 bleek namelijk dat slechts 4% van de PO-leerlingen
en 6% van de VO-leerlingen sport een nutteloze tijdsbesteding vinden.
122 School, Bewegen en Sport

Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
123

124 School, Bewegen en Sport

Relaties tussen het beweeg- en
sportgedrag van de leerlingen
en de school(omgeving)
Hoofdstuk 4
Mirjam Stuij
4.1 Inleiding
In de hoofdstukken 2 en 3 zijn respectievelijk de school(omgeving) en het beweeg- en sportgedrag
van de leerlingen besproken. Het beweeg- en sportgedrag is beschreven aan de hand
van de deelname en tijdsbesteding van leerlingen aan tien specifieke beweegactiviteiten. 1 In
dit hoofdstuk wordt gekeken naar relaties tussen deze tien beweegactiviteiten afzonderlijk en
de schoolfactoren waarvan de verwachting is dat er een samenhang met de specifieke beweegactiviteit
is (zie figuur 1.2).
Voor de selectie van schoolfactoren is gebruikgemaakt van resultaten uit de schoolvragenlijst
over fysieke en sociale factoren in de school(omgeving). 2 Voorbeelden van fysieke schoolfactoren
zijn de verkeerssituatie rondom een school, de inrichting van het schoolplein en de
kwantiteit van de materialen voor de lessen lichamelijke opvoeding. Sociale schoolfactoren
zijn bijvoorbeeld de aanwezigheid van toezicht op het schoolplein of van een vakleerkracht
lichamelijke opvoeding en het beleid dat de school voert op het gebied van bewegen en sport.
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen is vastgesteld op basis van de resultaten uit de
leerlingenvragenlijsten.
Het doel van dit hoofdstuk is de samenhang tussen fysieke en sociale schoolfactoren
en deelname aan of invulling van de tien beweegactiviteiten door leerlingen te achterhalen.
Dat geldt allereerst voor de vijf beweegactiviteiten die direct met school te maken
hebben:
1. lopen naar en van school;
2. fietsen naar en van school;
3. lichamelijke opvoeding;
4. pauzegedrag;
5. schoolsport.
De relaties tussen schoolfactoren en deze beweegactiviteiten worden achtereenvolgens in de
paragrafen 4.2 tot en met 4.5 beschreven. Vervolgens is er nog een vijftal beweegactiviteiten
waar de school geen directe relatie mee heeft, aangezien deze in de vrije tijd plaatsvinden.
Toch wordt gekeken in hoeverre de school verschil kan maken wat de deelname aan deze activiteiten
betreft (zie Brug & Van Lenthe 2005). Vandaar dat ook de samenhang tussen schoolfactoren
en de volgende beweegactiviteiten die in de vrije tijd worden beoefend in paragraaf 4.6
aan bod komen:
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
125

1. clubsport;
2. buiten voor jezelf bewegen of sporten;
3. zwemmen;
4. fietsen in de vrije tijd;
5. active gamen.
De laatste paragraaf met resultaten in dit hoofdstuk (paragraaf 4.7) gaat over relaties tussen het
beweegbeleid van de school – een algemene maat die weergeeft in hoeverre de school beleid
voert op het gebied van bewegen en sport – en de deelname en tijdsbesteding van de leerlingen
aan de tien specifieke beweegactiviteiten.
Door de opzet van het onderzoek School, Bewegen en Sport – een eenmalige meting op een groot
aantal scholen – kunnen er geen uitspraken worden gedaan over oorzaak en gevolg. Daarom is
waar mogelijk gebruikgemaakt van ander onderzoek om de resultaten uit dit hoofdstuk te bediscussiëren.
Voor enkele onderwerpen, zoals schoolsport, is er vrijwel geen literatuur beschikbaar
waardoor het soms lastig is de resultaten te interpreteren. Het blijft daardoor in dit hoofdstuk op
sommige punten bij een constatering van een relatie tussen twee variabelen.
Hoofdstuk 4 ten opzichte van de andere hoofdstukken
Hoofdstuk 4 is het eerste hoofdstuk in dit onderzoeksrapport dat ingaat op relaties tussen
schoolfactoren en beweeggedrag. Het combineert de resultaten uit de hoofdstukken 2 en 3
en vormt een aanloop naar hoofdstuk 5, dat gaat over het beleid van de school ten aanzien
van bewegen en sport in relatie tot het (totale) activiteitsniveau van de leerling. Aangezien
dit hoofdstuk relaties heeft met alle andere hoofdstukken worden hieronder kort de centrale
verschillen en overeenkomsten met betrekking tot de gebruikte onderzoeksgegevens tussen
de hoofdstukken toegelicht.
In dit hoofdstuk worden, net als in hoofdstuk 2, afzonderlijke schoolfactoren gepresenteerd. In
hoofdstuk 2 zijn deze factoren op schoolniveau (n = 187) weergegeven, hier gebeurt dat op leerlingniveau
(n = 7.087). Het verschil tussen beide hoofdstukken met betrekking tot de schoolfactoren
is dat het eerste hoofdstuk de situatie van de scholen schetst, terwijl in het tweede
hoofdstuk de situatie voor de leerlingen wordt weergegeven.
Net als in hoofdstuk 3 wordt het beweeg- en sportgedrag in dit hoofdstuk beschreven op basis van
de deelname van leerlingen aan de tien beweegactiviteiten en waar dit extra informatie oplevert
ook de tijdsbesteding. De motieven en opvattingen van leerlingen met betrekking tot het beweegen
sportgedrag die in hoofdstuk 3 zijn gepresenteerd, komen in hoofdstuk 5 verder aan de orde.
Waar in dit hoofdstuk wordt ingegaan op de tien beweegactiviteiten afzonderlijk, wordt in
hoofdstuk 5 het beweeggedrag als geheel bekeken. Dat geldt ook voor factoren in de school-
126 School, Bewegen en Sport

omgeving. In dit hoofdstuk komen vooral de afzonderlijke schoolfactoren aan bod, in hoofdstuk
5 wordt de schoolomgeving samengevat in een maat voor het schoolbeleid en daarmee
samenhangende aspecten op het gebied van bewegen en sport (het beweegbeleid). De laatste
paragraaf van dit hoofdstuk loopt hier alvast op vooruit.
Dit hoofdstuk draagt bij aan een antwoord op twee deelvragen van het onderzoek School,
Bewegen en Sport (zie hoofdstuk 1). Allereerst gaan de paragrafen 4.2 tot en met 4.6 over
relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van leerlingen en relevante schoolfactoren
(deelvraag 2b). Paragraaf 4.7 geeft antwoord op de vraag welke relaties er zijn tussen
het beweegbeleid van de school en het beweeg- en sportgedrag van scholieren (deelvraag
2c).
Technische leeswijzer
Alle resultaten in de tabellen van dit hoofdstuk zijn gewogen voor onderwijstype (basisonderwijs
of voortgezet onderwijs), opleiding (zoals havo) en stedelijkheid van de schoolomgeving.
Ongewogen cijfers laten echter vergelijkbare resultaten zien. 3 De resultaten zijn in de tabellen
in dit hoofdstuk in kolompercentages weergegeven. Kolommen tellen (meestal) op tot 100%.
De resultaten kunnen zo worden vergeleken met het percentage in de kolom Totaal. Vanwege
de complexiteit van de steekproef zijn voor dit hoofdstuk andere statistische analyses uitgevoerd
dan in de voorgaande hoofdstukken. 4 Alle resultaten die in de tekst worden besproken,
zijn significant op p < 0,05. Anders dan in de voorgaande hoofdstukken zijn in dit hoofdstuk de
significante resultaten in de tabellen aangegeven.
4.2 Actief transport naar en van school en de school(omgeving)
Reizen naar en van school kan zowel actief als passief. Actief transport omvat lopen en zelf
fietsen, voorbeelden van passief transport zijn reizen met het openbaar vervoer, met de scooter
of met de auto. Aan de leerlingen is gevraagd op welke dagen ze in de meetweek lopend
en/of fietsend naar school en weer naar huis zijn gegaan en hoeveel dagen ze in die week met
het openbaar vervoer (ov) naar school zijn gekomen. Op basis daarvan zijn leerlingen ingedeeld
in vier verschillende categorieën: ‘3 tot 5 keer gelopen’, ‘3 tot 5 keer gefietst’, ‘3 tot 5 keer
openbaar vervoer gebruikt’ en ‘overig’. 5 In die laatste groep zitten leerlingen die bijvoorbeeld
alle dagen met de auto zijn gebracht, op de scooter zijn gekomen of steeds op verschillende
wijzen naar school zijn gereisd. Reizen met het openbaar vervoer is wel apart onderscheiden,
omdat dat vaak samen gaat met een vorm van actief transport, zoals lopen naar de bushalte
(Besser & Dannenberg 2005; Den Hertog et al. 2006: 88). Van alle leerlingen heeft 17% 3 tot
5 keer in de meetweek naar en van school gelopen, 65% 3 tot 5 keer gefietst, is 9% minimaal
3 keer met het openbaar vervoer naar school gekomen en valt 8% in de categorie ‘overig’ (zie
tabel 3.3).
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
127

Relatie fysieke schoolomgeving en manier van transport
Zijn er relaties tussen factoren uit de schoolomgeving en de mate van actief transport van leerlingen?
Op basis van de literatuur is de verwachting dat in meer stedelijke gebieden vaker
een vorm van actief vervoer wordt gekozen (Saelens et al. 2003; Den Hertog et al. 2006). Een
aantrekkelijke, groene omgeving kan beweging stimuleren (Gezondheidsraad en Raad voor
Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek 2004), hoewel er ook onderzoek is dat op een negatieve
relatie tussen groen en lopen naar school wijst (De Vries et al. 2010). De aanwezigheid van
water kan wijzen op een ruim opgezette bewegingstimulerende omgeving, maar kan ook een
onveilige situatie creëren. De Vries et al. (2010) vonden geen relaties tussen de aanwezigheid
van water en lopen en/of fietsen naar school.
De kenmerken van de schoolomgeving zijn in het onderzoek School, Bewegen en Sport op verschillende
manieren in kaart gebracht. Allereerst is gekeken naar het reisgedrag van leerlingen
in relatie tot een aantal kenmerken van de schoolomgeving, namelijk de stedelijkheid van het
postcodegebied waar de school in staat, de hoeveelheid groen in de schoolomgeving en de aanwezigheid
van grote wegen en water rond de school. De laatste drie kenmerken zijn met behulp
van observaties via Google Maps in kaart gebracht. 6
De aan- of afwezigheid van grote wegen of water rondom de school blijkt, anders dan de mate
van stedelijkheid van de schoolomgeving, geen relatie te vertonen met de manier waarop leerlingen
meestal naar school reizen (zie tabel 4.1).
128 School, Bewegen en Sport

Tabel 4.1 Voornaamste manier van transport naar en van school door leerlingen naar kenmerken
van de schoolomgeving
Manier van transport naar/van school door leerlingen
Totaal
(n = 7.087)
%
lopen
(3-5 keer)
(n = 1.472)
%
fietsen
(3-5 keer)
(n = 4.501)
%
ov
(3-5 keer)
(n = 466)
%
overig
(n = 648)
%
Totaal 100 100 100 100 100
Stedelijkheid schoolomgeving
zeer sterk stedelijk 18 28* 13* 33* 20
sterk stedelijk 27 22 28 30 31
matig stedelijk 23 18 26* 14 19
weinig stedelijk 18 13 20* 8* 20
niet stedelijk 14 18 13 15 11
Percentage groen rond school
0-15 38 49* 36 33 37
15-30 29 23 30 33 29
30-50 19 18 21 10 21
50-100 14 10 13 24 13
Aanwezigheid grote wegen rond school
niet 42 42 43 42 39
rond school (tot 100 m) 30 27 30 35 30
verder weg (100 tot 440 m) 27 31 27 22 31
Aanwezigheid water rond school
niet 43 37 46 34 41
rond school (tot 100 m) 32 32 30 39 34
verder weg (100 tot 440 m) 25 30 24 27 25
* p < 0,05
Er zijn verschillen in de manieren waarop leerlingen voornamelijk naar school komen naar de
mate van stedelijkheid van de schoolomgeving. Van alle leerlingen gaat 18% naar een school
die in een zeer sterk stedelijk gebied staat. Leerlingen die lopen of met het openbaar vervoer
reizen, gaan relatief vaker naar een school in een zeer sterk stedelijk gebied (resp. 28 en 33%),
terwijl leerlingen die fietsen dat minder vaak doen (13%). Het percentage fietsers is relatief iets
hoger onder leerlingen die naar scholen in matig en weinig stedelijke gebieden gaan. Van alle
fietsers reist 26% naar een school in een matig stedelijk gebied, terwijl in totaal 23% naar een
school in een matig stedelijk gebied gaat. Van de leerlingen die op de fiets gaan, zit 20% op een
school in een weinig stedelijk gebied, tegenover 18% in totaal. Van de leerlingen die met het
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
129

openbaar vervoer naar school komen, zit een relatief klein deel op een school in een weinig
stedelijk gebied (8% tegenover 18% totaal).
Van de leerlingen die meestal lopend naar school gaan, gaat een relatief groot deel naar een
school waar erg weinig groen omheen is (49% tegenover 38% totaal). Er is geen samenhang
gevonden tussen andere manieren van transport naar school en de hoeveelheid groen in de
schoolomgeving.
Er zijn verschillen tussen leerlingen uit het primair en het voortgezet onderwijs. Ruim de helft
van de leerlingen uit het voortgezet onderwijs (54%, niet in tabel) gaat naar een school in een
(zeer) sterk stedelijke omgeving. Dit geldt voor 36% van de basisschoolleerlingen. Zij zitten
vaker op een school in een gebied dat weinig tot niet stedelijk is (42%). Van de leerlingen uit het
voortgezet onderwijs is dat 21%. Basisschoolleerlingen die meestal fietsen naar school, gaan
minder vaak naar scholen in een (zeer) sterk stedelijk gebied en vaker naar scholen die in een
matig of weinig stedelijke omgeving staan (niet in tabel). Voor leerlingen uit het voortgezet
onderwijs die fietsen naar school geldt dit ook, maar zijn de verschillen minder groot. Leerlingen
van dit onderwijstype die lopen naar school, gaan relatief weinig naar scholen in een niet
stedelijk gebied (niet in tabel).
Manier van transport en de verkeerssituatie rond school
Vervolgens wordt ingezoomd op de relatie tussen de verkeerssituatie rondom de school en de
wijze van transport naar school van leerlingen. Verschillende onderzoeken tonen een positief
verband aan tussen een veilige schoolomgeving en actief transport (Panter et al. 2007; Houwen
et al. 2003). De Vries et al. (2010) vonden een positieve relatie tussen de aanwezigheid van fietspaden
of voetgangersoversteekplaatsen en het lopen of fietsen naar en van school.
Aan de schoolvertegenwoordiger (directeur of vakleerkracht/docent lichamelijke opvoeding) is
gevraagd of er in de directe nabijheid van de school sprake is van veel verkeer, verkeer met hoge
snelheden, oversteekplaatsen, voet- en fietspaden en verschillende verkeerszones. Het blijkt dat
iets meer dan de helft van de leerlingen (53%) op een school zit met veel verkeer in de directe
omgeving. Er is echter geen samenhang gevonden met de manier waarop leerlingen naar school
reizen (zie tabel 4.2). Ook tussen de aanwezigheid van verkeer dat met hoge snelheden rondom
de school rijdt en de manier waarop leerlingen meestal naar school reizen, is er geen relatie.
Wel blijkt dat het percentage leerlingen dat met het openbaar vervoer naar school reist kleiner is
bij de aanwezigheid van oversteekplaatsen met klaar-overs (3% tegenover 9% gemiddeld). Klaarovers
zijn aanwezig voor 15% van de leerlingen uit het basisonderwijs en 3% van de leerlingen
uit het voortgezet onderwijs (cijfers niet in tabel). Leerlingen die op een andere manier dan voornamelijk
lopend, fietsend of met het openbaar vervoer naar school komen (‘overig’), reizen iets
vaker naar scholen met oversteekplaatsen met zebrapaden in de buurt (39%).
130 School, Bewegen en Sport

Tabel 4.2 Voornaamste manier van transport naar en van school door leerlingen naar kenmerken
van de verkeerssituatie rondom school
Manier van transport naar/van school door leerlingen
Totaal
(n = 7.087)
%
lopen
(3-5 keer)
(n = 1.472)
%
fietsen
(3-5 keer)
(n = 4.501)
%
ov
(3-5 keer)
(n = 466)
%
overig
(n = 648)
%
Verkeerssituatie rond school, aanwezigheid van i
veel verkeer 53 48 53 63 53
verkeer met hoge snelheden 5 5 4 8 5
kruispunten/oversteekplaatsen
met stoplichten
23 14 24 28 21
oversteekplaatsen met klaar-overs 9 12 9 3* 11
oversteekplaatsen met zebrapaden 32 34 31 32 39*
voetpaden 66 68 66 68 65
fietspaden 50 43 52 51 52
autovrije zone 4 2 4 5 4
woonerf 17 15 17 26 18
30-kilometerzone 33 37 33 24 34
i. Alleen de antwoordcategorie ‘ja’ is in deze tabel weergegeven.
* p < 0,05
Dit type oversteekplaatsen is voor leerlingen uit het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs
in gelijke mate aanwezig. Kruispunten met stoplichten daarentegen komen vaker voor in
de omgeving van scholen voor middelbare scholieren dan voor basisschoolleerlingen (resp. 33
en 12%, niet in tabel). Leerlingen uit het basisonderwijs die met het openbaar vervoer of op een
overige wijze naar school reizen, zitten vaker op een school met stoplichten in de omgeving
(resp. 26 en 17% tegenover 12% totaal, niet in tabel). Voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs
zijn er geen relaties.
Er is vaker veel verkeer rondom de scholen voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs dan
rondom scholen van leerlingen uit het primair onderwijs (resp. 62 en 44%, niet in tabel). Het
patroon is hier hetzelfde als bij de aanwezigheid van stoplichten: leerlingen uit het basisonderwijs
die met het openbaar vervoer of op een overige manier naar school gaan, gaan vaker naar
een school met veel verkeer in de omgeving (beide 62% tegenover 44% totaal, niet in tabel), terwijl
er voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs geen significante relaties zijn. Er blijkt een
sterke samenhang te zijn tussen de aanwezigheid van veel verkeer en van oversteekplaatsen
met stoplichten in de directe schoolomgeving (niet in tabel).
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
131

Aan de schoolvertegenwoordigers is tot slot een aantal stellingen voorgelegd over de
school(omgeving) in relatie tot het lopen en fietsen naar school (niet in tabel). Het blijkt dat het
percentage leerlingen dat naar school loopt of fietst op scholen waar men het (helemaal) eens is
met de stelling dat de schoolomgeving met betrekking tot lopen of fietsen veilig is, niet hoger
is dan gemiddeld. Ook is het percentage fietsers onder leerlingen van scholen waar men de
ruimte om fietsen te stallen voldoende acht niet hoger of lager dan gemiddeld.
Actief transport en de schoolomgeving
De school heeft in beperkte mate zeggenschap over de omgevingsfactoren die in deze paragraaf
aan de orde zijn gekomen. In hoofdstuk 2 kwam naar voren dat ruim de helft van de
basisscholen (54%) tegenover 16% van de middelbare scholen invloed heeft (uitgeoefend) op
de inrichting van de schoolomgeving. Voorbeelden hiervan zijn het stimuleren van de aanleg
van zebrapaden, eenrichtingsverkeer of een autovrije zone rondom de school. Andere factoren,
zoals de mate van stedelijkheid van de schoolomgeving, zijn niet aan te passen. Daarnaast is de
route in de directe schoolomgeving maar een deel van de hele weg die leerlingen tussen huis
en school afleggen. Naarmate die afstand groter is, zullen factoren buiten de directe schoolomgeving
meer bepalend zijn in de keuze om wel of niet op een actieve wijze naar school te reizen.
De mate van stedelijkheid van de schoolomgeving blijkt op een aantal manieren samen te
hangen met de vormen van transport van leerlingen. Dat leerlingen die meestal (deels) met
het openbaar vervoer reizen relatief vaak naar een school in een zeer sterk stedelijke omgeving
gaan en relatief minder vaak naar een school in een weinig stedelijke omgeving, kan
samenhangen met betere mogelijkheden van openbaar vervoer in meer stedelijke gebieden
(zie bijvoorbeeld Hertog et al. 2006). Leerlingen die met het openbaar vervoer reizen, reizen
niet minder vaak dan gemiddeld naar een school in een niet-stedelijke omgeving. Een mogelijke
verklaring kan zijn dat vooral middelbare scholieren in niet-stedelijke gebieden verder
van school wonen dan middelbare scholieren in weinig stedelijk gebieden (niet in tabel). Het
gebruik van het openbaar vervoer als manier van transport naar school hangt sterk positief
samen met de afstand die moet worden afgelegd (zie tabel 3.5).
Dat leerlingen die meestal lopend naar school komen relatief vaak in een zeer sterk stedelijke
omgeving wonen, kan deels verklaard worden door de afstand die zij tussen school en huis
moeten overbruggen (zie ook Panter et al. 2008; Gezondheidsraad 2010). Zij wonen in bijna 90%
van de gevallen binnen 1 kilometer van school (zie tabel 3.5) en een relatief groot deel van hen
woont in een zeer sterk stedelijk gebied (niet in tabel). Van de leerlingen die vooral op de fiets
van en naar school reizen, woont bijna de helft op een afstand van 1 tot 5 kilometer van school
(zie tabel 3.5). De afstand die leerlingen uit matig of weinig stedelijke gebieden naar school
moeten overbruggen, is gemiddeld 2,8 kilometer (niet in tabel). Mogelijk kan dat verklaren dat
fietsers vaker dan gemiddeld naar scholen in matig en weinig stedelijke omgevingen reizen. Bij
een korte afstand – zoals in zeer sterk stedelijke gebieden – gaan leerlingen vaker dan gemid-
132 School, Bewegen en Sport

deld meestal lopend naar school, bij een iets grotere afstand wordt dat fietsend en bij een nog
grotere afstand met het openbaar vervoer.
In tegenstelling tot wat uit de literatuur blijkt (Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk,
Milieu- en Natuuronderzoek 2004; Vries et al. 2010) zijn er relatief veel leerlingen die lopen
naar school in wijken met erg weinig groen. De hoeveelheid groen rondom de school hangt
sterk samen met de mate van stedelijkheid. Rond scholen in (zeer) sterk stedelijke gebieden
is relatief vaak weinig groen aanwezig. Een (zeer) sterk stedelijke schoolomgeving gaat ook
gepaard met een gemiddeld kortere afstand die leerlingen tussen huis en school moeten overbruggen
(niet in tabel). Bij een kleinere afstand tussen huis en school gaan meer leerlingen
lopend naar school (zie tabel 3.5). Dat is een mogelijke verklaring voor het relatief hoge percentage
lopers naar scholen met weinig groen in de omgeving.
Enkele omgevingsfactoren blijken een sterke onderlinge samenhang te hebben. De aanwezigheid
van grote wegen en van water rondom de school hangt positief samen met de mate van
stedelijkheid. De aanwezigheid van water of grote wegen geeft niet dezelfde samenhang met
de manier van transport naar school als op basis van stedelijkheid kan worden verwacht (zie
tabel 4.1). Dit kan wijzen op een gevoel van onveiligheid in de directe schoolomgeving. Eerder
onderzoek in Nederland (Vries et al. 2010) wijst niet op een verband tussen de aanwezigheid
van water en het lopen of fietsen naar school.
De aanwezigheid van veel verkeer bij de school hangt ook sterk samen met de stedelijkheid van
de schoolomgeving. Een meer stedelijke omgeving gaat vaker samen met de aanwezigheid van
veel verkeer rondom school. Lopers gaan relatief vaak naar een school in een zeer sterk stedelijke
omgeving (tabel 4.1), maar ze gaan niet vaker naar een school met veel verkeer in de buurt
(tabel 4.2). Ook dit kan wijzen op een gevoel van onveiligheid vanwege dat verkeer (zie Panter
et al. 2008; Gezondheidsraad 2010). Ook fietsers gaan, in tegenstelling tot de verwachting op
basis van stedelijkheid, niet minder vaak dan gemiddeld naar een school met veel verkeer in de
omgeving. Dit onderzoek geeft daarvoor geen verklaring.
4.3 Lichamelijke opvoeding: waardering van leerlingen en schoolkenmerken
De invloed van de school op de hoeveelheid fysieke activiteit van de leerling via de lessen
lichamelijke opvoeding (LO) wordt bepaald door het aantal lessen en de duur daarvan. 7 De
scholen moeten zich voor wat betreft de aan lichamelijke opvoeding te besteden tijd houden
aan voorschriften en richtlijnen van de overheid en de onderwijsinspectie (zie paragraaf 2.3.1).
Anders dan bij het transport naar en van school hebben de leerlingen hier geen vrije keuze:
vrijwel alle onderzochte leerlingen hebben aan de (verplichte) lessen lichamelijke opvoeding
deelgenomen (zie tabel 3.2).
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
133

In deze paragraaf wordt gekeken of het schooloordeel over de gebruikte accommodatie en het
beschikbare materiaal 8 of de aanwezigheid van een vakleerkracht in het basisonderwijs een
relatie vertoont met de waardering van de lessen lichamelijke opvoeding door de leerlingen.
De waardering van de lessen lichamelijke opvoeding is bepaald op basis van een schaal van
zes stellingen die aan de leerlingen zijn voorgelegd: of ze de les en de docent leuk vinden, of
ze vinden dat er goed wordt lesgegeven, of de accommodatie goed is, hoe tevreden ze over de
lessen zijn en of ze er graag naartoe gaan. Het blijkt dat grootste deel van de leerlingen positief
over de lessen oordeelt, slechts een klein deel is negatief (zie tabel B2.3).
Accommodaties voor lichamelijke opvoeding
De vier typen accommodaties die voor de lessen lichamelijke opvoeding het vaakst worden
gebruikt, zijn de gymnastiekzaal, de sporthal, het sportveld en het schoolplein (zie tabel 2.13).
Er blijkt geen relatie te zijn tussen de waardering van de lichamelijke opvoeding door de leerlingen
en het oordeel van de school over de gebruikte accommodatie (tabel 4.3).
Tabel 4.3 Waardering van de lessen lichamelijke opvoeding door leerlingen naar oordeel
van de school over de gebruikte accommodatie (selectie van leerlingen die les krijgen in
betreffende accommodatie)
Totaal
(n = 2.132-5.975)
%
negatief
(n = 75-208)
%
Waardering lessen LO (schaal)
neutraal
(n = 313-816)
%
positief
(n = 1.685-4.888)
%
Totaal 100 100 100 100
Gymnastiekzaal
negatief 9 9 9 9
gemiddeld 22 21 28 21
positief 69 70 62 70
Sporthal
negatief 9 22 13 8
gemiddeld 14 23 16 14
positief 76 56 71 78
Sportveld
negatief 2 3 2 2
gemiddeld 14 12 12 14
positief 84 86 86 84
Schoolplein
negatief 11 9 9 12
gemiddeld 18 23 15 18
positief 71 69 76 71
134 School, Bewegen en Sport

Ruim twee derde van de leerlingen (69%) zit op een school waar het oordeel over de gebruikte
gymnastiekzaal positief is, 9% krijgt les in een gymnastiekzaal die negatief wordt beoordeeld.
Vergelijkbare verschillen zijn te vinden waar het gaat om het oordeel over de sporthal, het
sportveld en het schoolplein. Het overgrote deel van de schoolvertegenwoordigers oordeelt
dus positief over de gebruikte accommodatie(s). Leerlingen zijn niet significant meer of minder
positief over de les als de accommodatie meer of minder goed wordt beoordeeld, hoewel de
resultaten met betrekking tot de gebruikers van een sporthal wel die richting op wijzen. Dat
geldt voor zowel basisschoolleerlingen als scholieren uit het voortgezet onderwijs.
Materialen voor lichamelijke opvoeding
Aan de schoolvertegenwoordiger (directeur, (vak)docent) is gevraagd hoe hij de hoeveelheid
en kwaliteit van de beschikbare materialen voor de lessen lichamelijke opvoeding beoordeelt
(zie tabel 2.15). De resultaten in tabel 4.4 lijken erop te wijzen dat een negatieve waardering
van leerlingen van de les lichamelijke opvoeding samenhangt met een negatief oordeel van
de school over de kwaliteit van de materialen voor de binnen- of buitenlessen. Een positieve
waardering van leerlingen lijkt samen te hangen met een positief schooloordeel. Deze resultaten
blijken echter niet significant.
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
135

Tabel 4.4 Waardering van lessen lichamelijke opvoeding door leerlingen naar oordeel van
de school over beschikbare materialen voor deze lessen
Totaal
(n = 7.087)
%
negatief
(n = 240)
%
Waardering lessen LO (schaal)
neutraal
(n = 972)
%
positief
(n = 5.797)
%
Totaal 100 100 100 100
Hoeveelheid materialen voor binnenlessen LO
onvoldoende/matig 14 17 16 13
voldoende 42 46 42 42
goed 43 36 42 44
Kwaliteit materialen voor binnenlessen LO
onvoldoende/matig 20 28 24 19
voldoende 37 34 36 37
goed 43 38 39 44
Hoeveelheid materialen voor buitenlessen LO
onvoldoende/matig 42 48 38 42
voldoende 37 39 39 36
goed 22 14* 23 22
Kwaliteit materialen voor buitenlessen LO
onvoldoende/matig 38 47 37 38
voldoende 41 35 41 41
goed 21 18 22 22
* p < 0,05
Ook is er geen significante relatie tussen de waardering van de leerlingen en het schooloordeel
over de hoeveelheid materialen voor de binnenlessen lichamelijke opvoeding (tabel 4.4).
Leerlingen die negatief oordelen over de les lichamelijke opvoeding kunnen volgens de school
wel minder vaak over een goede hoeveelheid materialen voor de lessen lichamelijke opvoeding
buiten beschikken (14% tegenover 22% totaal), zowel in het basisonderwijs als in het voortgezet
onderwijs. Daarnaast geldt voor leerlingen in het voortgezet onderwijs die de les lichamelijke
opvoeding negatief waarderen dat zij vaker op scholen zitten waar de kwantiteit of de
kwaliteit van de materialen voor de lessen buiten als onvoldoende of matig wordt beschouwd.
Van de leerlingen uit het voortgezet onderwijs die de lessen negatief waarderen, zit 40% op een
school waar de hoeveelheid materiaal voor de lessen buiten als onvoldoende wordt beschouwd
(tegenover 21% totaal, cijfers niet in tabel) en 43% op een school die de kwaliteit van dit materiaal
als onvoldoende beoordeelt (tegenover 25% totaal, niet in tabel). De leerlingen in het basisonderwijs
die de les negatief waarderen, gaan minder vaak naar scholen die de kwaliteit van
136 School, Bewegen en Sport

het materiaal voor de buitenlessen als goed beoordelen. Van de leerlingen die negatief zijn, zit
4% op een school met kwalitatief goed materiaal, tegenover 10% van de basisschoolleerlingen
in het totaal (cijfers niet in tabel).
Uit deze resultaten blijkt dat vooral het oordeel van de school over de materialen voor de lessen
lichamelijke opvoeding die buiten worden gegeven een relatie vertoont met de waardering
door de leerlingen van de lessen. Iets meer dan 4 op de 10 leerlingen (42%) zit op een school die
de hoeveelheid van deze materialen als onvoldoende of matig bestempelt. Dat is aanzienlijk
meer dan het percentage leerlingen op scholen waar de hoeveelheid materialen voor de binnenlessen
als onvoldoende of matig wordt beoordeeld (14%). Ook waar het gaat om de kwaliteit
van de materialen is er een verschil tussen binnen en buiten, hoewel dat minder groot is. Van
de leerlingen zit 20% op een school waar de kwaliteit van de materialen voor de binnenlessen
als onvoldoende wordt beoordeeld en 38% op een school die de kwaliteit van deze materialen
voor de buitenlessen onvoldoende vindt.
Er blijkt een sterke samenhang te zijn tussen het oordeel van de schoolvertegenwoordiger over
de kwaliteit van en de hoeveelheid materialen voor de binnenlessen. Als er een positief of
negatief oordeel over de kwaliteit wordt geveld, is dat in de meeste gevallen (ruim 80%, niet
in tabel) ook het geval met betrekking tot de kwantiteit. Deze relatie is er ook tussen de kwaliteit
en de kwantiteit van de materialen voor de buitenlessen (ook ruim 80%). Daarnaast is er
een samenhang tussen het oordeel over de binnenmaterialen en dat over de buitenmaterialen,
maar die is minder sterk. Leerlingen op scholen waar de kwantiteit en/of kwaliteit van de
materialen voor de binnenlessen goed worden beoordeeld, hebben meestal ook materiaal voor
de buitenlessen dat kwantitatief en/of kwalitatief ‘voldoende’ of ‘goed’ wordt geacht. Het zou
kunnen dat een positief oordeel van de schoolvertegenwoordiger over de buitenlesmaterialen
aangeeft dat de school (net iets) meer dan gemiddeld in lichamelijke opvoeding investeert.
Mogelijk is hierdoor de samenhang van de waardering van leerlingen met het oordeel over de
buitenmaterialen sterker dan met het oordeel over de binnenmaterialen. Er blijkt geen duidelijke
relatie te zijn tussen het oordeel van de school over het budget dat beschikbaar is voor
de aanschaf van sport- en spelmateriaal en de waardering van de leerlingen voor de lessen
lichamelijke opvoeding.
In de tabellen 4.3 en 4.4 is het oordeel van de schoolvertegenwoordiger als schoolvariabele
gebruikt. Dit oordeel is niet objectief. Het kan bijvoorbeeld ook iets zeggen over de ambitie van
de schoolvertegenwoordiger. Een negatief oordeel houdt dan in dat hij iets beters wil, terwijl
het kan zijn dat de materialen of accommodatie(s) in vergelijking met die van andere scholen
best goed zijn. Daarover kunnen met dit onderzoek geen uitspraken worden gedaan.
Het oordeel van de schoolvertegenwoordiger is afgezet tegen de waardering van leerlingen,
ook een subjectieve variabele. Stegeman et al. (2007: 71) vonden dat 37% van de basisschoolleerlingen
en 26% van de leerlingen uit het voortgezet onderwijs beweert (meer) te zijn gaan sporten
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
137

en bewegen door lichamelijke opvoeding, vooral door de dingen (leuke sporten) die ze in de
gymles deden. Dat wijst erop dat een positieve waardering van de gymles een positieve invloed
kan hebben op het sportgedrag. Over de invloed van de waardering van leerlingen van de les
lichamelijke opvoeding op hun latere sportgedrag is de literatuur niet eenduidig. Een positief
oordeel van de leerling kan volgens Manders & Kropman (1982) sterk van invloed zijn op het
latere sportgedrag, maar Breedveld (2006: 316) komt tot een andere conclusie. Een onderzoek van
Stuij (2008) wijst uit dat lichamelijke opvoeding voor specifieke groepen basisschoolleerlingen –
leerlingen waarvan gezinsleden en vriendjes (vrijwel) niet aan sport doen – een belangrijke bron
van kennismaking met verschillende sporten is. Negatieve ervaringen in de gymlessen zorgen
voor negatieve associaties met deze sport(en) en de leerkracht speelt daarbij een belangrijke rol.
De vakleerkracht lichamelijke opvoeding in het basisonderwijs
In het voortgezet onderwijs krijgen leerlingen les van een vakdocent, maar voor basisscholieren
is niet op alle scholen een vakleerkracht aanwezig (zie tabel 2.12). Ruim de helft van de leerlingen
in het basisonderwijs (57%) zit op een school waar een vakleerkracht aanwezig is (zie tabel 4.5).
Tabel 4.5 Waardering van de lessen lichamelijke opvoeding door leerlingen naar aanwezigheid
van vakleerkracht lichamelijke opvoeding (selectie van leerlingen basisonderwijs)
Totaal
(n = 4.661)
%
negatief
(n = 123)
%
Waardering lessen LO (schaal)
neutraal
(n = 544)
%
positief
(n = 3.949)
%
Totaal 100 100 100 100
Aanwezigheid vakleerkracht LO
nee 43 30 39 43
ja 57 70* 61 57
* p < 0,05
Het blijkt dat basisschoolleerlingen die negatief oordelen over lichamelijke opvoeding vaker
les krijgen van een vakleerkracht dan leerlingen die de lessen neutraal of positief waarderen
(tabel 4.5). Van de leerlingen die de les negatief waarderen, krijgt 70% les van een vakleerkracht
(tegenover 57% gemiddeld). Dit blijkt niet afhankelijk te zijn van de achtergrond van
de leerling (niet in tabel). Het aantal basisschoolleerlingen dat de les lichamelijke opvoeding
negatief waardeert, is wel erg klein.
Eerder onderzoek wees uit dat leerlingen uit het voortgezet onderwijs de les lichamelijke
opvoeding minder positief beoordelen naarmate de docent zich beter houdt aan het vakwerk-
138 School, Bewegen en Sport

plan (Mossel & Stegeman 2007: 225). Een mogelijke verklaring voor het hogere percentage leerlingen
dat negatief of neutraal oordeelt over de les lichamelijke opvoeding bij de aanwezigheid
van een vakleerkracht, is dat een vakleerkracht zich meer laat leiden door richtlijnen van het
vak terwijl een groepsleerkracht meer de wensen van de leerlingen volgt. Er zijn echter geen
gegevens om deze stelling te kunnen verifiëren.
Een andere mogelijke verklaring is dat leerlingen bij de aanwezigheid van een vakleerkracht
meer worden geconfronteerd met de dingen die ze niet kunnen. Basisschoolleerlingen
zonder vakleerkracht geven vaker aan dat ze door de les lichamelijke opvoeding hebben
gemerkt dat het plezierig is om te sporten en bewegen en dat ze goed zijn in bepaalde sporten
dan basisschoolleerlingen die les krijgen van een vakleerkracht (Stegeman et al. 2007: 71).
Mogelijk hebben leerlingen die les krijgen van een vakleerkracht vaker een negatiever zelfbeeld
met betrekking tot bewegen en sporten en waarderen ze daardoor de les lichamelijke
opvoeding ook vaker negatief.
Een minder positieve waardering van leerlingen zegt niets over de kwaliteit van de lessen. Er
zijn aanwijzingen dat de aanwezigheid van een vakleerkracht lichamelijke opvoeding samengaat
met een betere kwaliteit van de lessen. Zo blijken leerlingen die les hebben van een vakleerkracht
doorgaans significant beter te scoren op verschillende beweegtoetsen (Weerden et
al. 2008: 149-150). De hypothese die hieruit voortkomt, is dat leerlingen onder leiding van een
vakleerkracht wel beter leren bewegen dan bij een groepsleerkracht, maar dat ze de lessen
minder positief ervaren.
De aanwezigheid van een vakleerkracht op een basisschool zegt ten slotte iets over wat de
school wil investeren in het vak lichamelijke opvoeding. Leerlingen in het onderzoek School,
Bewegen en Sport met een vakleerkracht zijn vaker niet-westerse allochtonen, wonen aanzienlijk
vaker in zeer sterk stedelijke gebieden en zijn iets vaker niet lid van een sportclub. Dit zijn
groepen die in de vrije tijd minder bewegen dan andere groepen (zie hoofdstuk 3). In hoofdstuk
5 wordt gekeken naar het aandeel van lichamelijke opvoeding in het totale activiteitsniveau
van leerlingen.
4.4 Pauzegedrag van leerlingen en schoolfactoren
De pauzes op school bieden voor leerlingen mogelijkheden om op het schoolplein te bewegen
en te sporten. Er zijn op school drie mogelijke pauzemomenten: in de ochtend, tijdens de
lunch en in de middag (zie hoofdstuk 2). De leerlingen is gevraagd wat zij tijdens de pauze
meestal doen: naar buiten gaan om te bewegen en te sporten; naar buiten gaan, maar niet
om te bewegen en te sporten; binnen blijven. In hoofdstuk 5 wordt de intensiteit van verschillende
beweegactiviteiten besproken. Daar zal blijken dat leerlingen die tijdens de pauze
bewegen en sporten, fysiek actiever bezig zijn dan leerlingen die dat niet doen. Dat maakt
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
139

het voor dit hoofdstuk relevant om naar de achtergrond van deze verschillende vormen van
pauzegedrag te kijken.
Er zijn duidelijke verschillen in pauzegedrag tussen basisschoolleerlingen en middelbare scholieren
(zie tabel 3.8). Het grootste deel van de basisschoolleerlingen gaat in de pauze meestal
buiten bewegen en sporten, slechts een enkeling blijft binnen. In het voortgezet onderwijs
daarentegen blijft meer dan de helft van de leerlingen binnen en geeft maar 7% aan buiten te
sporten en te bewegen. Gelet op deze grote verschillen en de grote verschillen met betrekking
tot de inrichting van de schoolpleinen tussen beide onderwijstypen (zie hoofdstuk 2) worden
de resultaten van beide groepen leerlingen in deze paragraaf apart gepresenteerd. Aangezien
slechts een enkele leerling uit het basisonderwijs aangaf binnen te blijven tijdens de pauze, is
deze groep ‘binnenblijvers’ in de rest van deze paragraaf buiten beschouwing gelaten. 9
Aanbod op het schoolplein
Het wel of niet toestaan dat leerlingen hun pauze binnen doorbrengen, kan deel uitmaken van
het beleid van de school. Of leerlingen buiten bewegen of sporten, is echter aan hen. De school
kan leerlingen wel mogelijkheden bieden of juist beperkingen opleggen om te bewegen en te
sporten, bijvoorbeeld door de inrichting van het schoolplein en de aanwezigheid van toezicht
of van los spelmateriaal (Stratton et al. 2000; Ridgers et al. 2007a; Sallis et al. 2001; Ferreira et
al. 2006; Verstraete et al. 2006).
Basisschoolleerlingen die wel naar buiten gaan, maar meestal niet bewegen en sporten, hebben
vaker dan gemiddeld geen sport- en spelvoorzieningen zoals speeltoestellen of doelpalen
tot hun beschikking (8% tegenover 4% totaal, zie tabel 4.6a).
140 School, Bewegen en Sport

Tabel 4.6a Pauzegedrag van leerlingen naar aanbod op het schoolplein (selectie van leerlingen
basisonderwijs die meestal naar buiten gaan)
Pauzegedrag leerling
Totaal
(n = 4.661)
%
buiten bewegen
en sporten
(n = 3.915)
%
buiten, niet
bewegen en sporten
(n = 686)
%
Totaal 100 100 100
Aantal sport- en spelvoorzieningen op schoolplein
0 4 4 8*
1-2 13 14 13
3-5 58 59 53
6-9 24 23 27
Activiteiten in de pauze
nee 83 82 87
ja 17 18 13*
* p < 0,05
Het grootste deel van de basisscholen heeft één of meer sport- en spelvoorzieningen op het
schoolplein, zoals speeltoestellen, baskets of doelpalen (96%, zie ook tabel 2.16). Het pauzegedrag
van leerlingen hangt echter niet significant samen met de aanwezigheid van één of
meer voorzieningen op het schoolplein (tabel 4.6a). Alleen onder de leerlingen die niet bewegen
en sporten tijdens de pauze, blijkt een groter percentage geen enkele voorziening op het
schoolplein te hebben.
De school is gevraagd of tijdens de pauze (wel eens) beweeg- en sportactiviteiten voor leerlingen
worden georganiseerd. Leerlingen die meestal niet bewegen en sporten in de pauze,
zitten minder vaak op een school waar activiteiten worden georganiseerd (13% tegenover 17%
gemiddeld).
De aanwezigheid van specifieke (beweeg)zones op het schoolplein heeft geen relatie met het pauzegedrag
van leerlingen (niet in tabel). Ook bij de aan- of afwezigheid van volledige omheining
rond het schoolplein zijn leerlingen niet vaker of minder vaak actief tijdens de pauze (niet in tabel).
De aanwezigheid van toezicht op het schoolplein vertoont een onduidelijke relatie met het
beweeggedrag (cijfers niet in tabel). Op de scholen van de leerlingen die buiten meestal niet
bewegen en sporten, is er iets minder vaak op geen enkel moment toezicht op het plein (1%
tegenover 3% totaal) en iets vaker toezicht tijdens de ochtendpauze (99% tegenover 97% totaal).
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
141

Doordat er bijna geen basisscholen zijn waar op geen enkel tijdstip toezicht is op het schoolplein
en er op vrijwel alle scholen toezicht is tijdens de ochtendpauze, zijn deze kleine verschillen wel
significant. Een duidelijke aanwijzing met betrekking tot het toezicht komt hier niet uit naar voren.
In het voortgezet onderwijs is er een grote groep leerlingen die in de pauzes meestal binnen
blijft. Deze groep leerlingen heeft relatief vaak een schoolplein zonder sport- en spelvoorzieningen
(65% tegenover 56% totaal, zie tabel 4.6b).
Tabel 4.6b Pauzegedrag van leerlingen naar aanbod op het schoolplein (selectie van leerlingen
voortgezet onderwijs)
Pauzegedrag leerling
Totaal
(n = 2.426)
%
buiten bewegen
en sporten
(n = 187)
%
buiten, niet
bewegen en sporten
(n = 863)
%
blijft binnen
(n = 1.335)
%
Totaal 100 100 100 100
Aantal sport- en spelvoorzieningen op schoolplein
0 56 31* 48 65*
1-2 37 59* 42 31
3-5 7 10 10 4*
6-9 0 0 0 0
Activiteiten in de pauze
nee 93 75 91 97
ja 7 25* 9 3*
* p < 0,05
Van de leerlingen in het voortgezet onderwijs die tijdens de pauze meestal buiten bewegen
en sporten, heeft juist een relatief klein deel geen enkele sport- of spelvoorziening tot zijn
beschikking (31% tegenover 56% totaal, tabel 4.6b). Een relatief groot deel van deze leerlingen
kan gebruikmaken van 1 of 2 voorzieningen op het schoolplein (59% tegenover 37%
totaal). Dit zijn vaak baskets, tafeltennistafels en/of doelpalen (niet in tabel). Leerlingen die
meestal binnen blijven tijdens de pauze, hebben minder vaak dan gemiddeld 3 tot 5 sporten
spelvoorzieningen op het schoolplein (resp. 4 en 7%). Er zijn geen leerlingen in het voortgezet
onderwijs die 6 tot 9 voorzieningen op het schoolplein tot hun beschikking hebben.
Voor 7% van de leerlingen worden (wel eens) activiteiten tijdens de pauze georganiseerd. Dit
blijkt een sterke samenhang met het pauzegedrag van de leerlingen te vertonen. Voor 3% van
142 School, Bewegen en Sport

de leerlingen die binnen blijven, worden wel eens activiteiten georganiseerd, voor de leerlingen
die buiten bewegen en sporten in de pauze is dat 25% (tabel 4.6b).
De aan- of afwezigheid van toezicht op het schoolplein voor of na schooltijd of tijdens pauzemomenten
in het voortgezet onderwijs vertoont geen relatie met het pauzegedrag van leerlingen
(niet in tabel).
Oordeel van de school over het schoolplein
Het merendeel van de basisschoolleerlingen (79%) heeft volgens de schoolvertegenwoordigers
voldoende ruimte om te bewegen en te sporten, 49% van de leerlingen heeft voldoende voorzieningen
om goed te kunnen bewegen en sporten, 73% kan veilig op het schoolplein bewegen
en 73% kan (wel eens) gebruikmaken van los sport- en spelmateriaal op het schoolplein
(tabel 4.7a). Een derde van de leerlingen zit op een school met plannen om het schoolplein
bewegingsvriendelijker te maken (tabel 4.7a).
Tabel 4.7a Pauzegedrag van leerlingen naar uitspraken van de school over het schoolplein
(selectie van leerlingen basisonderwijs die meestal naar buiten gaan)
Uitspraken school i
Totaal
(n = 4.601)
%
Pauzegedrag leerling
buiten bewegen
en sporten
(n = 3.915)
%
buiten, niet
bewegen en
sporten
(n = 686)
%
op het schoolplein is voldoende ruimte om te bewegen
en te sporten
op het schoolplein zijn voldoende voorzieningen om
leerlingen goed te laten bewegen en te sporten
op het schoolplein kunnen leerlingen veilig bewegen
en sporten
op het schoolplein wordt gebruikgemaakt van los
sport- en spelmateriaal
er zijn plannen om het schoolplein bewegingsvriendelijker
te maken
79 80 76
49 49 48
73 73 70
73 74 69
33 32 40*
i. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
* p < 0,05
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
143

Er blijken niet meer of minder basisschoolleerlingen in de pauze buiten te bewegen en te sporten
als de school vindt dat er voldoende ruimte, voldoende voorzieningen of een veilige omgeving
is (tabel 4.7a). Ook vertoont het pauzegedrag geen relatie met het wel of niet aanwezig
zijn van los spelmateriaal, zoals ballen en rackets. Van de leerlingen die meestal niet bewegen
of sporten tijdens de pauze, zit een relatief groter deel op scholen die plannen hebben om het
plein bewegingsvriendelijker te maken (40% tegenover 33% totaal). Dat wijst op een goede
inschatting van veel scholen van het gedrag van de leerling: zij zien dat hun leerlingen beperkt
worden in het bewegen op het schoolplein en hebben plannen daarin verandering te brengen.
Er zijn aanzienlijke verschillen tussen de oordelen van schoolvertegenwoordigers voor leerlingen
uit het primair onderwijs en leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Waar in het primair
onderwijs 79% van de leerlingen voldoende ruimte heeft om te sporten en te bewegen, is dat in
het voortgezet onderwijs iets meer dan een kwart (27%, vergelijk tabel 4.7a met tabel 4.7b). Van
de leerlingen uit het voortgezet onderwijs heeft volgens de school 10% voldoende voorzieningen
om te bewegen en te sporten op het plein (49% in het basisonderwijs), 27% kan daar veilig
bewegen en sporten (73% in het basisonderwijs) en 26% heeft een schoolplein waar gebruik
wordt gemaakt van los sport- en spelmateriaal (73% in het basisonderwijs). De voorzieningen
en ruimte op het plein worden voor leerlingen in het voortgezet onderwijs minder vaak positief
bevonden dan voor leerlingen in het basisonderwijs. Desondanks is het percentage leerlingen
in het voortgezet onderwijs dat op een school zit waar plannen zijn om het schoolplein bewegingsvriendelijker
te maken, kleiner dan dat in het basisonderwijs (resp. 17 en 33%). Dat wijst
erop dat scholen in het basisonderwijs meer waarde hechten aan de inrichting van het schoolplein
dan scholen in het voortgezet onderwijs (zie ook tabel 2.18).
In tegenstelling tot wat in het basisonderwijs het geval is, zijn bij leerlingen uit het voortgezet
onderwijs wel relaties tussen de manier waarop zij de pauze meestal doorbrengen en het oordeel
van de school over de aanwezigheid van voldoende ruimte of los sport- en spelmateriaal
op het schoolplein (tabel 4.7b).
144 School, Bewegen en Sport

Tabel 4.7b Pauzegedrag van leerlingen naar uitspraken van de school over het schoolplein
(selectie van leerlingen voortgezet onderwijs)
Pauzegedrag leerling
Totaal
(n = 2.426)
%
buiten bewegen
en sporten
(n = 187)
%
buiten, niet bewegen
en sporten
(n = 863)
%
blijft binnen
(n = 1.335)
%
Uitspraken school i
op het schoolplein is voldoende
ruimte om te bewegen en te sporten
op het schoolplein zijn voldoende
voorzieningen om leerlingen goed te
laten bewegen en te sporten
op het schoolplein kunnen leerlingen
veilig bewegen en sporten
op het schoolplein wordt gebruikgemaakt
van los sport- en spelmateriaal
er zijn plannen om het schoolplein
bewegingsvriendelijker te maken
27 47* 28 24
10 17 12 7
27 28 25 27
26 43 34 18*
17 13 14 19
i. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
* p < 0,05
Leerlingen in het voortgezet onderwijs die meestal bewegen en sporten tijdens de pauze hebben
volgens de school relatief vaak voldoende ruimte voor deze beweegactiviteit (47% tegenover
27% in totaal, tabel 4.7b). Leerlingen die in de pauze meestal binnen blijven, hebben minder
vaak los sport- en spelmateriaal op het schoolplein tot hun beschikking (18% tegenover
26% in totaal). Het oordeel van de school over de aanwezigheid van voldoende voorzieningen
en de veiligheid van het schoolplein vertoont geen significante relatie met het pauzegedrag van
de leerlingen. Dat geldt ook voor de aanwezigheid van plannen om het schoolplein bewegingsvriendelijker
te maken.
Schoolfactoren en pauzegedrag
Een aantal school(plein)factoren vertoont een relatie met de wijze waarop leerlingen hun
pauze meestal doorbrengen. In tegenstelling tot de bevindingen van Stratton et al. (2000) en
Ridgers et al. (2007a), is er geen relatie gevonden tussen de aanwezigheid van belijning en
het pauzegedrag van leerlingen. De twee genoemde onderzoeken zijn beide interventieonderzoeken,
waarbij veel aandacht aan de markeringen is besteed (resp. fluorescerende lijnen en
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
145

verschillende zones). Dat is niet vergelijkbaar met belijning zoals die in de praktijk vaak op
schoolpleinen aanwezig is. De aanwezigheid van meerdere sport- en spelvoorzieningen op het
schoolplein, waaronder bijvoorbeeld belijning, vertoont wel een positieve samenhang met het
beweeggedrag van leerlingen, zowel in het basisonderwijs als in het voortgezet onderwijs.
Een vergelijkbare bevinding geldt ook voor de organisatie van activiteiten tijdens de pauze.
Leerlingen die meestal buiten bewegen en sporten in de pauze, zitten vaker op een school die
tijdens de pauze activiteiten aanbiedt, zowel in het primair als in het voortgezet onderwijs. Dit
sluit aan bij onderzoek van TNO naar zogenaamde ‘playgrounds’, openbare sport- en speelplaatsen
voor leerlingen. In dat onderzoek werd gevonden dat veel basisschoolleerlingen naar
playgrounds komen als er iets wordt georganiseerd, zoals sportclinics (Bakker et al. 2008). Het
aanbieden van activiteiten is een mogelijkheid om een plein waar gesport en bewogen kan
worden, aantrekkelijker te maken.
Verstraete et al. (2006) concludeerden op basis van een interventiestudie dat het aanbieden van
los spelmateriaal op het schoolplein een positief effect heeft op de mate van fysieke activiteit
van kinderen. De kinderen kregen daarbij echter instructie en tips om met het spelmateriaal
aan de slag te gaan. Uit het onderzoek School, Bewegen en Sport blijkt dat voor middelbare
scholieren die in de pauze meestal binnen blijven, en dus minder fysiek actief zijn (zie ook
hoofdstuk 5), minder vaak los sport- en spelmateriaal op het schoolplein aanwezig is dan voor
leerlingen die wel naar buiten gaan. Dit wijst op een mogelijk stimulerende werking van het
aangeboden materiaal op het sport- en beweeggedrag van leerlingen. In het basisonderwijs
is deze bevinding niet significant. In tegenstelling tot in de studie van Verstraete et al. (2006)
krijgen leerlingen niet (standaard) een instructie om met het spelmateriaal om te gaan. Dat
zou kunnen verklaren waarom basisschoolleerlingen niet significant vaker actief zijn bij aanbod
dan zonder aanbod. In het voortgezet onderwijs is de situatie op schoolpleinen over het
algemeen minder op sport en bewegen gericht dan in het basisonderwijs (zie ook hoofdstuk 2).
Ook zijn de verschillen in het aanbod op het schoolplein tussen middelbare scholen groter dan
tussen basisscholen. Dat kan een verklaring zijn voor de gevonden significante relatie tussen
de aanwezigheid van los spelmateriaal en het beweeggedrag van middelbare scholieren in de
pauze: extra aanbod stimuleert deze leerlingen meer.
4.5 Deelname aan schoolsport en schoolkenmerken
Naast lichamelijke opvoeding en beweging in de pauze, is schoolsport de derde beweeg activiteit
op school. Schoolsport is in dit onderzoek gedefinieerd als het sporten dat niet onder schooltijd
plaatsvindt, maar wel is geregeld via de school, de gemeente, de buitenschoolse opvang of huiswerkbegeleiding.
Voorbeelden hiervan zijn pleinsport, een sportinstuif, sportcursus of toernooi.
Van alle leerlingen heeft 17% in de meetweek aan schoolsport deelgenomen. Zij doen dat gemid-
146 School, Bewegen en Sport

deld bijna 2 uur per week (113 minuten, zie tabel 3.2). In het basisonderwijs is het percentage leerlingen
dat deelneemt aan schoolsport hoger dan in het voortgezet onderwijs (resp. 21 en 14%),
maar is de gemiddelde tijdsbesteding lager (resp. 100 en 132 minuten per week).
Deelname aan schoolsport is vrijwillig. Niet alle scholen bieden het aan, waardoor niet alle
leerlingen uit het onderzoek toegang hebben tot schoolsport. Ongeveer 72% van de scholen
biedt schoolsport aan, zowel in het primair als in het voortgezet onderwijs. 10 Leerlingen die
schoolsportaanbod hebben, zijn vaker niet-westerse allochtonen, leerlingen uit zeer sterk stedelijke
gebieden, leerlingen zonder auto’s thuis of leerlingen zonder lidmaatschap van een
sportclub (zie hoofdstuk 2). Deze paragraaf gaat alleen over de leerlingen die in de meetweek
wel schoolsport kregen aangeboden. Van deze leerlingen nam 23% tijdens die week deel aan
schoolsport (zie hoofdstuk 3). Zijn er andere schoolfactoren met betrekking tot schoolsport
voor leerlingen die wel deelnemen aan schoolsport dan voor leerlingen die niet deelnemen?
Allereerst wordt gekeken of er een relatie is tussen algemene opvattingen van de school over
(school)sport en de deelname van leerlingen aan deze beweegactiviteit (tabel 4.8).
Tabel 4.8 Deelname van leerlingen aan schoolsport naar uitspraken school (selectie van
leerlingen met aanbod van schoolsport)
Deelname schoolsport
Totaal
(n = 5.339)
%
nee
(n = 4.127)
%
ja
(n = 1.212)
%
Uitspraken school i
(naschoolse) schoolsport maakt deel uit van het taakbeleid
van de school
het aanbieden van (naschoolse) schoolsport heeft op
school prioriteit
de groepsleerkrachten zijn erg betrokken bij de
(naschoolse) schoolsport
bij het verdelen van de financiële middelen heeft bewegen
en sport prioriteit
28 28 31
20 21 17
12 12 13
10 9 12
i. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
Iets meer dan een kwart van de leerlingen met aanbod van schoolsport (28%) zit op een school
die schoolsport ziet als een deel van het taakbeleid, 20% zit op een school die het aanbod van
schoolsport als prioriteit beschouwt en 12% zit op een school waar de groepsleerkrachten erg
betrokken zijn bij de schoolsport (tabel 4.8). Een tiende van de leerlingen zit op een school waar
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
147

ewegen en sport prioriteit heeft bij de verdeling van financiële middelen. Geen van deze factoren
vertoont echter een relatie met de deelname van leerlingen aan schoolsport. Leerlingen
die deelnemen aan schoolsport zitten niet op scholen die zich meer dan gemiddeld in deze
stellingen kunnen vinden.
Opvallend is dat middelbare scholieren die deelnemen aan schoolsport minder vaak op een
school zitten die het aanbieden van schoolsport als een prioriteit beschouwt (12% tegenover
20% totaal, cijfers niet in tabel). Mogelijk signaleren scholen dat weinig leerlingen aan schoolsport
deelnemen en willen ze er prioriteit aan geven. Een andere mogelijkheid is dat dit te
maken heeft met nieuwe beleidsontwikkelingen op het gebied van school en sport, zoals de
combinatiefunctionaris bewegen en sport, die al wel bij de school leven maar nog niet in het
gedrag van de leerling tot uiting komen (OCW & VWS 2007).
Brede scholen richten zich zowel op sport als naschools aanbod voor leerlingen (Oberon 2009). Ook
de aanwezigheid van specifiek schoolpersoneel dat bij de organisatie van schoolsport betrokken
kan zijn, zoals de combinatiefunctionaris of de vakleerkracht lichamelijke opvoeding in het primair
onderwijs, kan een relatie hebben met deelname van leerlingen aan schoolsport (zie tabel 4.9).
Tabel 4.9 Deelname van leerlingen aan schoolsport naar type school of de aanwezigheid
van specifiek schoolpersoneel (selectie van leerlingen met aanbod van schoolsport)
Deelname schoolsport
Totaal
(n = 5.339)
%
nee
(n = 4.127)
%
ja
(n = 1.212)
%
Schoolfactoren i
brede school 32 32 33
combinatiefunctionaris bewegen en sport 15 15 17
vakleerkracht lichamelijke opvoeding (alleen PO) 64 64 64
i. Alleen de antwoordcategorie ‘ja’ is in deze tabel weergegeven.
Hoewel brede scholen zich richten op zowel sport als naschools aanbod voor leerlingen, zitten
leerlingen die aan schoolsport deelnemen niet vaker op een brede school dan leerlingen die
niet deelnemen aan schoolsport (resp. 33 en 32%). Het percentage leerlingen dat aan schoolsport
deelneemt, is bij de aanwezigheid van een combinatiefunctionaris ongeveer gelijk aan
het percentage leerlingen dat niet deelneemt aan schoolsport (resp. 17 en 15%), ondanks het
feit dat deze functie onder andere is ontwikkeld om een dagelijks sport- en beweegaanbod op
school te realiseren, bijvoorbeeld via naschoolse sport (OCW & VWS 2007). Dit kan komen
148 School, Bewegen en Sport

doordat deze functie nieuw is en aanstellingen zich in een opstartfase bevinden (zie ook Beth
et al. 2011). Ook de aanwezigheid van een vakleerkracht lichamelijke opvoeding in het primair
onderwijs vertoont geen samenhang met de deelname van leerlingen aan schoolsport.
Leerlingen die aanbod van schoolsport in de meetweek hadden, hebben echter wel vaker dan
gemiddeld les van een vakleerkracht lichamelijke opvoeding (64% tegenover 57% onder alle
leerlingen, zie tabel 4.5).
Niet-westerse allochtonen, leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden en leerlingen die niet
lid zijn van een sportclub hebben in het basisonderwijs relatief vaker een vakleerkracht (niet
in tabel). Dit zijn groepen die in hun vrije tijd relatief minder bewegen dan andere leerlingen
(zie hoofdstuk 3). Leerlingen met een schoolsportaanbod zijn vaker niet-westerse allochtonen,
leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden, leerlingen zonder auto’s thuis en leerlingen die niet
aan clubsport doen (zie hoofdstuk 2), dus ook de leerlingen die in hun vrije tijd minder actief
zijn. Dit wijst erop dat de aanwezigheid van een vakleerkracht en het aanbod van schoolsport op
basisscholen vaak is gericht op het type leerling dat meer beweging ‘nodig’ heeft. Schoolsport
wordt meer beoefend door leerlingen van niet-westerse allochtone afkomst en leerlingen die
thuis geen auto’s hebben. Het wordt echter niet méér beoefend door leerlingen uit zeer sterk stedelijke
gebieden of leerlingen die niet aan clubsport doen (zie tabel 3.10). Het lijkt erop dat niet
alle specifieke doelgroepen optimaal worden bereikt door het aanbod van schoolsport.
Samenwerking met buitenschoolse sportaanbieders
Schoolsport kan worden georganiseerd in samenwerking met een sportvereniging, bijvoorbeeld
in de vorm van een clinic of een toernooi van een specifieke sport. Van de leerlingen met schoolsportaanbod
zit 4% op een school die niet wil samenwerken met naburige sportverenigingen en
20% op een school die succesvol met een aantal sportverenigingen samenwerkt (zie tabel 4.10).
Tabel 4.10 Deelname van leerlingen aan schoolsport naar mening van de school over samenwerking
met sportverenigingen (selectie van leerlingen met aanbod van schoolsport)
Deelname schoolsport
Totaal
(n = 5.339)
%
nee
(n = 4.127)
%
ja
(n = 1.212)
%
Uitspraken school i
wij willen niet samenwerken met naburige sportverenigingen
wij werken met succes samen met een aantal naburige
sportverenigingen
4 3 7
20 19 22
i. Alleen de antwoordcategorie ‘ja’ is in deze tabel weergegeven.
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
149

Leerlingen die deelnemen aan schoolsport zitten niet significant vaker of minder vaak op een
school die niet wil samenwerken met sportverenigingen dan leerlingen die niet deelnemen
aan schoolsport (resp. 7 en 3%). Ook een succesvolle samenwerking tussen school en sportvereniging
hangt niet samen met het percentage leerlingen dat aan schoolsport deelneemt.
Het percentage leerlingen dat deelneemt aan schoolsport is bij een succesvolle samenwerking
ongeveer even groot als het percentage dat niet deelneemt (resp. 22 en 19%). De mate van
deelname van leerlingen aan schoolsport blijkt geen relatie te vertonen met de houding van de
school ten opzichte van samenwerking met sportverenigingen.
Naast het wel of niet willen samenwerken of het al succesvol samenwerken, zijn er ook verschillende
frequenties van samenwerking met buitenschoolse sportaanbieders mogelijk. Van
alle leerlingen met schoolsportaanbod zit 29% op een school die nooit samenwerkt met sportverenigingen,
69% op een school die enkele keren per jaar tot maandelijks samenwerkt en 2%
op een school die wekelijks samenwerkt met een sportvereniging (zie tabel 4.11).
Tabel 4.11 Deelname van leerlingen aan schoolsport naar frequentie van samenwerking
met buitenschoolse sportaanbieders (selectie van leerlingen met aanbod van schoolsport)
Totaal
(n = 5.339)
%
Deelname schoolsport
nee
(n = 4.127)
%
ja
(n = 1.212)
%
Totaal 100 100 100
Samenwerking met sportverenigingen
nooit 29 30 25
1-12 keer per jaar 69 68 72
wekelijks 2 2 3
Samenwerking met commerciële sportaanbieders
nooit 46 45 50
1-12 keer per jaar 47 48 46
wekelijks 7 8 4*
Samenwerking met gemeente en/of (sport)buurtwerk
nooit 42 42 41
1-12 keer per jaar 50 49 52
wekelijks 9 9 7
* p < 0,05
150 School, Bewegen en Sport

Andere mogelijke samenwerkingsverbanden tussen school en sportaanbieders zijn bijvoorbeeld
die met commerciële sportaanbieders zoals fitnesscentra of met de gemeente en/of het (sport)
buurtwerk. Het percentage leerlingen dat aan schoolsport deelneemt, vertoont echter geen
relatie met de mate waarin hun school samenwerkt met sportverenigingen, de gemeente of het
(sport)buurtwerk. Leerlingen die wel deelnemen aan schoolsport zitten niet vaker op scholen die
meer of minder met deze twee typen sportaanbieders samenwerken dan leerlingen die niet deelnemen
aan schoolsport. Leerlingen die deelnemen aan schoolsport zitten wel iets minder vaak
op scholen die wekelijks samenwerken met commerciële sportaanbieders dan leerlingen met
aanbod die niet aan schoolsport deelnemen (resp. 4 en 8%). Uit nadere analyse blijkt dat het hier
alleen om leerlingen uit het voortgezet onderwijs gaat. Leerlingen uit het primair onderwijs met
aanbod van schoolsport zitten geen van allen op een school die wekelijks met een commerciële
sportaanbieder samenwerkt (cijfers niet in tabel). Tussen leerlingen die wel of niet deelnemen
aan schoolsport zijn er geen verschillen in deelnamepercentage als zij zitten op scholen die nooit
of tot 12 keer per jaar met commerciële sportaanbieders samenwerken. Dat geldt voor zowel leerlingen
uit het primair als het voortgezet onderwijs. Wekelijkse samenwerking tussen school en
sportvereniging blijkt alleen voor te komen onder leerlingen uit het basisonderwijs met aanbod
van schoolsport, niet onder leerlingen uit het voortgezet onderwijs met aanbod (niet in tabel).
4.6 Beweeggedrag van leerlingen in de vrije tijd en de school(omgeving)
Heeft de school een relatie met het beweeggedrag van leerlingen in de vrije tijd? Hoewel dat op het
eerste gezicht misschien niet de verwachting is, is dat niet ondenkbaar. Samenwerking tussen een
school en sportverenigingen zou bijvoorbeeld invloed kunnen hebben op deelname van leerlingen
aan clubsport. Een school die een proactief sportbeleid voert, zou ervoor kunnen zorgen dat leerlingen
in hun vrije tijd ook actiever zijn. In deze paragraaf wordt gekeken of er relaties zijn tussen
het schoolaanbod en het schoolbeleid op het gebied van bewegen en sport en het beweeggedrag van
leerlingen in de vrije tijd. Het beweeggedrag in de vrije tijd dat hier besproken wordt, omvat sporten
bij een sportvereniging, sportschool en/of dansschool (‘clubsport’), buiten voor jezelf bewegen of
sporten, zwemmen, fietsen in de vrije tijd – exclusief het fietsen van en naar school – en active gamen.
4.6.1 Clubsport
Van alle leerlingen is 73% lid van een sportclub. Niet al deze leerlingen hebben in de meetweek aan
clubsport gedaan, het percentage deelnemers was 68. Deze deelnemers besteedden in die week
gemiddeld 214 minuten aan clubsport (zie tabel 3.2). In deze paragraaf wordt bekeken of een aantal
specifieke schoolfactoren een relatie heeft met de deelname aan clubsport en de tijd die daar per
week aan wordt besteed. Zo blijkt dat er geen samenhang is tussen het percentage leerlingen dat
aan clubsport doet of de tijd die clubsporters aan deze activiteit besteden en de mate waarin hun
school vindt dat zij een gericht beleid voert om bewegen en sporten bij leerlingen te stimuleren of
vindt dat bewegen en sport bij de verdeling van de financiën prioriteit krijgt (tabel 4.12).
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
151

Tabel 4.12 Deelname en tijdsbesteding aan clubsport door leerlingen naar uitspraken van
de school
Deelname clubsport
clubsporters
(n = 7.087)
%
tijdsbesteding
deelnemers
(n = 4.860)
min/wk i
Totaal 68 214
Uitspraken school ii
de school voert een gericht beleid om het bewegen en sporten bij leerlingen
te stimuleren
68 216
bij het verdelen van de financiële middelen heeft bewegen en sport
prioriteit
72 238
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
ii. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
Leerlingen die aan clubsport deelnemen en op een school zitten die gericht beleid voert om
bewegen en sporten bij leerlingen te stimuleren, blijken niet meer tijd dan gemiddeld per week
aan clubsport te besteden (resp. 216 en 214 min/wk, zie tabel 4.12). Net als de tijdsbesteding
aan clubsport vertoont het percentage leerlingen dat aan clubsport deelneemt geen samenhang
met het voeren van een gericht stimuleringsbeleid op het gebied van bewegen en sporten door
de school. Ruim twee derde van de leerlingen (68%) neemt deel aan clubsport en dat percentage
is even hoog onder leerlingen die op een school zitten waar gericht beleid wordt gevoerd.
Het geven van prioriteit aan bewegen en sport bij de verdeling van financiële middelen gaat
ook niet gepaard met een significant hoger percentage leerlingen dat aan clubsport deelneemt
(72% tegenover 68% totaal) of een significant grotere tijdsbesteding van clubsporters (238
minuten tegenover 214 minuten).
Een andere manier waarop scholen clubsport bij leerlingen zouden kunnen stimuleren, is door
het type school of de aanwezigheid van specifieke functies op school zoals een combinatiefunctionaris
of een vakleerkracht lichamelijke opvoeding in het primair onderwijs (zie tabel 4.13
en 4.14).
152 School, Bewegen en Sport

Tabel 4.13 Deelname en tijdsbesteding aan clubsport door leerlingen naar type school of de
aanwezigheid van specifiek schoolpersoneel
clubsporters
(n = 7.087)
%
Deelname clubsport
tijdsbesteding deelnemers
(n = 4.860)
min/wk i
Totaal 68 214
Schoolfactoren ii
brede school 68 230*
combinatiefunctionaris bewegen en sport 66 226
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
ii.
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
Alleen de antwoordcategorie ‘ja’ is in deze tabel weergegeven.
* p < 0,05
Leerlingen van scholen waar een combinatiefunctionaris op het gebied van bewegen en sport
aanwezig is, doen niet significant vaker en/of langer aan clubsport dan andere leerlingen
(tabel 4.13). Dat geldt voor zowel leerlingen uit het primair als uit het voortgezet onderwijs.
Leerlingen van een brede school besteden per week gemiddeld 230 minuten aan clubsport,
dus bijna 4 uur (tabel 4.13). Dat is 16 minuten meer dan het gemiddelde van alle leerlingen
(214 minuten per week). Leerlingen die niet op een brede school zitten, besteden gemiddeld
per week 10 minuten minder dan 214 minuten aan deze beweegactiviteit (niet in tabel). Het
deelnamepercentage onder leerlingen die wel of niet op een brede school zitten, is gelijk
(68%). Hierbij zijn er wel verschillen tussen basisschoolleerlingen en leerlingen uit het
voortgezet onderwijs. Op brede basisscholen is het percentage leerlingen dat deelneemt
aan clubsport lager dan gemiddeld (resp. 62 en 71%, niet in tabel). Op brede middelbare
scholen daarentegen is het percentage deelnemers iets hoger dan gemiddeld (resp. 71 en
66%, niet in tabel). Dat kan voor een deel worden verklaard door het type leerling op een
brede school. In het primair onderwijs zijn dat relatief vaker niet-westerse allochtonen, leerlingen
uit (zeer) sterk stedelijke gebieden en leerlingen zonder auto’s thuis. Dit zijn groepen
die minder vaak lid zijn van een sportvereniging (zie hoofdstuk 3). In het voortgezet
onderwijs zitten op brede scholen relatief iets vaker autochtonen en leerlingen uit weinig of
niet-stedelijke gebieden.
Uit tabel 4.9 bleek dat leerlingen van een brede school niet in grotere mate deelnemen aan
schoolsport dan leerlingen die niet op een brede school zitten. De deelnemers van brede scholen
besteden gemiddeld wel meer tijd aan schoolsport dan de deelnemers van niet-brede scho-
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
153

len. Het verschil is 27 minuten per week (niet in tabel). Leerlingen van brede scholen doen bij
deelname gemiddeld ook 27 minuten per week meer aan clubsport dan leerlingen die niet op
een brede school zitten (zie tabel 4.13). Het gaat daarbij wel deels om verschillende typen leerlingen.
Het percentage clubsport ligt bij leerlingen van brede scholen hoger onder middelbare
scholieren, autochtonen, leerlingen met twee auto’s thuis en leerlingen waarvan de vader één
keer per week of vaker sport dan onder respectievelijk basisschoolleerlingen, niet-westerse
allochtonen, leerlingen zonder auto’s thuis en leerlingen waarvan de vader niet of tot één keer
per maand sport. Het percentage schoolsporters op brede scholen is daarentegen hoger dan
gemiddeld onder basisschoolleerlingen, niet-westerse allochtonen, leerlingen zonder auto’s en
leerlingen die lid zijn van een sportvereniging.
De aan- of afwezigheid van een vakleerkracht lichamelijke opvoeding in het primair onderwijs,
gaat niet gepaard met een hoger of lager deelnamepercentage aan clubsport (zie tabel 4.14).
Tabel 4.14 Deelname en tijdsbesteding aan clubsport door basisschoolleerlingen naar aanwezigheid
van vakleerkracht lichamelijke opvoeding
clubsporters
(n = 4.661)
%
Deelname clubsport
tijdsbesteding deelnemers
(n = 3.279)
min/wk i
Totaal 71 192
Aanwezigheid vakleerkracht LO
nee 74 187
ja 69 196
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
Van de basisschoolleerlingen die les krijgen van een vakleerkracht doet 69% aan clubsport
(tabel 4.14). Van de leerlingen van scholen zonder vakleerkracht is dit 74%. Dit verschil is echter
niet significant. Er zijn ook geen verschillen in tijdsbesteding aan clubsport tussen leerlingen
die wel of geen les hebben van een vakleerkracht bewegingsonderwijs.
Clubsport en samenwerking tussen school en sportaanbieder
Ook samenwerking met buitenschoolse sportaanbieders als sportverenigingen zou van invloed
kunnen zijn op de deelname en -tijdsbesteding van leerlingen aan clubsport. Een succesvolle
samenwerking tussen school en sportvereniging kan een leerling bijvoorbeeld stimuleren bij
een vereniging te gaan sporten. Het percentage leerlingen dat aan clubsport deelneemt, blijkt
154 School, Bewegen en Sport

echter bij leerlingen van scholen die succesvol samenwerken met sportverenigingen in de
omgeving niet hoger te liggen dan het totaal (resp. 70 en 68%, zie tabel 4.15).
Tabel 4.15 Deelname en tijdsbesteding aan clubsport door leerlingen naar de mening van de
school over samenwerken met sportvereniging
clubsporters
(n = 7.087)
%
Deelname clubsport
tijdsbesteding deelnemers
(n = 4.860)
min/wk i
Totaal 68 214
Uitspraken school ii
wij willen niet samenwerken met naburige
sportverenigingen
62 192*
wij werken met succes samen met aantal
naburige sportverenigingen
70 217
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
ii. Alleen de antwoordcategorie ‘ja’ is in deze tabel weergegeven.
* p < 0,05
De tijd die leerlingen bij een sportclub, dansschool of sportschool hebben doorgebracht, vertoont
ook geen relatie met de aanwezigheid van positieve ervaringen van de school met samenwerking
met sportverenigingen. Leerlingen van scholen die niet willen samenwerken met naburige
sportverenigingen blijken niet in significant grotere getale deel te nemen aan clubsport dan het
totaal (resp. 62 en 68%). Wel is de tijd die leerlingen van deze scholen bij een sportclub, dansschool
of sportschool doorbrengen, korter dan gemiddeld (resp. 192 en 214 minuten per week). Er
zijn wat dat betreft geen verschillen tussen het primair en het voortgezet onderwijs.
4.6.2 Buiten voor jezelf bewegen of sporten
De meest beoefende beweegactiviteit in de vrije tijd is buiten voor jezelf bewegen of sporten.
Vier vijfde van de leerlingen heeft dat in de meetweek minimaal één keer gedaan en zij deden
dat gemiddeld 225 minuten. Dat is 3 uur en 3 kwartier (zie tabel 3.2). Anders dan clubsport, is
buiten voor jezelf bewegen of sporten een minder gereguleerde activiteit. Het is iets waar niet
per se vaste tijdstippen voor zijn en waar ook geen bepaalde activiteiten voor zijn vastgelegd.
Een combinatiefunctionaris zou kunnen fungeren als brug tussen bewegen op school en bewegen
in de vrije tijd en zo het bewegen in de vrije tijd kunnen stimuleren. Dat blijkt echter niet
het geval (zie tabel 4.16).
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
155

Tabel 4.16 Deelname en tijdsbesteding aan buiten voor jezelf bewegen/sporten door leerlingen
naar type school of de aanwezigheid van specifiek schoolpersoneel
Buiten voor jezelf bewegen/sporten
deelnemers
(n = 7.087)
%
tijdsbesteding deelnemers
(n = 5.764)
min/wk i
Totaal 80 225
Schoolfactoren ii
brede school 78 213
combinatiefunctionaris bewegen en sport 79 219
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
ii. Alleen de antwoordcategorie ‘ja’ is in deze tabel weergegeven.
Leerlingen van een brede school besteden per week niet significant meer of minder tijd aan
buiten voor jezelf bewegen of sporten dan gemiddeld (resp. 213 en 225 minuten per week,
tabel 4.16). Ook de deelnamepercentages zijn in beide groepen ongeveer gelijk. De aanwezigheid
van een combinatiefunctionaris gaat niet samen met een significant ander gedrag: ongeveer
evenveel leerlingen spelen buiten vergeleken met het totaal en zij doen dat gemiddeld
ongeveer even lang. Van de leerlingen die minimaal één keer in de week buiten voor zichzelf
bewegen of sporten heeft 79% een combinatiefunctionaris op school. Dat komt overeen met het
totaal (80%). De leerlingen die buiten voor zichzelf bewegen doen dat gemiddeld 219 minuten
per week bij de aanwezigheid van een combinatiefunctionaris op school. Ook dat komt ongeveer
overeen met het totaal (225 minuten per week).
Vertoont een bepaalde houding van de school ten opzichte van bewegen en sport een samenhang
met beweegactiviteiten van leerlingen in hun vrije tijd? Het percentage leerlingen dat
buiten voor zichzelf beweegt of sport is niet hoger dan het totaal onder leerlingen op scholen
die een gericht beleid voeren om het bewegen en sporten onder leerlingen te stimuleren
(resp. 81 en 80%, zie tabel 4.17).
156 School, Bewegen en Sport

Tabel 4.17 Deelname en tijdsbesteding aan buiten voor zichzelf bewegen/sporten door leerlingen
naar uitspraken van de school
Buiten voor jezelf bewegen/sporten
deelnemers
(n = 7.087)
%
tijdsbesteding deelnemers
(n = 5.764)
min/wk i
Totaal 80 225
Uitspraken school ii
de school voert een gericht beleid om
het bewegen en sporten bij leerlingen te
stimuleren
81 237*
bij het verdelen van de financiële middelen
heeft bewegen en sport prioriteit
78 208
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
ii. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
* p < 0,05
Leerlingen die buiten voor zichzelf bewegen en sporten, besteden daar wel meer tijd per week
aan als zij op een school zitten die een gericht beleid voert om bewegen en sporten onder leerlingen
te stimuleren (237 minuten per week tegenover 225 minuten per week totaal). Uit nadere
analyse blijkt dat dit verschil alleen voor leerlingen uit het primair onderwijs opgaat en niet
voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs (niet in tabel).
Een positieve reactie op de stelling dat er bij de verdeling van financiële middelen op school
prioriteit wordt gegeven aan sport en bewegen, heeft geen relatie met het percentage leerlingen
dat buiten voor zichzelf beweegt of sport en de tijd die deze leerlingen daaraan besteden.
Hierbij zijn er geen verschillen tussen leerlingen uit het primair of voortgezet onderwijs.
4.6.3 Zwemmen, fietsen in de vrije tijd en active gamen
Er zijn nog drie beweegactiviteiten in de vrije tijd niet besproken. Aan zwemmen besteedt
21% van de leerlingen gemiddeld 130 minuten per week, dus ruim 2 uur. Fietsen in de vrije
tijd wordt door 82% van de leerlingen gemiddeld 100 minuten per week gedaan. Bijna de helft
van de leerlingen (45%) doet minimaal één keer per week aan active gamen. Zij besteden daar
gemiddeld 137 minuten per week aan (zie tabel 3.2).
De aanwezigheid van een combinatiefunctionaris bewegen en sport op school of een vakleerkracht
lichamelijke opvoeding in het primair onderwijs blijkt niet samen te hangen met de
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
157

deelname of tijdsbesteding van leerlingen aan zwemmen, fietsen in de vrije tijd of active gamen
(niet in tabel).
Ook voor deze drie beweegactiviteiten is gekeken naar een samenhang tussen de mate waarin
een school beleid voert op het gebied van het stimuleren van bewegen en sport bij leerlingen
en de prioriteit voor het onderwerp bij het toekennen van financiële middelen (zie tabel 4.18).
Tabel 4.18 Deelname en tijdsbesteding aan zwemmen, fietsen in de vrije tijd en active
gamen door leerlingen naar uitspraken van de school
Zwemmen Fietsen in de vrije tijd Active gamen
deelnemers
(n = 7.087)
%
tijdsbesteding
deelnemers
(n = 1.480)
min/wk i
deelnemers
(n = 7.087)
%
tijdsbesteding
deelnemers
(n = 5.764)
min/wk i
deelnemers
(n = 7.087)
%
tijdsbesteding
deelnemers
(n = 3.202)
min/wk i
Totaal 21 130 82 100 45 137
Uitspraken school ii
de school voert een
gericht beleid om het
bewegen en sporten bij
leerlingen te stimuleren
bij het verdelen van de
financiële middelen
heeft bewegen en sport
prioriteit
22 124 80 99 44 137
22 121 80 97 42 147
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met variërende klassenbreedten (zie de onderzoeksverantwoording).
ii. Alleen de antwoordcategorie ‘(helemaal) mee eens’ is in deze tabel weergegeven.
Deelname en tijdsbesteding van leerlingen aan zwemmen, fietsen in de vrije tijd of active gamen
hangt niet samen met de mate waarin hun school gericht beleid voert op het gebied van het stimuleren
van bewegen en sport. Dat geldt ook voor de mate waarin bewegen en sport prioriteit
krijgen bij de verdeling van financiële middelen op school. Gericht beleid voeren om bewegen
onder leerlingen te stimuleren en/of prioriteit geven aan bewegen in de financiën gaat niet
samen met meer leerlingen die zwemmen, fietsen of active gamen in hun vrije tijd.
158 School, Bewegen en Sport

4.7 Beweeg- en sportgedrag en beweegbeleid van de school
Het onderzoek School, Bewegen en Sport gaat over de rol die de school kan spelen bij het beweeggedrag
van leerlingen. In dit hoofdstuk is tot nu toe gekeken naar losse schoolfactoren die al dan
niet samenhangen met specifiek beweeggedrag van leerlingen. Maar scholen verschillen erg van
elkaar op al die losse factoren en dat maakt een vergelijking tussen scholen niet eenvoudig. De
ene school heeft veel sport- en spelvoorzieningen op het schoolplein, de andere school heeft
een heleboel materialen voor de les lichamelijke opvoeding. Om scholen toch te kunnen vergelijken
op het gebied van sport en bewegen is een maat ontwikkeld die weergeeft in welke mate
een school beleid voert op het gebied van sport en bewegen van leerlingen: het beweegbeleid
van de school (zie hoofdstuk 2 en paragraaf B1.3 in de onderzoeksverantwoording). Scholen die
meer beweegbeleid voeren, geven onder andere gemiddeld vaker aan dat ze een gericht stimuleringsbeleid
op het gebied van sport en bewegen voeren en dat dit onderwerp prioriteit krijgt bij
de verdeling van financiële middelen. Daarnaast blijken concrete voorzieningen op het gebied
van bewegen en sport voor leerlingen vaker (beter) op scholen met meer beweegbeleid aanwezig
te zijn dan op scholen met doorsnee of minder beleid (zie de onderzoeksverantwoording,
tabel B1.12). De volgende vraag is dan of er een relatie is tussen het beweegbeleid van de school
en het beweeg- en sportgedrag van leerlingen. Daar gaat hoofdstuk 5 uitgebreid op in.
In deze paragraaf wordt allereerst gekeken of er relaties zijn tussen de mate van beweegbeleid
van de school en de deelname en tijdsbesteding van leerlingen aan de tien specifieke
beweegactiviteiten die in dit hoofdstuk successievelijk zijn behandeld.
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
159

Tabel 4.19 Deelname van leerlingen aan tien specifieke beweegactiviteiten naar beweegbeleid
van de school
Beweegactiviteit
Totaal
(n = 7.087)
%
minder
(n = 2.797)
%
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 2.148)
%
meer
(n = 2.125)
%
lopen van/naar school 30 30 27 32
fietsen van/naar school 79 80 81 76
lichamelijke opvoeding 95 95 93 97
pauzegedrag: buiten sporten en bewegen i 45 41 46 50
schoolsport ii 22 24 22 21
clubsport 69 68 69 69
buiten voor jezelf bewegen of sporten 81 80 79 82
zwemmen 21 22 18 22
fietsen in de vrije tijd 82 84 82 81
active gamen 45 44 46 45
i. Het gaat bij pauzegedrag in deze tabel om een selectie van leerlingen die aangeven meestal buiten te
bewegen en sporten tijdens de pauze (n = 4.102).
ii. Het gaat bij schoolsport in deze tabel om een selectie van leerlingen die daadwerkelijk de mogelijkheid
hadden om deel te nemen aan schoolsport (n = 5.339).
Er blijkt geen relatie te zijn tussen deelname van leerlingen aan de tien beweegactiviteiten en
het beweegbeleid van de school. Leerlingen van scholen die meer beweegbeleid voeren, doen
niet in grotere getale mee aan elk van de tien activiteiten dan andere leerlingen (tabel 4.19).
Naast de deelnamepercentages geeft de tijdsbesteding inzicht in het beweeggedrag van leerlingen.
Uit tabel 4.20 blijkt dat leerlingen van scholen met meer beweegbeleid die in de pauze
meestal bewegen en sporten gemiddeld langer pauze hebben dan vergelijkbare leerlingen van
andere scholen.
160 School, Bewegen en Sport

Tabel 4.20
Tijdsbesteding van leerlingen aan tien specifieke beweegactiviteiten naar
beweegbeleid van de school
Beweegactiviteit
Totaal
(n = 7.087)
min/wk i
minder
(n = 2.797)
min/wk i
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 2.148)
min/wk i
meer
(n = 2.125)
min/wk i
lopen van/naar school 13 12 12 15
fietsen van/naar school 82 87 81 76
lichamelijke opvoeding 115 111 115 120
pauzegedrag: buiten sporten en bewegen ii 331 322* 307* 362
schoolsport iii 25 26 26 22
clubsport 147 144 154 145
buiten voor jezelf bewegen of sporten 182 172* 178 202
zwemmen 27 27 26 27
fietsen in de vrije tijd 83 87 81 79
active gamen 61 60 65 59
i. Min/wk = het aantal minuten per week. Minuten zijn geconstrueerd op basis van antwoordcategorieën
met klassenbreedten van tien minuten of een halfuur (zie de onderzoeksverantwoording).
ii. Het gaat bij pauzegedrag in deze tabel om een selectie van leerlingen die aangeven meestal buiten te
bewegen en sporten tijdens de pauze (n = 4.102).
iii. Het gaat bij schoolsport in deze tabel om een selectie van leerlingen die daadwerkelijk de mogelijkheid
hadden deel te nemen aan schoolsport (n = 5.339).
* Significant verschil naar beweegbeleid (p < 0,05, ‘meer beweegbeleid’ is referentie).
Daarnaast besteden leerlingen van scholen met meer beweegbeleid meer tijd per week aan buiten
voor zichzelf bewegen of sporten (tabel 4.20). Voor de overige beweegactiviteiten zijn geen
significante relaties gevonden. Leerlingen van scholen met meer beweegbeleid besteden gemiddeld
genomen niet meer tijd per week aan deze acht beweegactiviteiten dan andere leerlingen.
Beide bevindingen uit tabel 4.20 – de relaties tussen beweegbeleid en tijdsbesteding aan pauzegedrag
of buiten voor jezelf bewegen of sporten – blijken sterker op te gaan voor leerlingen
uit het primair onderwijs dan voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs (niet in tabel). In
hoofdstuk 2 kwam naar voren dat basisschoolleerlingen van scholen met meer beweegbeleid,
vaker uit zeer sterk stedelijke gebieden komen, van niet-westerse allochtone afkomst zijn, thuis
geen auto hebben en minder vaak lid zijn van een sportvereniging dan basisschoolleerlingen
van scholen met doorsnee of minder beleid (tabel 2.25). Voor een deel zijn dit ook groepen die
meer tijd besteden aan buiten voor zichzelf bewegen of sporten (zie tabel 3.14 in hoofdstuk 3).
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
161

Hoofdstuk 5 gaat in op de vraag of het beweegbeleid van de school een relatie heeft met het
totale activiteitsniveau van leerlingen en voor welke groepen leerlingen dat (vooral) geldt.
4.8 Samenvatting
In dit hoofdstuk is gekeken naar relaties tussen leerlinggedrag met betrekking tot tien specifieke
beweegactiviteiten en school(omgevings)factoren waarvan de verwachting is dat er een
mogelijke samenhang met een of meer van deze specifieke beweegactiviteiten is. 11 Hoofdstuk 4
draagt hierdoor bij aan een antwoord op de deelvraag naar relaties tussen het beweeg- en
sportgedrag en relevante schoolfactoren.
Leerlingen die 3 tot 5 keer lopend naar en van school gaan, zitten vaker dan gemiddeld op
een school in een zeer sterk stedelijk gebied en een school met zeer weinig groen in de omgeving.
Er blijkt een samenhang tussen deze twee schoolfactoren te zijn. Deze leerlingen leggen
gemiddeld een korte afstand af tussen huis en school. Leerlingen die vooral op de fiets naar en
van school reizen, zitten minder vaak dan gemiddeld op een school in een zeer sterk stedelijke
omgeving en vaker op een school in een matig of weinig stedelijk gebied. Deze leerlingen leggen
gemiddeld een iets grotere afstand af dan de leerlingen die meestal lopend naar school
komen. De mate van stedelijkheid en de hoeveelheid groen zijn factoren waar de school geen
invloed op heeft. Er zijn aanwijzingen dat er een negatieve samenhang is tussen het percentage
leerlingen dat loopt en een onveilige situatie door de aanwezigheid van veel verkeer rondom de
school. Er zijn geen relaties gevonden tussen de mate van actief transport naar en van school
– lopen en fietsen – en de aanwezigheid van grote wegen of water rondom de school. Ook de
aanwezigheid van veel verkeer, verkeer met hoge snelheden, bepaalde typen oversteekplaatsen,
voetpaden, fietspaden en specifieke verkeerszones direct rondom de school vertoont geen
directe relatie met het percentage leerlingen dat meestal naar school loopt of fietst.
Er is gekeken naar de relatie tussen de waardering door leerlingen van de lessen lichamelijke
opvoeding en enkele schoolfactoren. Er is geen samenhang gevonden tussen die waardering
en het oordeel van de schoolvertegenwoordigers over de accommodatie waarin les wordt
gegeven. Dat geldt ook voor het oordeel van de school over de kwantiteit en kwaliteit van de
materialen voor lichamelijke opvoeding, met uitzondering van de hoeveelheid materiaal die
beschikbaar is voor de lessen die buiten worden gegeven. Leerlingen die negatief oordelen
over de les kunnen volgens de schoolvertegenwoordigers minder vaak beschikken over een
goede hoeveelheid buitenmaterialen, zowel in het primair als in het voortgezet onderwijs. Er is
ook een relatie gevonden met de aanwezigheid van een vakleerkracht lichamelijke opvoeding
in het basisonderwijs: basisschoolleerlingen die de lessen negatief waarderen, hebben vaker
les van een vakleerkracht. Deze bevinding is onafhankelijk van de achtergrondkenmerken van
de leerling. Een mogelijke verklaring gebaseerd op de literatuur is dat een vakleerkracht zich
162 School, Bewegen en Sport

meer laat leiden door de richtlijnen van het vak, terwijl een groepsleerkracht meer de wensen
van de leerlingen volgt. Een andere mogelijke verklaring is dat leerlingen met een vakleerkracht
meer worden geconfronteerd met dingen die ze niet kunnen.
De pauze vormt een ander belangrijk moment waarop leerlingen kunnen bewegen en sporten.
Er zijn drie vormen van pauzegedrag onderscheiden: buiten bewegen en sporten, buiten niet
bewegen en sporten en binnen blijven. Leerlingen die meestal niet bewegen en sporten, blijken
vaker dan gemiddeld niet te kunnen beschikken over sport- en spelvoorzieningen op het
schoolplein. Leerlingen die wel bewegen en sporten, zitten relatief vaak op een school waar
tijdens de pauze activiteiten worden georganiseerd. Beide bevindingen gelden voor zowel het
basis- als het voortgezet onderwijs. Er is geen relatie gevonden tussen het pauzegedrag en
de aanwezigheid van specifieke beweegzones op het schoolplein. In het voortgezet onderwijs
hebben leerlingen die bewegen en sporten volgens de school vaker dan gemiddeld voldoende
ruimte op het plein en hebben leerlingen die binnen blijven minder vaak los spelmateriaal tot
hun beschikking. In beide onderwijstypen is er geen relatie gevonden met het oordeel over de
veiligheid van het schoolplein. Hoewel basisscholieren vaker buiten bewegen en sporten dan
middelbare scholieren en er over het algemeen betere voorzieningen zijn en er positiever over
het schoolplein wordt geoordeeld, zijn er voor leerlingen in het basisonderwijs vaker dan voor
leerlingen in het voortgezet onderwijs plannen om het schoolplein bewegingsvriendelijker te
maken.
Onder schoolsport vallen sportactiviteiten buiten schooltijd die geregeld worden door de
school, de gemeente, de buitenschoolse opvang of de huiswerkbegeleiding. Voor niet alle leerlingen
is er een schoolsportaanbod. In dit hoofdstuk is alleen gekeken naar leerlingen die tijdens
de meetweek wel een aanbod hadden. Er zijn vrijwel geen relaties gevonden tussen het
percentage leerlingen dat deelneemt aan schoolsport en de mate waarin de school prioriteit
geeft aan schoolsport, betrokkenheid toont bij schoolsport of samenwerkt met sportverenigingen.
Alleen leerlingen uit het voortgezet onderwijs die deelnemen aan schoolsport zitten
minder vaak dan gemiddeld op een school die schoolsport als prioriteit beschouwt. Mogelijk
geven scholen waar minder leerlingen deelnemen juist om deze reden meer prioriteit aan dit
onderwerp. Er is geen samenhang gevonden tussen deelname van leerlingen aan schoolsport
en de aanwezigheid van een vakleerkracht in het basisonderwijs of van een combinatiefunctionaris
op school. Ook zitten leerlingen die deelnemen aan schoolsport niet vaker dan gemiddeld
op een brede school. Leerlingen die op een brede school zitten, doen gemiddeld 27 minuten per
week meer aan schoolsport dan leerlingen die niet op een brede school zitten. De deelname van
leerlingen aan schoolsport hangt niet samen met de frequentie waarin een school met buitenschoolse
sportaanbieders samenwerkt.
Er is gekeken of er een samenhang is tussen de deelname en tijdsbesteding van leerlingen aan
de vijf beweegactiviteiten in de vrije tijd (clubsport, buiten voor zichzelf bewegen en spor-
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
163

ten, zwemmen, fietsen in de vrije tijd en active gamen) en het door de school gevoerde beleid
met betrekking tot sport bewegen (wel of geen gericht beleid, financiële prioriteit, een vakleerkracht
en/of een combinatiefunctionaris). Basisschoolleerlingen die buiten voor zichzelf
bewegen en sporten doen dat meer als zij op een school zitten die gericht beleid voert op het
gebied van bewegen en sport. Leerlingen die aan clubsport deelnemen, doen dat gemiddeld
22 minuten per week minder als zij op een school zitten die een negatieve houding heeft ten
opzichte van samenwerking met sportverenigingen. Ten slotte is het percentage leerlingen dat
aan clubsport doet niet hoger op een brede school dan op een ‘gewone’ school, maar doen ze
dat wel langer (gemiddeld per week 27 minuten meer).
In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk is, vooruitlopend op hoofdstuk 5, gekeken naar relaties
tussen de deelname en de tijdsbesteding van leerlingen aan elk van de tien beweeg activiteiten
en het de mate waarin de school beleid voert op het gebied van bewegen en sport, een deelvraag
van het onderzoek School, Bewegen en Sport. Leerlingen van scholen die een positiever
beweegbeleid voeren, doen niet meer of minder mee aan elk van de tien beweeg activiteiten
dan leerlingen van scholen met een doorsnee of minder beweegbeleid. Leerlingen op scholen
met meer beweegbeleid besteden per week wel meer tijd aan de pauzes en aan het buiten
voor zichzelf bewegen of sporten dan andere leerlingen, dat geldt vooral voor leerlingen in het
basisonderwijs. In hoofdstuk 5 wordt gekeken of er relaties zijn tussen het activiteits niveau
van leerlingen – berekend over alle tien de beweegactiviteiten – en het beweegbeleid van de
school. Ook zal in dat hoofdstuk worden gekeken of er een relatie is tussen het activiteits niveau
van leerlingen en de ‘losse’ schoolfactoren die in hoofdstuk 4 in verband zijn gebracht met het
beweeg- en sportgedrag van leerlingen.
164 School, Bewegen en Sport

Noten
1. Gemeten is de deelname en tijdsbesteding van leerlingen gedurende één week (van maandag
tot en met zondag), de zogenaamde ‘meetweek’.
2. Deze fysieke en sociale schoolfactoren zijn gebaseerd op literatuuronderzoek, zie hoofdstuk
1.
3. Zie tabel B1.6 in de onderzoeksverantwoording (bijlage 1). Weging heeft plaatsgevonden in
verband met de disproportionaliteit van de steekproef.
4. Om rekening te houden met clustereffecten van de school zijn de statistische analyses uitgevoerd
met een correctie van de geclusterde robuuste standaardfouten in Stata. Zie verder
de onderzoeksverantwoording, paragraaf B1.4.
5. De leerlingen in de categorieën lopen en fietsen hebben 0, 1 of 2 dagen met het openbaar
vervoer gereisd.
6. Via een protocol, zie paragraaf B1.1 in de onderzoeksverantwoording.
7. In dit onderzoek is niet gekeken naar de hoeveelheid fysieke activiteit in relatie tot de
inhoud van de les lichamelijke opvoeding (zie hiervoor bv. Slingerland 2010).
8. In het ideale geval zou de gebruikte accommodatie op een objectieve manier zijn beoordeeld.
Dat geldt ook voor de kwaliteit en kwantiteit van de materialen die tijdens de les
worden gebruikt. Dit is echter niet mogelijk met een vragenlijst, aangezien dit afhankelijk
is van meerdere factoren (bv. de grootte van de school). Daarom is gevraagd naar het oordeel
van de schoolvertegenwoordiger.
9. Dit zijn namelijk 13 leerlingen (0,1% van de basisscholieren), dat is een te klein aantal om
uitspraken over te kunnen doen.
10. Schoolsportaanbod is gebaseerd op antwoorden van leerlingen. Scholen waarvan vrijwel
geen enkele leerling deelnam, gelden als ‘geen aanbod’ in de meetweek. De grens lag op
deelname aan schoolsport door minder dan 5% van de leerlingen van een school, zodat een
enkele leerling die de definitie van schoolsport niet goed begreep er niet voor zorgde dat
een school ten onrechte in de analyse is meegenomen.
11. Daarvoor is gebruikgemaakt van resultaten over de school afkomstig uit de schoolvragenlijsten
en resultaten over het beweeg- en sportgedrag van leerlingen verkregen via de leerlingenvragenlijsten.
Dit beweeg- en sportgedrag is bevraagd over de zeven dagen voorafgaand
aan het invullen van de vragenlijst, de zogenaamde ‘meetweek’.
Relaties tussen het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen en de school(omgeving)
165

166 School, Bewegen en Sport

Relaties tussen het activiteitsniveau
van leerlingen en het
beweegbeleid van de school
Hoofdstuk 5
Mirjam Stuij
5.1 Inleiding
Anders dan in de voorgaande hoofdstukken wordt in dit hoofdstuk niet meer naar ‘losse’
beweegactiviteiten van leerlingen gekeken. Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen wordt
samengevat in het totale activiteitsniveau. In hoofdstuk 2 is reeds een maat gepresenteerd die
de afzonderlijke schoolfactoren op het gebied van sport en bewegen in één maat samenvat: het
beweegbeleid van de school. Dit maakt het mogelijk om scholen onderling met elkaar te vergelijken
op hun beleid met betrekking tot bewegen en sport. Dit hoofdstuk werkt toe naar een
presentatie van relaties tussen het activiteitsniveau van leerlingen en het beweegbeleid van de
school (zie figuur 1.2).
In paragraaf 5.2 wordt het ‘activiteitsniveau’ van leerlingen geïntroduceerd. Het beweeggedrag
van de leerlingen is in de hoofdstukken 3 en 4 beschreven op basis van hun deelname en tijdsbesteding
aan tien specifieke beweegactiviteiten: lopen en fietsen naar en van school, lichamelijke
opvoeding, pauzegedrag, schoolsport, clubsport, buiten voor jezelf bewegen of sporten,
zwemmen, fietsen in de vrije tijd en active gamen. In dit hoofdstuk komt daar de intensiteit van
elk van deze tien beweegactiviteiten bij. De duur en die intensiteit samen geven het activiteitsniveau
van de leerling weer.
In paragraaf 5.3 komen verschillen in activiteitsniveau tussen leerlingen aan de orde. Verschillen
naar achtergrondkenmerken, maar ook verschillen naar de mate van motivatie om te
bewegen en te sporten en verschillen naar de mate van waardering van het sportaanbod op
school. Daarnaast worden verschillen tussen leerlingen in de mate waarin de school en de vrije
tijd bijdragen aan het activiteitniveau weergegeven: welke leerlingen zijn voor hun activiteitsniveau
meer en welke minder afhankelijk van de school?
In paragraaf 5.4 worden ten slotte de relaties tussen het activiteitsniveau van de leerlingen
en de schoolkenmerken beschreven: eerst (in paragraaf 5.4.1) die tussen het activiteitsniveau
en de schoolfactoren die een relatie vertonen met de deelname van leerlingen aan één of meerdere
beweegactiviteiten (zie hoofdstuk 4), daarna (in paragraaf 5.4.2) die tussen het activiteitsniveau
en het beweegbeleid van de school.
Hoofdstuk 5 geeft een antwoord op drie deelvragen van dit onderzoek (zie hoofdstuk 1). De
vraag welke relaties er zijn tussen achtergrondkenmerken van scholieren (inclusief BMI) en
hun activiteitsniveau (deelvraag 1c) komt in paragraaf 5.3.1 aan bod. Deze paragraaf gaat
vervolgens ook over de relaties tussen beweeg- en sportmotieven van scholieren, hun opvattingen
over bewegen en sport en hun activiteitsniveau (deelvraag 1d). Op de laatste deelvraag
(2d), over de relaties tussen het beweegbeleid van de school en het activiteitsniveau
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
167

van scholieren op school en in het totaal, wordt ten slotte in de paragrafen 5.4.2 en 5.4.3 een
antwoord gegeven.
Technische leeswijzer
Alle resultaten in dit hoofdstuk zijn vanwege de complexiteit van de steekproef gewogen voor
onderwijstype (primair of voortgezet onderwijs), opleiding (van praktijkonderwijs tot vwo) en
mate van stedelijkheid van de schoolomgeving. ‘Gewone’, ongewogen, cijfers laten vergelijkbare
resultaten zien. 1 Vanwege de opzet van de steekproef zijn de statistische analyses in dit hoofdstuk,
net als in hoofdstuk 4, aangepast. 2 De resultaten die in de tekst worden besproken zijn
significant op p < 0,05. Significante resultaten zijn in dit hoofdstuk in de tabellen aangegeven.
5.2 Intensiteit van bewegen en het activiteitsniveau
In de hoofdstukken 3 en 4 is het beweeggedrag van leerlingen beschreven in termen van deelname
en tijdsbesteding aan tien specifieke beweegactiviteiten. Deze informatie is verkregen
via de vragenlijsten die leerlingen over hun beweeg- en sportgedrag hebben ingevuld. Daarnaast
heeft een deel van de leerlingen gedurende een week een ActiGraph-versnellingsmeter
gedragen. 3 Met dit deelonderzoek is het activiteitsniveau van de leerling bepaald.
De ActiGraph-versnellingsmeter, die alle versnellingen in het verticale vlak registreert, wordt
met een elastieken band ter hoogte van de heup gedragen. Een hogere intensiteit van beweging
gaat gepaard met een hoger aantal versnellingen per tijdseenheid. De ActiGraph meet deze
versnellingen in counts per 15 seconden. Hoe hoger het aantal counts, hoe intensiever iemand
beweegt, dus hoe actiever iemand is.
De leerlingen die een versnellingsmeter hebben gedragen, noteerden op hun vragenlijst naast
de duur van alle beweegactiviteiten ook de begintijd daarvan. Zo is van deze leerlingen bekend
wat ze hebben gedaan, hoe lang dat duurde en op welke tijdstippen dat was. Deze informatie
is voor iedere leerling gekoppeld aan de gegevens van zijn of haar versnellingsmeter. Hiermee
is voor elk van de beoefende beweegactiviteiten het gemiddeld aantal counts per leerling berekend.
Vervolgens is voor elk van de tien beweegactiviteiten het gemiddeld aantal counts van
alle leerlingen vastgesteld. Een uitgebreidere beschrijving van dit proces staat in de onderzoeksverantwoording
van dit rapport (paragraaf B1.3).
In deze paragraaf worden de resultaten van twee verschillende maten voor het beweeggedrag
van de leerlingen beschreven:
1. de intensiteit van het beweeggedrag, uitgedrukt in counts per 5 minuten. Hiermee wordt
getoond hoeveel counts de leerlingen uit het beweegintensiteitsonderzoek (n = 437) op drie
168 School, Bewegen en Sport

doordeweekse dagen hebben behaald en welk aandeel de tien beweegactiviteiten daarin
hebben. Ook het moment van de dag waarop deze activiteiten (vooral) plaatsvinden, wordt
weergegeven (paragraaf 5.2.1). Vervolgens wordt de intensiteit van elk van de beweegactiviteiten
weergegeven (paragraaf 5.2.2);
2. het totale activiteitsniveau van de leerlingen, uitgedrukt in tijdsbesteding maal intensiteit, dus
in counts. Leerlingen besteden niet ieder evenveel tijd aan elk van de tien beweegactiviteiten en
deze activiteiten hebben elk een andere mate van intensiteit. In het activiteitsniveau is het aantal
aan elk van de activiteiten bestede minuten vermenigvuldigd met het aantal counts dat met
deze activiteit per minuut wordt gehaald. Dit activiteitsniveau is voor alle leerlingen (n = 6.720) 4
berekend over de tien beweegactiviteiten samen (zie paragraaf 5.2.3). Ten slotte wordt de eenheid
voor het activiteitsniveau die in dit rapport wordt gebruikt, toegelicht (paragraaf 5.2.4).
5.2.1 De intensiteit van het beweeggedrag van de leerlingen
In hoofdstuk 3 is al uitgelegd dat met de tien beweegactiviteiten niet het volledige beweeggedrag
van de leerlingen wordt beschreven. In deze paragraaf wordt hier nader op ingegaan.
In figuur 5.1 zijn alle counts van alle leerlingen die een versnellingsmeter hebben gedragen van
de woensdag, donderdag en vrijdag bij elkaar opgeteld en gekoppeld aan de beoefening van
de tien beweegactiviteiten volgens de vragenlijsten. De voorste vlakken geven de counts weer
die kunnen worden toegeschreven aan de beweegactiviteiten, het lichtgrijze deel op de achtergrond
staat voor de overige, niet-beschreven, counts. 5
Figuur 5.1 Verloop counts woensdag tot en met vrijdag naar activiteit (in counts per 5 minuten;
selectie van leerlingenbeweegintensiteitsonderzoek; n = 437)
4.200
3.500
2.800
2.100
1.400
700
0
6 uur
8 uur 10 uur 12 uur 14 uur 16 uur 18 uur 20 uur
lopen van/naar school
fietsen van/naar school
lichamelijke opvoeding
pauzegedrag
schoolsport
clubsport
buiten bewegen/sporten voor jezelf
active gamen
overig
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
169

Acht van de tien beweegactiviteiten zijn in figuur 5.1 weergegeven: zwemmen ontbreekt omdat de
ActiGraph-versnellingsmeter niet in het water mag worden gedragen. 6 De intensiteit van fietsen in
de vrije tijd kon al op basis van het fietsen naar en van school worden bepaald.
Het lichtgrijze vlak ‘overig’ in figuur 5.1 bestaat uit de counts die niet met de acht beweegactiviteiten
zijn behaald. Op woensdag, donderdag en vrijdag kan 34% van de counts worden toegeschreven
aan de beweegactiviteiten, het lichtgrijze vlak beslaat de overige 66%. In het weekend is het aantal
‘beweegactiviteitencounts’ 13% van het totale aantal (zie figuur B1.5 in de onderzoeksverantwoording).
Over een hele week gezien, is gemiddeld 28% van de gemeten intensiteit te relateren aan
de acht specifieke beweegactiviteiten. 7 Daarnaast is nog een klein deel van het lichtgrijze vlak aan
zwemmen en fietsen in de vrije tijd toe te kennen. Daardoor is in totaal 31% van de gemeten beweegintensiteit
te herleiden tot de tien specifieke beweegactiviteiten. 8 Onder het overgebleven lichtgrijze
deel vallen activiteiten als zitten op school, eten, huiswerk maken, binnen spelen, heen-en-weer
lopen in huis of op school, helpen in het huishouden, lichamelijke verzorging, enzovoort. Deze activiteiten
kosten ook inspanning, maar zijn minder intensief dan de tien benoemde beweegactiviteiten.
De tien beweegactiviteiten blijken 2,5 maal zo intensief per tijdseenheid als de activiteiten die in het
lichtgrijze deel van figuur 5.1 vallen. 9 Als wordt gekeken naar beweeggedrag dat positief bijdraagt
aan de gezondheid, vervullen de tien gekozen beweegactiviteiten dus een belangrijke rol door de
relatief hoge intensiteit. Daarnaast zijn de overige activiteiten minder in tijd afgebakend, waardoor
het voor leerlingen moeilijker is om zich de starttijden en duur te herinneren. Vanwege deze redenen
is in het onderzoek School, Bewegen en Sport voor de tien genoemde beweegactiviteiten gekozen.
In dit onderzoek is dus ongeveer een derde van het totale beweeggedrag beschreven met de
tien specifieke beweegactiviteiten. Tussen 8:00 uur en 16:00 uur op een doordeweekse dag is
44% van de counts toe te kennen aan de tien beweegactiviteiten. De voornaamste activiteiten
zijn dan (begrijpelijkerwijs) de activiteiten die zijn gerelateerd aan school: lopen en fietsen
naar en van school, lichamelijke opvoeding, pauzegedrag en schoolsport. Schoolsport wordt
beoefend tot ongeveer 18:00 uur, maar het aantal leerlingen dat daaraan deelneemt, neemt
na 16:00 uur af. Onder schooltijd is dus een vrij groot deel van de counts beschreven. Tussen
16:00 uur en 20:00 uur op een doordeweekse dag is clubsport verantwoordelijk voor een groot
deel van de counts. Daarnaast wordt buiten bewegen of sporten voor jezelf veel in deze tijd
gedaan. Een relatief groot deel in die periode is echter onbeschreven. Dat naschoolse activiteiten
als clubsport en schoolsport al vroeg in de middag worden beoefend (zie figuur 5.1), komt
doordat leerlingen in het primair onderwijs op woensdagmiddag vrij hebben.
Figuur 5.1 laat zien dat het aantal counts van de leerlingen onder schooltijd relatief beperkt
is. Van alle counts die op een doordeweekse dag tussen 7:00 en 21:00 uur zijn gemeten, is 55%
tussen 8:00 en 16:00 uur gerealiseerd en 37% tussen 16:00 en 20:00 uur. Hoewel iets meer
dan de helft van het aantal counts op school wordt behaald, is de hoeveelheid beweging per
tijdseenheid daar relatief minder dan in de uren na schooltijd. De piek van de hoeveelheid
170 School, Bewegen en Sport

eweging ligt tussen 15:00 en 17:00 uur in de middag, de overgang van school naar vrije tijd.
De beweegactiviteiten die daarbij een grote rol spelen, zijn schoolsport, actief transport vanaf
school en buiten voor jezelf bewegen of sporten. Clubsport maakt daar ook deel van uit, maar
na 17:00 uur is de intensiteit die kan worden toegekend aan deze activiteit aanzienlijk groter. 10
5.2.2 De intensiteit van de tien beweegactiviteiten
Uit figuur 5.1 blijkt dat de tien beweegactiviteiten niet hetzelfde aantal counts opleveren. Om de
tien activiteiten onderling te kunnen vergelijken, is in figuur 5.2 weergegeven hoeveel counts elk
van deze activiteiten de leerlingen gemiddeld oplevert. Dit is een weergave van de intensiteit
van een activiteit. 11 De vijf beweegactiviteiten die direct aan school kunnen worden gerelateerd
(lopen en fietsen naar en van school, lichamelijke opvoeding, pauzegedrag en schoolsport), zijn
bij elkaar opgeteld ongeveer net zo intensief als de vijf activiteiten die leerlingen in hun vrije tijd
beoefenen. Maar de beweegactiviteiten zijn niet allemaal even intensief (zie figuur 5.2).
Figuur 5.2 Gemiddelde intensiteit per activiteit per leerling (in counts per 5 minuten; selectie
van leerlingenbeweegintensiteitsonderzoek; n = 437)
10.000
8549
9037
7.500
6335
5665
5449
5665
5.000
4683
4683
2760
2971
2.500
0
Lopen naar school
Fietsen naar school*
Lichamelijke opvoeding
Pauzegedrag
Schoolsport
Clubsport
Buiten bewegen/sporten voor jezelf
Zwemmen**
Fietsen in vrije tijd*
Active gamen
* De waarde van fietsen wordt door de versnellingsmeter onderschat. Hiervoor is gecorrigeerd (zie de
onderzoeksverantwoording).
** De waarde van zwemmen kan niet met de versnellingsmeter worden gemeten. Deze waarde is gelijkgesteld
aan de waarde voor lopen (zie de onderzoeksverantwoording).
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
171

De minst intensieve beweegactiviteiten zijn active gamen en pauzegedrag. 12 Onder de noemer
pauzegedrag zijn alle leerlingen meegerekend, dus zowel de leerlingen die binnen blijven als
de leerlingen die buiten wel of niet sporten en bewegen. Leerlingen die meestal buiten gaan
bewegen en sporten, bewegen (vanzelfsprekend) intensiever dan leerlingen die naar buiten
gaan en niet bewegen en sporten of leerlingen die binnen blijven (resp. 3.344, 2.917 en 2.238
counts/5 minuten).
Clubsport is het meest intensief (9.037 counts/5 minuten), gevolgd door schoolsport (8.549
counts/5 minuten). De intensiteit van lichamelijke opvoeding is 6.335 counts/5 minuten; dat is
ongeveer 70% van de intensiteit van clubsport en 74% van die van schoolsport. Leerlingen die
aan schoolsport deelnemen, doen dat vrijwillig. Uit nadere analyse blijkt dat deze leerlingen
tijdens de les lichamelijke opvoeding niet significant actiever zijn dan leerlingen die niet aan
schoolsport deelnemen (resultaten niet weergegeven). Het zijn dus niet per se de meer actieve
leerlingen die aan schoolsport deelnemen.
Lichamelijke opvoeding is niet in de eerste plaats bedoeld om het activiteitsniveau van leerlingen
te verhogen. Het vak is in eerste instantie gericht op het (meer) bekwaam worden voor een
verantwoorde deelname aan de bewegingscultuur, waarbij in het primair onderwijs de nadruk
ligt op het aanleren van bewegingsvormen en in het voortgezet onderwijs op een brede oriëntatie
op de bewegingscultuur. Leren bewegen en plezier beleven aan het bewegen zijn belangrijke
facetten van de les lichamelijke opvoeding (Van Berkel 2008; Ten Brinke et al. 2007). Maar
ook schoolsport en clubsport hebben het verhogen van het activiteitsniveau niet als eerste of
enige doel. Dat lichamelijke opvoeding minder intensief is dan clubsport en schoolsport komt
mogelijk deels doordat er daar (meer) tijd wordt gebruikt voor transport naar de accommodatie,
omkleden en instructie (o.a. Van Weerden et al. 2008; Slingerland 2010; zie ook hoofdstuk
2). 13 Een andere mogelijke verklaring ligt in de invulling van de beweegactiviteiten. Tijdens
lichamelijke opvoeding wordt een heel scala aan activiteiten aangeboden, variërend van
turnactiviteiten tot balsporten. Vrijwel alle leerlingen nemen daaraan deel. Schoolsport is vrijwillig
en vaak wordt er een van te voren bekende activiteit aangeboden. Leerlingen kiezen voor
deelname aan die activiteit. Dat is ook bij clubsport het geval. Mogelijk zijn leerlingen daardoor
actiever tijdens de beoefening van schoolsport of clubsport.
5.2.3 Het activiteitsniveau
Niet elke beweegactiviteit is dus even intensief. Daarnaast varieert de tijd die de leerlingen
per week aan de verschillende activiteiten besteden (zie tabel 3.2). Deze twee facetten van het
beweeggedrag, intensiteit en tijd, zijn samengevat in één maat: het activiteitsniveau. Dit is de
totale tijd die aan de tien beweegactiviteiten is besteed, vermenigvuldigd met de intensiteit
van elke activiteit (in counts per tijdseenheid); het gaat hier dus om het aantal counts dat gedurende
de meetweek aan de tien activiteiten is besteed. Dit activiteitsniveau is gebaseerd op de
tien specifieke en intensieve beweegactiviteiten die samen 31% beslaan van de totale counts die
172 School, Bewegen en Sport

leerlingen per week behalen (zie figuur 5.1). Andere, minder intensieve en/of minder duidelijk
in tijd afgebakende beweegactiviteiten zijn hierin niet meegenomen. Dat betekent dat het activiteitsniveau
niet een maat is voor het gehele beweeggedrag, maar wel voor een belangrijk en
concreet deel daarvan.
Het activiteitsniveau is voor alle leerlingen (n = 6.720) berekend op basis van de gegevens uit de
leerlingenvragenlijst. Zo wordt voor elke dag van de week bekend of en hoe lang iedere leerling
de beweegactiviteiten heeft beoefend. Voor activiteiten gerelateerd aan school is dit op 5 waarnemingen
(5 dagen) per leerling gebaseerd, voor activiteiten in de vrije tijd op 7 waarnemingen.
Deze duur is vervolgens voor elk van de activiteiten ‘gewogen’ door vermenigvuldiging met de
specifieke intensiteit. In dit activiteitsniveau wegen de tien beweegactiviteiten door een verschil
in tijdsbesteding en een verschil in intensiteit gemiddeld niet even zwaar. Ter illustratie staat in
de eerste kolom van figuur 5.3 het aandeel in tijdsbesteding van elk van de tien activiteiten in het
totaal van die tien, dus de relatieve duur. In de tweede kolom is het aandeel in counts (duur maal
intensiteit) van elk van de beweegactiviteiten in het totaal van de tien weergegeven.
Figuur 5.3 Aandeel in tijd en in counts van de tien beweegactiviteiten per week (alle leerlingen;
n = 6.720)
100
1%
9%
12%
2%
8%
16%
lopen van/naar school
fietsen van/naar school
75
lichamelijke opvoeding
32%
20%
pauzegedrag
schoolsport
50
2%
14%
2%
22%
clubsport
buiten bewegen/sporten voor jezelf
fietsen in vrije tijd
zwemmen
25
16%
17%
active gamen
0
8%
2%
5%
7%
3%
3%
% minuten % counts
Uit figuur 5.3 blijkt dat het tijdsaandeel (het percentage minuten) van enkele activiteiten verschilt
van het activiteitsaandeel (het percentage counts). Lichamelijke opvoeding beslaat bij-
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
173

voorbeeld 12% van het aantal minuten dat aan de tien activiteiten wordt besteed, maar 16% van
het aantal counts. Dat komt doordat de les een relatief intensieve beweegvorm is. Ook bij clubsport
is dat zichtbaar: het aandeel in intensiteit (22%) is groter dan het aandeel in tijd (14%). Bij
pauzegedrag is het omgekeerde het geval: hoewel er relatief veel tijd aan pauze wordt besteed
(32%), is het aandeel in intensiteit van het gedrag kleiner (20%). Dat komt doordat er ook leerlingen
zijn die niet bewegen of sporten tijdens de pauze. Ook active gamen is niet zo intensief.
Bovendien is de tijd die eraan wordt besteed, beperkt. En hoewel schoolsport relatief intensief
is (zie figuur 5.2), wordt er relatief weinig tijd aan besteed. Dat komt omdat maar een klein deel
van de leerlingen aan schoolsport doet (17%, zie tabel 3.2). Daardoor is ook het totale aandeel
van schoolsport in intensiteit erg klein (3%).
Er zijn verschillen tussen leerlingen uit het primair en voortgezet onderwijs. Basisschoolleerlingen
besteden meer tijd aan buiten voor jezelf sporten en bewegen en ze hebben langer
pauze (zie tabel 3.2). Leerlingen uit het voortgezet onderwijs zijn meer tijd kwijt aan het fietsen
van en naar school en besteden iets meer tijd aan clubsport en lichamelijke opvoeding.
Die verschillen zijn zowel bij het percentage minuten als bij het percentage counts zichtbaar
(niet weergegeven).
Discussie: de school en het activiteitsniveau
De mate van activiteit onder schooltijd blijkt beperkt (zie figuur 5.1). Na schooltijd zijn leerlingen
actiever dan onder schooltijd. Als echter gekeken wordt naar de tien intensieve beweegactiviteiten,
die samen een derde van de hoeveelheid activiteit van leerlingen omvatten, is
38% van het activiteitsaandeel toe te kennen aan de beweegactiviteiten op school (lichamelijke
opvoeding, pauzegedrag en schoolsport) en 10% aan actief transport naar en van school. Dit
vormt samen bijna de helft van het activiteitsniveau van leerlingen, gebaseerd op tien activiteiten.
Buiten school wordt de fysieke activiteit van leerlingen voor een groter deel nog op een
andere wijze aangevuld dan onder schooltijd (zie figuur 5.1). Deze overige activiteiten (zoals
heen-en-weer lopen, bewegen tijdens het zitten en helpen in het huishouden) zijn minder specifiek,
tijdgebonden en/of intensief dan de tien specifieke beweegactiviteiten.
De directe invloed van de school op de activiteit van leerlingen is beperkt tot de schooltijd zelf,
met een kleine uitbreiding door naschoolse sport. Lichamelijke opvoeding en schoolsport zijn
van de beweegactiviteiten op school het meest intensief (zie figuur 5.2). Verhoging van het
activiteitsniveau zou hier gerealiseerd kunnen worden. Te denken valt aan uitbreiding van het
aantal uren lichamelijke opvoeding en intensivering van deze les (Verstraete et al. 2007; Slingerland
2010). Aan schoolsport doen relatief weinig leerlingen mee. Het vergroten van het aanbod
aan schoolsport, leerlingen meer stimuleren om deel te nemen aan schoolsport of zelfs het
verplichten van deelname aan schoolsport zijn mogelijkheden om dat uit te breiden. Driekwart
van de leerlingen die aan schoolsport heeft gedaan, is ook lid van een sportclub, sportschool of
dansschool. Als doelgroep komen dus vooral leerlingen in beeld die (nog) niet aan clubsport
174 School, Bewegen en Sport

doen. Uitbreiding van schoolsport moet niet ten koste gaan van deelname aan clubsport, want
dan valt de winst weg.
Ook in de pauze is uitbreiding van activiteit mogelijk, vooral door het stimuleren van
bewegen en sporten onder leerlingen die dat nu nog niet doen. De grootste winst valt daarbij in
het voortgezet onderwijs te behalen, aangezien daar maar een klein deel van de leerlingen tijdens
de pauze meestal beweegt en sport (zie tabel 3.8). Hoewel er op de basisschool geen relatie
bleek tussen het beweeggedrag in de pauze en de aanwezigheid van los sport- en spelmateriaal
op het schoolplein (zie tabel 4.6a), is er bij leerlingen in het voortgezet onderwijs wel een
positieve relatie gevonden (zie tabel 4.6b). Daarnaast zijn er aanwijzingen dat de activiteit van
basisschoolleerlingen tijdens de pauzes wordt verhoogd door interventieprogramma’s waarbij
gebruik wordt gemaakt van spelmateriaal, verschillende beweegzones of fluorescerende lijnen
(resp. Verstraete et al. 2006; Ridgers et al. 2007a; Stratton et al. 2000). In de slotbeschouwing
van dit rapport wordt ingegaan op een aantal scenario’s dat voorspelt in welke mate de activiteit
van leerlingen toeneemt als alle leerlingen bijvoorbeeld drie uur per week lichamelijke
opvoeding zouden hebben, zouden bewegen en sporten tijdens de pauze of twee uur per week
aan schoolsport zouden deelnemen.
5.2.4 Weergave van het activiteitsniveau: percentielen van counts
Het activiteitsniveau is in paragraaf 5.2.3 uitgedrukt in counts. Gemiddeld hebben alle
leerlingen in totaal in de meetperiode ongeveer 5 miljoen counts over de tien beweegactiviteiten
behaald. De minst actieve leerling kwam tot ruim een half miljoen counts, de hoogste
score was bijna 20 miljoen. Om deze resultaten leesbaarder te kunnen presenteren, is
gekozen voor een weergave in ‘percentielen van counts’. Dit is een relatieve weergave op
een schaal van 0 tot 100, waarbij de helft van alle leerlingen per definitie 50 is. Een waarde
van 80 betekent een countniveau van 80% van de leerlingen: 80% van de leerlingen heeft
een lager aantal counts behaald, 20% een hoger aantal. Deze waarde geeft weer hoe hoog
een leerling of een groep scoort ten opzichte van alle andere leerlingen of groepen binnen
dit onderzoek, dus hoe actief een groep is ten opzichte van andere groepen. Belangrijk is
daarbij dat deze waarden niet bij elkaar mogen worden opgeteld of van elkaar mogen worden
afgetrokken, het zijn immers weergaven van de counts. De statistische toetsen zijn dan
ook op de onderliggende counts uitgevoerd. Percentielen van counts worden in dit rapport
afgekort als pCounts.
In dit hoofdstuk worden twee vormen van activiteitsniveau gebruikt. De eerste is het totale
activiteitsniveau, kortweg het activiteitsniveau (uitgedrukt in pCounts). Dit is berekend over
alle tien de beweegactiviteiten. De tweede vorm is het activiteitsniveau op school (uitgedrukt
in pCounts school). Dit is berekend over de beweegactiviteiten op school: lichamelijke opvoeding,
pauzegedrag en schoolsport. 14 Actief transport van en naar school is daarbij niet meegerekend.
Het activiteitsniveau op school bestaat uit de beweegactiviteiten die op of via de
school plaatsvinden.
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
175

5.3 Het activiteitsniveau van leerlingen
Het activiteitsniveau van leerlingen is gebaseerd op tijdsbesteding aan tien specifieke beweegactiviteiten
die elk een verschillende mate van intensiteit kennen. In hoofdstuk 3 bleek dat de
leerlingen niet allemaal in gelijke mate deelnemen aan elk van de tien beweegactiviteiten. Dat
betekent dat er verschillen in activiteitsniveau tussen leerlingen te verwachten zijn op basis
van achtergrondkenmerken. Daarover gaat het eerste deel van deze paragraaf. Vervolgens
worden vier beweegprofielen van leerlingen gepresenteerd, die inzicht geven in het belang van
beweegactiviteiten op school en beweegactiviteiten buiten school voor verschillende groepen
leerlingen.
5.3.1 Achtergrondkenmerken van leerlingen en activiteitsniveau
Het gemiddelde activiteitsniveau van alle leerlingen is per definitie 50. Aan enkele van de tien
beweegactiviteiten wordt meer tijd besteed door leerlingen uit het primair onderwijs (zoals
bewegen en sporten tijdens de pauze en buiten voor jezelf zelf bewegen en sporten), terwijl
leerlingen uit het voortgezet onderwijs gemiddeld aan andere beweegactiviteiten meer tijd
besteden (zoals clubsport en fietsen naar en van school) (zie tabel3.2). Uit tabel 5.1 blijkt dat
leerlingen in het primair onderwijs in totaal over de tien beweegactiviteiten actiever zijn dan
leerlingen uit het voortgezet onderwijs (resp. 54 en 46 pCounts).
176 School, Bewegen en Sport

Tabel 5.1 Activiteitsniveau van leerlingen naar achtergrondkenmerken en onderwijstype
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
Onderwijstype
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal 50 54 46*
Geslacht
jongen 56 59 53
meisje 44 ‡ 49 ‡ 40* ‡
Afkomst
autochtoon 51 55 48 *
westers allochtoon 51 53 50
niet-westers allochtoon 44 ‡ 51 36* ‡
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 46 52 40*
sterk stedelijk 48 52 43*
matig stedelijk 50 56 46
weinig stedelijk 53 55 51
niet-stedelijk 52 55 49
Aantal auto’s thuis
geen 47 51 42
één 48 53 42 *
twee of meer 53 ‡ 55 ‡ 50 ‡
Sportdeelname vader
nooit 43 ‡ 47 ‡ 39* ‡
tot één keer per maand 50 54 47
één keer per week 52 55 50
meer dan één keer per week 58 ‡ 61 ‡ 54
Lidmaatschap sportclub
nee 29 36 23 *
ja 58 ‡ 60 ‡ 56 ‡
BMI-categorie
ondergewicht 46 50 43
normaal gewicht 51 55 47 *
overgewicht 48 50 ‡ 46
* Significant verschil tussen PO en VO (p < 0,05).
‡ Significant verschil naar achtergrondkenmerk (p < 0,05, cursieve categorie is referentie).
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
177

Het activiteitsniveau van leerlingen in het basisonderwijs is voor elke groep die in tabel 5.1 is
weergegeven hoger dan voor leerlingen in het voortgezet onderwijs, maar de verschillen zijn
niet voor alle groepen significant. Zo blijkt het verschil tussen jongens in de hoogste klassen
van het basisonderwijs en jongens in klas 1 en 3 van het voortgezet onderwijs niet significant te
zijn, terwijl meisjes in het voortgezet onderwijs wel significant minder actief zijn dan meisjes
in het basisonderwijs (resp. 40 en 49 pCounts). Ook autochtonen, niet-westerse allochtonen,
leerlingen uit (zeer) sterk stedelijke gebieden en leerlingen waar thuis één auto 15 is, zijn in het
voortgezet onderwijs significant minder actief dan dezelfde groepen in het basisonderwijs.
Middelbare scholieren waarvan de vader nooit sport, zijn significant minder actief dan vergelijkbare
leerlingen uit het basisonderwijs. Voor andere frequenties van sportdeelname van de
vader zijn de gevonden verschillen kleiner en niet significant. Basisschoolleerlingen die geen
lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool zijn significant actiever dan leerlingen
in het voortgezet onderwijs die geen lid zijn. Ten slotte hebben basisschoolleerlingen met een
normaal gewicht een significant hoger activiteitsniveau dan middelbare scholieren met een
normaal gewicht.
Naast deze verschillen tussen leerlingen uit het primair en voortgezet onderwijs zijn er ook verschillen
in activiteitsniveau naar achtergrondkenmerken van leerlingen binnen beide onderwijstypes
(zie tabel 5.1). Meisjes zijn minder actief dan jongens, zowel in het basisonderwijs
als in het voortgezet onderwijs. In het voortgezet onderwijs is het verschil tussen jongens en
meisjes groter dan in het basisonderwijs. Leerlingen waar twee auto’s thuis staan zijn in beide
onderwijstypes actiever dan leerlingen met één auto thuis. En ook hier is het verschil tussen de
leerlingen uit het voortgezet onderwijs groter dan tussen de leerlingen uit het primair onderwijs.
Hetzelfde gaat op voor leerlingen waarvan de vader nooit aan sport doet en voor leerlingen
die niet lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool: beide groepen hebben een
lager activiteitsniveau dan respectievelijk leerlingen waarvan de vader minimaal één keer per
maand sport en leerlingen die wel een lidmaatschap hebben, maar de verschillen zijn groter
tussen leerlingen uit het voortgezet onderwijs. De verschillen in activiteitsniveau tussen leerlingen
die wel en niet lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool zijn aanzienlijk. Dat
komt doordat clubsport een intensieve activiteit is (zie figuur 5.2) en doordat leerlingen die lid
zijn ook vaker deelnemen aan schoolsport en meer tijd besteden aan buiten voor zichzelf bewegen
of sporten (zie resp. tabel 3.10 en tabel 3.14). Niet-westerse allochtone leerlingen uit het
voortgezet onderwijs hebben een lager activiteitsniveau dan hun leeftijdgenoten van autochtone
afkomst. In het primair onderwijs blijkt dit verschil niet significant. Daar zijn leerlingen
met overgewicht wel weer minder actief dan leerlingen met normaal gewicht, een verschil dat
er onder leerlingen uit het voortgezet onderwijs niet is.
Leerlingen uit het primair onderwijs zijn actiever dan leerlingen uit het voortgezet onderwijs.
In hoofdstuk 3 kwam naar voren dat de deelname van leerlingen uit het primair onderwijs aan
de tien beweegactiviteiten in bijna alle gevallen hoger is dan die van leerlingen uit het voort-
178 School, Bewegen en Sport

gezet onderwijs (tabel 3.2). Leerlingen uit het primair onderwijs besteden in totaal gemiddeld
1.067 minuten per week aan de tien beweegactiviteiten, leerlingen uit het voortgezet onderwijs
doen dat gemiddeld 970 minuten per week (zie tabel 3.2). Dat komt tot uiting in een hoger activiteitsniveau
(waarin ook de intensiteit van de verschillende activiteiten is meeberekend) voor
leerlingen uit het primair onderwijs. Dit komt overeen met ander onderzoek waaruit blijkt dat
de mate van activiteit of sportdeelname afneemt als kinderen ouder worden (resp. Armstrong
1998; Kamphuis en Van den Dool 2008).
De verschillen in activiteitsniveau naar achtergrondkenmerken binnen het voortgezet onderwijs
zijn groter dan binnen het basisonderwijs. Dit komt doordat leerlingen uit het voortgezet
onderwijs die deelnemen aan een beweegactiviteit dat gemiddeld langer doen dan leerlingen
uit het primair onderwijs (met uitzondering van pauzegedrag en buiten voor jezelf bewegen
of sporten). Daarnaast is deelname aan de tien beweegactiviteiten sterk gerelateerd aan achtergrondkenmerken
van leerlingen (zie hoofdstuk 3). Dat maakt dat verschillen in activiteitsniveau
naar achtergrondkenmerken binnen het voortgezet onderwijs groter zijn dan binnen
het primair onderwijs.
Motieven om te bewegen en te sporten
De motieven om te bewegen en te sporten vormen een belangrijke factor bij de mate waarin
scholieren sporten of bewegen (zie paragraaf 3.4). Er zijn vijf verschillende motiefgroepen
onderscheiden, namelijk bewegen en sporten vanwege het plezier, het lichamelijk effect, het
aanzien, de spanning en het avontuur, en het sociaal contact. 16 Voor elk van die vijf geldt dat
leerlingen die zich door een bepaald type motief ‘meer’ aangesproken voelen, actiever zijn dan
leerlingen voor wie dat ‘gemiddeld’ of ‘minder’ het geval is (zie tabel 5.2).
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
179

Tabel 5.2 Activiteitsniveau van leerlingen naar motief om te bewegen en sporten en onderwijstype
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
Onderwijstype
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal 50 54 46*
Plezier (schaal)
minder 24 ‡ 29 ‡ 22* ‡
gemiddeld 35 40 31*
meer 56 ‡ 58 ‡ 53 ‡
Lichamelijk effect (schaal)
minder 47 52 41*
gemiddeld 49 52 46
meer 51 ‡ 56 ‡ 48*
Aanzien (schaal)
minder 43 ‡ 49 ‡ 37* ‡
gemiddeld 53 56 50
meer 61 ‡ 63 ‡ 59 ‡
Spanning en avontuur (schaal)
minder 43 ‡ 49 40*
gemiddeld 47 52 43*
meer 54 ‡ 56 ‡ 51 ‡
Sociaal contact (schaal)
minder 43 48 38*
gemiddeld 46 50 42*
meer 53 ‡ 56 ‡ 49* ‡
* Significant verschil tussen PO en VO (p < 0,05).
‡ Significant verschil binnen motiefschaal (p < 0,05, ‘gemiddelde’ is referentie).
Vooral bij leerlingen die meer sporten en bewegen vanwege het plezier is het verschil erg groot:
zij zijn aanzienlijk actiever dan leerlingen die dat gemiddeld of minder doen (pCounts is resp. 56,
35 en 24). Dat geldt zowel binnen het primair onderwijs als binnen het voortgezet onderwijs.
Plezier blijkt een belangrijk motief voor fysieke activiteit. Er zijn ook aanzienlijke verschillen tussen
leerlingen die minder, gemiddeld of meer waarde hechten aan het motief ‘aanzien’. Hoewel
leerlingen uit het voortgezet onderwijs meer waarde hechten aan lichamelijke effecten van sport
en bewegen dan leerlingen uit het basisonderwijs (zie tabel 3.19), blijkt de mate waarin deze binnen
het voortgezet onderwijs als motief worden gezien niet samen te hangen met (significante)
180 School, Bewegen en Sport

verschillen in activiteitsniveau (tabel 5.2). In het basisonderwijs daarentegen zijn leerlingen die
zich meer door dit motief laten leiden wel actiever. Leerlingen die ‘meer’ waarde hechten aan de
motieven spanning en avontuur of sociale contacten zijn actiever dan leerlingen die dat ‘gemiddeld’
of ‘minder’ doen, ongeacht of ze in het primair of voortgezet onderwijs zitten.
Vergelijkbaar met wat bij het activiteitsniveau van leerlingen naar achtergrondkenmerken naar
voren kwam (tabel 5.1), zijn leerlingen uit het primair onderwijs ook bij de vijf verschillende
motieven om te bewegen en te sporten in alle gevallen actiever dan leerlingen uit het voortgezet
onderwijs (tabel 5.2). Deze verschillen zijn voor de leerlingen in de categorie ‘minder’
voor alle motieven significant. Leerlingen die niet zoveel waarde hechten aan een vorm van
motivatie zijn in het primair onderwijs in alle gevallen actiever dan in het voortgezet onderwijs.
In de groepen die meer waarde hechten aan één van de motieven is alleen het verschil
tussen leerlingen uit het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs bij sporten vanwege de
lichamelijke effecten en vanwege het sociaal contact significant.
Sportief zelfbeeld
De leerlingen kregen ook enkele stellingen ter beoordeling van hun eigen inschatting van hun
capaciteiten op het gebied van bewegen en sport voorgelegd. Op basis hiervan is de schaal
‘sportief zelfbeeld’ gecreëerd. 17 Leerlingen die een positief sportief zelfbeeld hebben, vinden
van zichzelf dat ze goed zijn in gym, dat ze tot de betere sporters uit de klas behoren en dat ze
altijd al veel aan bewegen en sport hebben gedaan. Ook vinden ze bewegen en sport belangrijk.
Tabel 5.3 Activiteitsniveau van leerlingen naar sportief zelfbeeld en onderwijstype
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
Onderwijstype
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal 50 54 46*
Sportief zelfbeeld (schaal)
negatief 29 ‡ 35 ‡ 25* ‡
neutraal 39 42 36* ‡
positief 57 ‡ 59 ‡ 54 ‡
* Significant verschil tussen PO en VO (p < 0,05).
‡ Significant verschil binnen schaal sportief zelfbeeld (p < 0,05, ‘neutraal’ is referentie).
Leerlingen met een positief sportief zelfbeeld hebben een hoger activiteitsniveau dan leerlingen
met een neutraal of een negatief sportief zelfbeeld, zowel in het primair als in het
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
181

voort gezet onderwijs (zie tabel 5.3). Leerlingen die een negatief sportief zelfbeeld hebben,
zijn minder actief dan leerlingen met een neutraal zelfbeeld. Ook deze bevinding gaat op
voor basisschoolleerlingen en middelbare scholieren. Vergelijkbaar met de resultaten bij
de beweeg- en sportmotieven (tabel 5.2), geldt dat middelbare scholieren die een minder
positief sportief zelfbeeld hebben (neutraal of negatief), significant minder actief zijn dan
basisschoolleerlingen in deze twee categorieën. Het verschil tussen leerlingen uit het basisonderwijs
en leerlingen uit het voortgezet onderwijs met een positief sportief zelfbeeld is
niet significant.
Waardering van het sportaanbod op school
De leerlingen hebben ook op stellingen over het sportaanbod op school gereageerd. Twee variabelen
zijn op deze stellingen gebaseerd: de waardering van de gymlessen en de waardering
van het sportaanbod buiten de les. 18 Leerlingen die de lessen lichamelijke opvoeding positief
waarderen, hebben een hoger activiteitsniveau dan leerlingen die een neutraal of negatief oordeel
over deze lessen hebben, zowel in het primair als in het voortgezet onderwijs (tabel 5.4).
Tabel 5.4 Activiteitsniveau van leerlingen naar opvattingen over sportaanbod op school en
onderwijstype
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
Onderwijstype
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal 50 54 46*
Waardering gymlessen (schaal)
negatief 41 47 38
neutraal 43 49 40*
positief 52 ‡ 55 ‡ 48* ‡
Waardering sportaanbod buiten de les (schaal)
negatief 46 50 46
neutraal 48 50 46
positief 57 ‡ 58 ‡ 51
* Significant verschil tussen PO en VO (p < 0,05).
‡ Significant verschil binnen schaal waardering (p < 0,05, ‘neutraal’ is referentie).
In het primair onderwijs hebben leerlingen die het sportaanbod buiten de les (in de pauze en
na schooltijd) positief waarderen een hoger activiteitsniveau dan leerlingen die dat niet doen.
In het voortgezet onderwijs is deze relatie niet gevonden.
182 School, Bewegen en Sport

De stellingen in de schaal ‘waardering sportaanbod buiten de les’ sluiten meer aan bij leerlingen
uit het basisonderwijs dan bij leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Van de leerlingen uit
het voortgezet onderwijs heeft 17% over het sportaanbod buiten de les een positief oordeel, in
het primair onderwijs is dat 52% (zie tabel B2.3). Dat kan verklaren waarom er bij leerlingen
in het voortgezet onderwijs geen significante relatie is gevonden tussen de waardering van het
sportaanbod buiten de les en het activiteitsniveau.
Of positievere opvattingen over het sportaanbod op school leiden tot meer actieve leerlingen
of dat actievere leerlingen positiever oordelen over het sportaanbod op school, is op basis
van dit onderzoek niet duidelijk.
De coolschaal en het activiteitsniveau
In hoofdstuk 3 is de zogenaamde ‘coolschaal’ geïntroduceerd, een schaal die weergeeft in
welke mate leerlingen rondhangen op straat, muziek luisteren en chillen met vrienden. Naarmate
leerlingen hoger scoren op deze schaal nemen ze vaker ze aan deze drie activiteiten deel.
Ze blijken gemiddeld ook meer tijd te besteden aan televisiekijken (niet in tabel). De coole
activiteiten lijken tegenstrijdig met bewegen en sporten, er is immers weinig fysieke activiteit
voor nodig. In tabel 5.5 komt echter naar voren dat leerlingen met een hoge coolscore een hoger
activiteitsniveau hebben dan leerlingen die minder of gemiddeld cool zijn, zowel in het primair
als in het voortgezet onderwijs.
Tabel 5.5 Activiteitsniveau van leerlingen naar coolschaal en onderwijstype
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
Onderwijstype
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal 50 54 46
Coolschaal
minder 47 48 ‡ 45
neutraal 49 54 45*
meer 55 ‡ 65 ‡ 49* ‡
* Significant verschil tussen PO en VO (p < 0,05).
‡ Significant verschil binnen schaal waardering (p < 0,05, ‘neutraal’ is referentie).
Basisschoolleerlingen hebben gemiddeld genomen een hoger activiteitsniveau naarmate ze
cooler zijn. Het activiteitsniveau van basisschoolleerlingen die meer cool zijn is bij negen van
de tien beweegactiviteiten hoger dan dat van andere basisschoolleerlingen; alleen bij het fietsen
van en naar school is het lager (niet in tabel). Deze coole leerlingen halen hun extra acti-
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
183

viteit vooral uit respectievelijk het buiten bewegen en sporten voor zichzelf, fietsen in de vrije
tijd, active gamen en clubsport. Binnen school doen ze meer aan schoolsport.
Ook in het voortgezet onderwijs geldt dat leerlingen die meer cool zijn bij het merendeel van
de beweegactiviteiten actiever zijn dan leerlingen die minder of gemiddeld cool zijn. Net als in
het primair onderwijs fietsen zij minder van en naar school. Leerlingen die gemiddeld cool zijn
besteden meer tijd aan clubsport dan de meer coole leerlingen. Deze laatste groep haalt de extra
activiteit vooral uit respectievelijk buiten voor zichzelf bewegen of sporten, fietsen in de vrije tijd,
active gamen en schoolsport.
In hoofdstuk 3 is beschreven dat leerlingen die cool zijn vaker afkomstig zijn uit het voortgezet onderwijs
(vooral uit het praktijkonderwijs en de beroepsgerichte richtingen van het vmbo), een niet-westerse
allochtone afkomst hebben, in zeer sterk stedelijke gebieden wonen, thuis geen auto’s hebben en
niet lid zijn van een sportclub. Uit datzelfde hoofdstuk bleek ook dat leerlingen met die achtergrondkenmerken
gemiddeld minder bewegen dan andere leerlingen. Dat blijkt dus niet voor al deze leerlingen
op te gaan: leerlingen die cool zijn, hebben een hoger activiteitsniveau dan andere leerlingen.
5.3.2 Beweegprofielen van leerlingen: verschillen in activiteitsniveau
Het activiteitsniveau verschilt per leerling, zo bleek uit de voorgaande paragraaf. Er zijn leerlingen
die erg actief zijn en er zijn leerlingen die juist weinig actief zijn. Zo zijn er ook leerlingen die erg
actief zijn op school en leerlingen die in de vrije tijd erg actief zijn. Om meer inzicht te krijgen in
die verschillen zijn vier beweegprofielen van leerlingen gemaakt: de leerlingen zijn ingedeeld op
basis van de verhouding tussen het activiteitsniveau op school en het activiteitsniveau van de overige
activiteiten (bewegen in de vrije tijd en het actief transport van en naar school) (zie figuur 5.4).
Figuur 5.4 Beweegprofielen van leerlingen
school(-)/vrije tijd(-)
Leerlingen die zowel op school
als in de vrije tijd relatief weinig
intensief bewegen.
Totaal: minst actief
(-)(-)
school(-)/vrije tijd(+)
Leerlingen die op school
relatief weinig intensief bewegen,
maar buiten school relatief veel.
(-)(+)
28% van de
leerlingen
Totaal: iets boven gemiddeld
actief
22% van de
leerlingen
school(+)/vrije tijd(-)
Leerlingen die op school relatief
veel intensief bewegen, maar buiten
school relatief weinig.
Totaal: iets onder
gemiddeld actief
(+)(-)
22% van de
leerlingen
school(+)/vrije tijd(+)
Leerlingen die zowel op school
als in de vrije tijd relatief veel
intensief bewegen.
Totaal: meest actief
(+)(+)
28% van de
leerlingen
184 School, Bewegen en Sport

De vier groepen zijn ongeveer even groot, de twee uiterste groepen ((-)(-) en (+)(+)) zijn iets groter
dan de andere twee (resp. 28 en 22%). De leerlingen in de (-)(-) en de (+)(+) groep zijn absoluut
gezien respectievelijk het minst en het meest actief, de andere twee groepen zitten daartussen.
Figuur 5.5 Activiteitsniveau naar beweegprofiel leerling met aandeel school en vrije tijd (in
pCounts; alle leerlingen; n = 7.087)
100
75
50
69%
aandeel vrije tijd
78%
aandeel school
25
0
45%
55%
31%
55%
22%
45%
school(-)/vrije tijd (-) school(+)/vrije tijd(-) school(-)/vrije tijd(+) school(+)/vrije tijd(+)
Uit figuur 5.5 blijkt dat de verschillen in activiteitsniveau tussen de leerlingen uit de vier
beweegprofielen aanzienlijk zijn. Een activiteitsniveau van 50 pCounts is het gemiddelde over
alle leerlingen. De leerlingen die het minst actief zijn, zowel op school als in de vrije tijd, hebben
gemiddeld een activiteitsniveau van 19 pCounts. Dat wil zeggen dat 19% van de leerlingen
een lager aantal counts heeft behaald en 81% een hoger aantal. In de tweede groep, de leerlingen
die op school actiever zijn, is het gemiddelde activiteitsniveau 34 pCounts. De leerlingen
in de groep die op school minder maar in de vrije tijd meer actief zijn, hebben gemiddeld een
activiteitsniveau van 67 pCounts. In de meest actieve groep ten slotte, is het gemiddelde activiteitsniveau
80 pCounts.
De belangrijkste bevinding uit figuur 5.5 is echter het aandeel van het bewegen in de vrije tijd
in de hoogte van het activiteitsniveau. In de figuur is voor elk van de vier beweegprofielen weergegeven
welk percentage van het activiteitsniveau is toe te kennen aan activiteiten op school
(lichamelijke opvoeding, pauzegedrag en schoolsport) en welk percentage aan de overige activiteiten.
De variatie in het schoolaandeel is aanzienlijk kleiner dan die in het aandeel bewegen
in de vrije tijd. Het verschil in activiteitsniveau tussen de twee groepen die in hun vrije tijd
relatief erg actief zijn en de twee groepen die dat relatief weinig zijn, is groot. Daarnaast blijkt
dat de leerlingen die erg actief zijn het grootste deel van hun activiteit uit de vrije tijd halen.
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
185

Het verschil in het totale activiteitsniveau wordt dus vooral door de hoeveelheid beweging in de
vrije tijd gemaakt. Leerlingen die in hun vrije tijd minder actief zijn, halen een relatief groot deel
van hun activiteit op school (45% en 55% tegenover 22% en 31%). Zij zijn meer afhankelijk van
de school voor hun activiteit. Dit zijn vaker meisjes, niet-westerse allochtonen, leerlingen waar
thuis één auto voor de deur staat, leerlingen waarvan de vader nooit sport en leerlingen die niet
lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool dan respectievelijk jongens, autochtonen,
leerlingen met twee auto’s thuis, leerlingen waarvan de vader één maal per week of vaker sport
en leerlingen die wel lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool. Hoewel leerlingen uit
het primair onderwijs relatief meer vertegenwoordigd zijn in de twee beweegprofielen die meer
actief zijn op school en leerlingen uit het voortgezet onderwijs meer in de twee beweegprofielen
die minder actief zijn op school, geldt deze bevinding voor beide onderwijstypes.
5.4 Samenhang activiteitsniveau en schoolfactoren
Het doel van het onderzoek School, Bewegen en Sport is om relaties tussen de school, het
schoolbeleid en de schoolomgeving enerzijds en het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
anderzijds in kaart te brengen. In hoofdstuk 4 is gekeken naar deelname van leerlingen aan
de tien beweegactiviteiten afzonderlijk in relatie tot afzonderlijke schoolfactoren. In hoofdstuk
5 is het activiteitsniveau van leerlingen geïntroduceerd. Dit maakt het mogelijk om het
beweeg- en sportgedrag in het totaal te bekijken, met uitsplitsing naar het beweeggedrag op
school of in de vrije tijd. In deze paragraaf wordt allereerst ingegaan op relaties tussen het
activiteitsniveau van leerlingen en de relevante losse schoolfactoren die in hoofdstuk 4 werden
onderscheiden. In het tweede deel van deze paragraaf wordt niet alleen het beweeg- en sportgedrag
van leerlingen samengevat in één maat, maar ook de schoolfactoren op het gebied van
bewegen en sporten. Er wordt ingegaan op relaties tussen het activiteitsniveau van leerlingen
en het beweegbeleid van de school.
5.4.1 Relaties factoren school(omgeving) en activiteitsniveau
Zijn leerlingen bij de aan- of afwezigheid van de specifieke schoolfactoren die een relatie vertonen
met deelname van leerlingen aan één of meer beweegactiviteiten ook in totaal actiever of minder
actief? Bij de activiteiten op school – lichamelijke opvoeding, pauzegedrag en schoolsport – wordt
zowel naar het totale activiteitsniveau als naar het aan school gerelateerde activiteitsniveau gekeken.
Het activiteitsniveau op school is vooral afhankelijk van de duur, die door de school is bepaald.
Tijdens de pauze hebben leerlingen de keuze tussen wel of niet bewegen en sporten, waardoor verschillen
in activiteit optreden. Leerlingen die meestal naar buiten gaan om te sporten en te bewegen,
bewegen intensiever dan leerlingen die buiten niet bewegen of sporten en leerlingen die binnen
blijven. De duur van de pauze is daarbij wel van belang. Een lange pauze kan voor leerlingen
die niet bewegen of sporten – maar wel actiever zijn dan tijdens de les – meer activiteit opleveren
dan een korte pauze voor leerlingen die wel sporten en bewegen tijdens de pauze. Bij schoolsport
186 School, Bewegen en Sport

hebben de leerlingen de keuze om wel of niet deel te nemen. Voor lichamelijke opvoeding geldt dat
niet. Kortom, de invloed van de school op het activiteitsniveau op school is groot.
Net als in hoofdstuk 4 gaat het in deze paragraaf over relaties tussen twee variabelen, zonder
dat uitspraken kunnen worden gedaan over oorzaak en gevolg. In hoofdstuk 4 zijn met behulp
van de literatuur mogelijke verklaringen gepresenteerd. In deze paragraaf is dat lastiger. Er
wordt immers niet gekeken naar een specifieke beweegactiviteit, maar naar het over meerdere
beweegactiviteiten berekende activiteitsniveau. Daarom worden in deze paragraaf alleen de
cijfers gepresenteerd en toegelicht, zonder discussie.
Actief transport naar en van school
Leerlingen kunnen op twee manieren actief van en naar school gaan: lopend en fietsend. In
hoofdstuk 4 kwam naar voren dat leerlingen die meestal lopend naar school gaan (3-5 dagen
per week), vaker naar een school gaan in een zeer sterk stedelijk gebied en/of met zeer weinig
groen rondom de school. Leerlingen uit het voortgezet onderwijs die overwegend lopend
naar school gaan, zitten minder vaak op een school in een niet-stedelijk gebied. Leerlingen die
meestal op de fiets naar school gaan, zitten relatief vaker op een school in een matig of weinig
stedelijk gebied en minder vaak op een school in een zeer sterk stedelijke omgeving. In tabel 5.6
staat weergegeven of deze kenmerken van de schoolomgeving ook samenhangen met het totale
activiteitsniveau van leerlingen. Het blijkt dat de afwezigheid van groen rondom de school
geen relatie vertoont met het activiteitsniveau van leerlingen. Dat geldt zowel voor het primair
als voor het voortgezet onderwijs (tabel 5.6).
Tabel 5.6 Activiteitsniveau van leerlingen bij factoren schoolomgeving die samenhang vertonen
met deelname aan actief transport van/naar school door leerlingen
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
Onderwijstype
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal 50 54 46
Factoren schoolomgeving
zeer sterk stedelijke schoolomgeving 45* 51 41*
sterk stedelijke schoolomgeving 49 51 47
matig stedelijke schoolomgeving 52 54 51
weinig stedelijke schoolomgeving 54* 57 51
niet-stedelijke schoolomgeving 50 55 37*
erg weinig groen rondom school (0-15%) 51 53 48
* p < 0,05 (referentie = de rest van de leerlingen (cijfers niet in tabel)).
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
187

Als het gaat om de mate van stedelijkheid van de schoolomgeving zijn er wel enkele significante
verschillen. Zo hebben leerlingen die naar een school gaan in een zeer sterk stedelijke
omgeving een lager activiteitsniveau dan leerlingen die dat niet doen (resp. 45 en 51 pCounts,
tweede cijfer niet in tabel). Er zijn geen verschillen in activiteitsniveau tussen leerlingen die
naar scholen gaan in matig of niet-stedelijke gebieden en leerlingen die dat niet doen. Leerlingen
die op een school zitten in een weinig stedelijke omgeving hebben daarentegen een hoger
activiteitsniveau dan leerlingen op scholen in een andere omgeving (resp. 54 en 49 pCounts).
Er zijn tussen leerlingen uit het primair onderwijs geen significante verschillen in activiteitsniveau
naar de mate van stedelijkheid van de schoolomgeving. Voor leerlingen uit het voortgezet
onderwijs zijn er wel verschillen gevonden. Leerlingen die naar een middelbare school in
een zeer sterk stedelijk gebied gaan, hebben een lager totaal activiteitsniveau dan leerlingen
waarvan de school in een andere omgeving staat (resp. 41 en 48 pCounts). Zo zijn ook leerlingen
uit het voortgezet onderwijs die naar een school in een niet-stedelijk gebied gaan minder actief
dan leerlingen die dat niet doen (resp. 37 en 47 pCounts).
Lichamelijke opvoeding
In hoofdstuk 4 is de waardering van leerlingen voor de lessen lichamelijke opvoeding afgezet
tegen het oordeel van de school over de kwaliteit en kwantiteit van de aanwezige materialen voor
dit vak. Ook is gekeken of er een relatie is tussen de aanwezigheid van een vakleerkracht lichamelijke
opvoeding in het primair onderwijs en de waardering van het vak door de leerlingen.
Daaruit bleek dat leerlingen die de les negatief waarderen relatief minder vaak op een school
zitten waar de hoeveelheid materialen voor de lessen lichamelijke opvoeding die buiten worden
gegeven als ‘goed’ wordt beoordeeld. In het voortgezet onderwijs bleek daarnaast dat leerlingen
die de lichamelijke opvoeding op school negatief waarderen relatief vaker op een school zitten
waar de kwantiteit en/of de kwaliteit voor de materialen voor de buitenlessen als ‘onvoldoende/
matig’ worden bestempeld. Leerlingen uit het primair onderwijs die negatief zijn over de les
lichamelijke opvoeding zitten minder vaak op een school waar de kwaliteit van de materialen
voor de buitenlessen ‘goed’ wordt bevonden en/of waar een vakleerkracht afwezig is. In tabel 5.7
is het activiteitsniveau van de leerlingen afgezet tegen het oordeel van de school over de materialen
voor de gymlessen en het al dan niet aanwezig zijn van een vakleerkracht.
188 School, Bewegen en Sport

Tabel 5.7 Activiteitsniveau van leerlingen naar oordeel van de school over beschikbare materialen
voor de lessen lichamelijke opvoeding en aanwezigheid vakleerkracht in het primair onderwijs
Totaal activiteitsniveau
Onderwijstype
Activiteitsniveau op school
Onderwijstype
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal
(n = 7.010)
pCounts
school
PO
(n = 4.661)
pCounts
school
VO
(n = 2.349)
pCounts
school
Totaal 50 54 46 50 63 38
Hoeveelheid materialen voor buitenlessen LO
onvoldoende/matig 51 53 45 55* 61 39
voldoende 50 56 47 48 63 39
goed 48 56 47 44 72* 37
Kwaliteit van materialen voor buitenlessen LO
onvoldoende/matig 50 53 46 54 61 39
voldoende 51 55 47 50 63 40
goed 47 55 45 43 71 35
Vakleerkracht LO (alleen PO)
ja - 53 - - 63 -
nee - 55 - - 63 -
* p < 0,05
Er zijn geen relaties tussen het activiteitsniveau van leerlingen en het oordeel van de school
over de kwaliteit of de kwantiteit van de materialen voor de lessen lichamelijke opvoeding
die buiten worden gegeven. Dat geldt zowel voor het primair onderwijs als voor het voortgezet
onderwijs. Leerlingen op scholen waar de kwantiteit of kwaliteit van deze materialen als
‘onvoldoende/matig’ worden beschouwd, hebben geen significant lager activiteitsniveau dan
leerlingen op scholen waar deze aspecten ‘voldoende’ of ‘goed’ worden bevonden.
Wanneer wordt gekeken naar het activiteitsniveau van leerlingen op school (gebaseerd op lichamelijke
opvoeding, pauzegedrag en schoolsport), wordt duidelijk dat het activiteitsniveau van
de leerlingen op scholen waar de hoeveelheid materialen voor de buitenlessen als ‘onvoldoende/
matig’ wordt beoordeeld, hoger is dan van de leerlingen op scholen waar dit niet het geval is
(resp. 55 en 48/44 pCounts school). Leerlingen uit het primair onderwijs die op een school zitten
waar de hoeveelheid materialen als ‘goed’ worden beoordeeld, hebben een hoger activiteitsniveau
dan basisschoolleerlingen waarvoor dit niet geldt (resp. 72 en 63/61 pCounts school). Voor
leerlingen uit het voortgezet onderwijs zijn er geen significante relaties tussen dit schoolkenmerk
en het activiteitsniveau op school gevonden.
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
189

Op de scholen van ruim de helft van de basisschoolleerlingen (57%) is een vakleerkracht lichamelijke
opvoeding aanwezig (zie tabel 4.5). Uit tabel 5.7 blijkt dat er geen verschil is in activiteitsniveau
tussen leerlingen die wel of niet les hebben van een vakleerkracht, noch in totaal
noch op school.
Pauzegedrag
Er is onderscheid gemaakt tussen drie manieren waarop leerlingen hun pauze doorbrengen:
meestal buiten bewegend en sportend, buiten niet-bewegend en niet-sportend of binnen.
In hoofdstuk 4 bleek dat basisschoolleerlingen die in de pauze wel naar buiten gaan maar
daar meestal niet sporten of bewegen, relatief vaker geen sport- en spelvoorzieningen op hun
schoolplein ter beschikking hebben, vaker op een school zitten die nooit activiteiten tijdens
de pauze organiseert en vaker op een school zitten die plannen heeft om het plein bewegingsvriendelijker
te maken. Voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs die in de pauze meestal
binnen blijven, zijn er vaker dan gemiddeld geen sport- en spelvoorzieningen of georganiseerde
activiteiten op het schoolplein en is er vaker geen los spelmateriaal. In tabel 5.8 zijn deze
factoren afgezet tegen het gemiddelde activiteitsniveau van leerlingen.
Tabel 5.8 Activiteitsniveau van leerlingen bij aan-/afwezigheid schoolfactoren die samenhang
vertonen met deelname aan bewegen en sporten tijdens de pauze door leerlingen
Totaal activiteitsniveau
Onderwijstype
Activiteitsniveau op school
Onderwijstype
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal
(n = 7.010)
pCounts
school
PO
(n = 4.661)
pCounts
school
VO
(n = 2.349)
pCounts
school
Totaal 50 54 46 50 63 38
Schoolfactoren
organisatie van activiteiten
in de pauze
53 55 50 61* 68 45
afwezigheid van sporten
spelvoorzieningen op
schoolplein
plannen om het plein
bewegingsvriendelijker
te maken
49 50 48 40 61 39
49 54 40 51 58 36
* p < 0,05 (referentie = de rest van de leerlingen (cijfers niet in tabel)).
190 School, Bewegen en Sport

Basisschoolleerlingen die op een school zitten waar (wel eens) activiteiten tijdens de pauze
worden georganiseerd, hebben geen hoger activiteitsniveau dan basisschoolleerlingen waarvoor
dat niet geldt, noch in totaal noch op school. Dat geldt ook voor basisschoolleerlingen op
scholen zonder sport- en spelvoorzieningen of toezicht op het schoolplein. Ook plannen om
het plein bewegingsvriendelijker te maken, gaan niet samen met een lager of hoger activiteitsniveau.
Ook in het voortgezet onderwijs zijn er geen relaties gevonden tussen de aan- of
afwezigheid van de genoemde schoolfactoren en het activiteitsniveau van leerlingen in totaal
of op school.
Schoolsport
Deelname aan schoolsport door leerlingen is vrijwillig. Daarnaast hebben niet alle leerlingen
een schoolsportaanbod: deze beweegactiviteit werd in de meetweek op 72% van de scholen
aangeboden. In hoofdstuk 4 bleek dat leerlingen uit het voortgezet onderwijs die aan schoolsport
deelnemen minder vaak op een school zitten die prioriteit geeft aan het aanbieden van
schoolsport dan leerlingen die niet deelnemen. In tabel 5.9 is de aanwezigheid van deze schoolfactor
afgezet tegen het activiteitsniveau van de leerlingen (totaal en op school).
Tabel 5.9 Activiteitsniveau van leerlingen bij aanwezigheid schoolfactor die samenhang
vertoont met deelname aan schoolsport door leerlingen (selectie van leerlingen die aanbod
schoolsport hadden)
Totaal activiteitsniveau
Onderwijstype
Activiteitsniveau op school
Onderwijstype
Totaal
(n = 5.046)
pCounts
PO
(n = 3.320)
pCounts
VO
(n = 1.726)
pCounts
Totaal
(n = 5.148)
pCounts
school
PO
(n = 3.387)
pCounts
school
VO
(n = 1.761)
pCounts
school
Totaal 50 54 47 50 62 38
Schoolfactoren
prioriteit voor aanbod
van schoolsport
50 55 46 50 65* 37
* p < 0,05 (referentie = de rest van de leerlingen (cijfers niet in tabel)).
Leerlingen van scholen waar het aanbod van schoolsport als prioriteit wordt beschouwd, hebben
geen hoger totaal activiteitsniveau dan leerlingen van scholen waar dat niet het geval is. Wel
geldt in het primair onderwijs dat het activiteitsniveau op school van leerlingen die op scholen
zitten waar schoolsport als prioriteit wordt beschouwd, hoger is dan dat van leerlingen die op
scholen zitten waar dat niet zo is (resp. 65 en 61 pCounts school, tweede cijfer niet in tabel).
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
191

Beweegactiviteiten in de vrije tijd
In het onderzoek School, Bewegen en Sport zijn vijf beweegactiviteiten in de vrije tijd onderscheiden:
clubsport, buiten zelf bewegen of sporten, zwemmen, fietsen in de vrije tijd en active gamen.
In hoofdstuk 4 bleek dat een negatieve houding van de school ten opzichte van samenwerking met
een sportvereniging samenhangt met een lagere tijdsbesteding van leerlingen aan clubsport. Daarnaast
is gevonden dat leerlingen van scholen die gericht beleid voeren om het bewegen en sporten
onder leerlingen te stimuleren, meer tijd per week besteden aan buiten zelf bewegen of sporten. In
tabel 5.10 zijn deze twee schoolfactoren afgezet tegen het activiteitsniveau van de leerlingen.
Tabel 5.10 Activiteitsniveau van leerlingen bij aanwezigheid twee schoolfactoren die
samenhang vertonen met deelname aan beweegactiviteiten in de vrije tijd door leerlingen
Totaal activiteitsniveau
Onderwijstype
Activiteitsniveau op school
Onderwijstype
Totaal
(n = 6.720)
pCounts
PO
(n = 4.406)
pCounts
VO
(n = 2.314)
pCounts
Totaal
(n = 7.087)
pCounts
school
PO
(n = 4.661)
pCounts
school
VO
(n = 2.426)
pCounts
school
Totaal 50 54 46 50 63 38
Schoolfactoren
negatieve houding school
t.o.v. samenwerking met
sportvereniging
45 56 30* 49 73 18*
school voert een gericht
beleid op het stimuleren
van bewegen en sporten
52* 55* 48 54* 65* 41
* p < 0,05 (referentie = de rest van de leerlingen (cijfers niet in tabel)).
Basisschoolleerlingen van scholen die een negatieve houding hebben ten opzichte van samenwerking
met sportverenigingen hebben geen hoger of lager activiteitsniveau (in totaal en op
school) dan andere basisschoolleerlingen. Voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs geldt
echter dat zij een lager activiteitsniveau hebben als zij op een school zitten met een negatieve
houding ten opzichte van samenwerking met sportverenigingen dan leerlingen van andere
middelbare scholen, zowel in totaal (resp. 30 en 47 pCounts, tweede cijfer niet in tabel) als op
school (resp. 18 en 39 pCounts, tweede cijfer niet in tabel).
Ten slotte hebben leerlingen van scholen die een gericht beleid voeren om bewegen en sporten
onder leerlingen te stimuleren een hoger activiteitsniveau dan andere leerlingen, zowel in
192 School, Bewegen en Sport

totaal (resp. 52 en 46 pCounts, tweede cijfer niet in tabel) als op school (resp. 54 en 41 pCounts
school, tweede cijfer niet in tabel). Dat blijkt specifiek op te gaan voor leerlingen uit het basisonderwijs
(totaal activiteitsniveau 55 vs. 40 pCounts; activiteitsniveau op school 65 vs. 55 pCounts
school, tweede cijfers niet in tabel).
5.4.2 Het beweegbeleid van de school en het activiteitsniveau
Het doel van dit onderzoek is om relaties tussen schoolfactoren en het beweeggedrag van de leerling
te achterhalen. Tabel 5.11 is daarvoor een centrale tabel. Hierin is zowel de school(omgeving)
als het beweeggedrag samengevat in één maat. Het beweeggedrag van leerlingen is weer gegeven
als het gemiddelde activiteitsniveau. De schoolomgeving is samengevat in de schaal ‘beweegbeleid’,
die in hoofdstuk 2 is geïntroduceerd. Het beweegbeleid geeft aan in welke mate een school
beleid voert op het gebied van bewegen en sport voor leerlingen. Scholen met meer beweegbeleid
voeren vaker een gericht beleid om het bewegen en sporten bij leerlingen te stimuleren (zie
tabel 2.23). Daarnaast is een aantal voorzieningen die bewegen en sporten kunnen stimuleren,
zoals materialen voor de lessen lichamelijke opvoeding en sport- en speeltoestellen op het schoolplein,
in grotere mate aanwezig (zie tabel B1.12 in de onderzoeksverantwoording). Maar zijn leerlingen
die op een school zitten met meer beweegbeleid ook actiever dan andere leerlingen?
Tabel 5.11 Activiteitsniveau van leerlingen naar beweegbeleid van de school
Totaal
(n = 6.720)
minder
(n = 2.652)
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 2.023)
meer
(n = 2.032)
Activiteitsniveau (pCounts) 50 49 50 52
PO 54 53 ‡ 52 ‡ 56
VO 46* 45 47 47
Activiteitsniveau op school (pCounts) 50 47 47 58
PO 63 61 ‡ 56 ‡ 70
VO 38* 36 39 41
Schoolaandeel (% van counts) 38 38 38 39
PO 40 40 39 ‡ 42
VO 36* 36 36 36
* Significant verschil tussen PO en VO (p < 0,05).
‡ Significant verschil naar beweegbeleid (p < 0,05, ‘meer beweegbeleid’ is referentie).
De mate van activiteit van leerlingen is in tabel 5.11 op drie verschillende manieren weergegeven.
De eerste is het activiteitsniveau, het totale activiteitsniveau gebaseerd op tien beweegactiviteiten.
Omdat het om percentielscores gaat, is het gemiddelde van alle leerlingen per
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
193

definitie 50. Zoals eerder in tabel 5.1 is vermeld, zijn basisschoolleerlingen actiever dan leerlingen
uit het voortgezet onderwijs (resp. 54 en 46 pCounts). Leerlingen op basisscholen met
meer beweegbeleid hebben een iets hoger activiteitsniveau dan leerlingen op basisscholen met
doorsnee of minder beleid. Tussen basisschoolleerlingen van scholen met minder of doorsnee
beweegbeleid is er geen verschil in activiteitsniveau. Bij leerlingen in het voortgezet onderwijs
gaat een actiever beweegbeleid niet gepaard met een hoger activiteitsniveau (tabel 5.11).
In tabel 5.11 is ook het activiteitsniveau op school weergegeven, berekend over lichamelijke
opvoeding, pauzegedrag en schoolsport. Ook hier is het gemiddelde over alle leerlingen per
definitie 50. Leerlingen uit het basisonderwijs zijn op school aanzienlijk actiever dan leerlingen
uit het voortgezet onderwijs (resp. 63 en 38 pCounts). 19 Door de directe sturing van de school
op gebied van lichamelijke opvoeding, pauzegedrag en schoolsport is de verwachting dat de
relatie met het beweegbeleid het sterkst is met het activiteitsniveau op school. Er blijkt echter
alleen een relatie te zijn voor basisschoolleerlingen: die zijn op scholen met meer beweegbeleid
aanzienlijk actiever dan op scholen met minder of doorsnee beleid (resp. 70, 61 en 56 pCounts,
zie tabel 5.11). Het verschil tussen leerlingen op scholen met minder of doorsnee beleid is niet
significant. Onder leerlingen uit het voortgezet onderwijs is geen samenhang gevonden tussen
het activiteitsniveau op school en het beweegbeleid van de school.
De verwachting is dat scholen met meer beweegbeleid hun leerlingen meer stimuleren om te
bewegen en te sporten, waardoor bij deze leerlingen het aandeel van de schoolactiviteiten in
het totale activiteitsniveau en/of het totaal aantal counts dat via de school wordt behaald groter
is dan dat van leerlingen op scholen met minder beweegbeleid. De verschillen in activiteit op
school worden veroorzaakt door verschillen in de duur van lichamelijke opvoeding, de pauzes
en de schoolsport (zie tabel 3.2). Tijdens de pauze zijn er daarnaast nog verschillen naar de
manier waarop leerlingen deze doorbrengen: buiten bewegen en sporten is intensiever dan
binnen blijven en buiten niet bewegen en sporten.
Het schoolaandeel in tabel 5.11 is het percentage van het totaal aantal counts dat kan worden toegeschreven
aan de drie activiteiten op school. Ruim een derde (38%) van de counts wordt besteed
aan deze beweegactiviteiten: basisschoolleerlingen halen van hun totale activiteitsniveau 40%
uit het bewegen op school, leerlingen uit het middelbaar onderwijs 36%. Basisschoolleerlingen
halen dus een groter deel van hun activiteit uit de beweegactiviteiten op school. Voor deze groep
geldt ook dat meer beweegbeleid samengaat met een hoger percentage counts die via de school
worden behaald, vergeleken met doorsnee beleid (resp. 42 en 39%). Minder beleid geeft geen
verschillen ten opzichte van doorsnee beleid. Bij leerlingen uit het voortgezet onderwijs zijn er
geen verschillen in het schoolaandeel naar de mate van beweegbeleid van de school.
Uit tabel 5.11 zijn twee belangrijke conclusies te trekken. De eerste is dat basisscholieren, ongeacht
het beweegbeleid, een hoger activiteitsniveau hebben dan leerlingen uit het middel baar
194 School, Bewegen en Sport

onderwijs, zowel op school als in totaal. Dit komt overeen met bevindingen in paragraaf 5.3.1.
Ook is het aandeel van de beweegactiviteiten op school groter voor leerlingen uit het basisonderwijs
dan voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs. De eerste groep beweegt dus
meer op school, in absolute zin en in relatieve zin (in verhouding tot actief transport naar en
van school en de activiteiten in de vrije tijd). De vraag is dan of leerlingen uit het voortgezet
onderwijs hun lagere activiteitsniveau op school ‘compenseren’ door in hun vrije tijd meer te
bewegen. Dat is echter niet het geval: in de vrije tijd zijn leerlingen uit het primair onderwijs
ongeveer even actief als leerlingen uit het voortgezet onderwijs: er treedt in de vrije tijd geen
compensatie op voor meer of minder activiteit op school (niet in tabel).
De tweede conclusie die op basis van tabel 5.11 kan worden getrokken, is dat de mate van
beweegbeleid een relatie met het activiteitsniveau van leerlingen uit het basisonderwijs vertoont,
maar niet met dat van de middelbare scholieren. Basisschoolleerlingen van scholen met
meer beweegbeleid zijn actiever dan basisschoolleerlingen van scholen met doorsnee of minder
beweegbeleid, zowel in totaal als op school. Minder beleid leidt ten opzichte van doorsnee
beleid niet tot minder activiteit. Dat kan komen doordat de verschillen tussen scholen met
doorsnee en minder beleid kleiner zijn dan de verschillen tussen scholen met doorsnee en
meer beleid. 20 Leerlingen uit het middelbaar onderwijs zijn niet meer of minder actief op een
school die meer of minder beweegbeleid voert. Voor zowel leerlingen uit het primair als het
voortgezet onderwijs geldt dat er geen relatie is tussen de mate van activiteit in de vrije tijd en
het beweegbeleid van de school (niet in tabel). Ook hier treedt geen compensatie op bij leerlingen
die meer op school bewegen. 21 De volgende paragraaf behandelt achtergrondkenmerken
van leerlingen, in combinatie met activiteitsniveau en beweegbeleid.
5.4.3 Beweegbeleid, achtergrond van leerlingen en activiteitsniveau
Scholen die een actiever beweegbeleid voeren, geven gemiddeld vaker aan een gericht stimuleringsbeleid
op het gebied van bewegen en sport te voeren en prioriteit te geven aan dit
onderwerp bij de verdeling van financiële middelen (zie tabel 2.25). Ook zijn er op deze scholen
gemiddeld vaker (betere) voorzieningen en maatregelen met betrekking tot bewegen en
sport (zie tabel B1.12 in de onderzoeksverantwoording). Zijn leerlingen op scholen met meer
beweegbeleid ook meer tevreden over het sportaanbod op school dan leerlingen op scholen
met minder beleid? Uit tabel 5.12 blijkt dat dit als het gaat om de waardering van de gymlessen
inderdaad het geval is.
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
195

Tabel 5.12 Percentage leerlingen dat positief over schoolaanbod oordeelt naar mate van
beweegbeleid van de school
Totaal
(n = 7.008)
%
minder
(n = 2.768)
%
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 2.118)
%
meer
(n = 2.105)
%
positieve waardering gymlessen (schaal) 81 79 79 86*
positieve waardering sportaanbod buiten de les (schaal) 30 26 29 36
* p < 0,05
Leerlingen van scholen met meer beweegbeleid oordelen vaker positief over de gymlessen dan
leerlingen van scholen met minder of doorsnee beleid (tabel 5.12). De relatie tussen de waardering
voor de gymlessen en het beweegbeleid van de school blijkt specifiek op te gaan voor
het voortgezet onderwijs: onder de leerlingen van middelbare scholen met meer beweegbeleid
is het percentage dat positief oordeelt over de gymles significant hoger (niet in tabel). Het percentage
leerlingen van scholen met meer beweegbeleid dat positief oordeelt over het sportaanbod
buiten de les is eveneens hoger dan onder leerlingen van scholen met minder of doorsnee
beleid. Dit verschil is echter voor geen van beide onderwijsvormen significant.
De achtergrondkenmerken van leerlingen zijn in belangrijke mate bepalend voor hun beweeggedrag
(zie hoofdstuk 3 en tabel 5.1). Daarom gaat deze paragraaf in op de vraag naar de relatie
tussen het beweegbeleid van de school en het activiteitsniveau van leerlingen met verschillende
achtergronden. Scholen met meer beweegbeleid uit het primair onderwijs en het voortgezet
onderwijs verschillen wat betreft de achtergrond van de leerling (vergelijk tabel 2.25 met
tabel 2.26). Daarom worden in deze paragraaf de resultaten voor leerlingen uit het primair
onderwijs en leerlingen uit het voortgezet onderwijs apart gepresenteerd.
Primair onderwijs
Leerlingen van basisscholen met meer beweegbeleid zijn op school actiever en buiten school niet
minder actief dan andere basisschoolleerlingen. Dat betekent dat zij in totaal meer actief zijn (zie
tabel 5.11). In hoofdstuk 2 kwam naar voren dat op basisscholen met meer beweegbeleid relatief
meer leerlingen zitten die in hun vrije tijd gemiddeld genomen minder bewegen: leerlingen uit
zeer sterk stedelijke gebieden, niet-westerse allochtonen, leerlingen die thuis geen auto hebben
en leerlingen die niet lid zijn van een sportvereniging (vergelijk met hoofdstuk 3 en tabel 5.1).
De verwachting is op basis van de bevindingen uit tabel 5.11 dat zij meer profijt hebben van het
beweegbeleid van de school; er is immers een positieve samenhang tussen het beweegbeleid en
het activiteitsniveau van basisschoolleerlingen. De resultaten in tabel 5.13a laten zien dat er voor
veel groepen basisschoolleerlingen sprake is van een toename in activiteitsniveau naarmate de
school meer beweegbeleid voert, maar dat niet al deze resultaten significant zijn.
196 School, Bewegen en Sport

Tabel 5.13a Activiteitsniveau van leerlingen naar beweegbeleid van de school en achtergrondkenmerken
van deze leerlingen (selectie van leerlingen primair onderwijs)
Totaal
(n = 4.406)
pCounts
minder
(n = 1.674)
pCounts
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 1.253)
pCounts
meer
(n = 1.466)
pCounts
Totaal 54 53 ‡ 52 ‡ 56
Geslacht
jongen 59 57 ‡ 57 ‡ 63
meisje 49 48 48 50
Etniciteit leerling
autochtoon 55 53 ‡ 53 ‡ 58
westers allochtoon 53 52 54 54
niet-westers allochtoon 51 49 48 53
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 52 51 48 54
sterk stedelijk 52 54 50 53
matig stedelijk 56 50 ‡ 54 61
weinig stedelijk 55 53 55 57
niet-stedelijk 55 55 53 58
Aantal auto’s thuis
geen 51 49 40 ‡ 56
één 53 52 ‡ 50 ‡ 55
twee of meer 55 54 55 58
Sportdeelname vader
nooit 47 46 45 49
tot één keer per maand 54 53 52 56
één keer per week 55 53 ‡ 54 58
meer dan één keer per week 61 60 ‡ 59 ‡ 64
Lidmaatschap sportclub
nee 36 35 32 38
ja 60 58 ‡ 58 ‡ 64
BMI-categorie
ondergewicht 50 53 44 52
normaal gewicht 55 54 ‡ 53 ‡ 58
overgewicht 50 49 49 50
‡ Significant verschil naar beweegbeleid (p < 0,05, ‘meer beweegbeleid’ is referentie).
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
197

Leerlingen van scholen met meer beweegbeleid uit zeer sterk stedelijke gebieden, van nietwesterse
allochtone afkomst en zonder lidmaatschap van een sportclub, sportschool of dansschool
hebben een hoger activiteitsniveau dan vergelijkbare leerlingen van scholen met minder
of doorsnee beweegbeleid, maar de verschillen zijn niet significant. Hoewel het beleid erop
gericht lijkt om juist deze leerlingen meer te laten bewegen, blijken ze dus niet significant
actiever te zijn dan vergelijkbare leerlingen van scholen waar minder beleid op dit onderwerp
wordt gevoerd. De enige uitzondering: leerlingen van scholen met meer beweegbeleid waar
thuis geen auto’s aanwezig zijn, zijn significant actiever dan leerlingen van scholen met doorsnee
beweegbeleid zonder auto thuis. Het verschil tussen minder en meer beweegbeleid is bij
deze leerlingen niet significant.
Er zijn wel andere significante verschillen gevonden in activiteitsniveau naar achtergrondkenmerken
van leerlingen en beweegbeleid van de school. Zo zijn jongens van basisscholen met
meer beweegbeleid actiever dan jongens van scholen met minder of doorsnee beleid. Dat geldt
ook voor autochtone leerlingen, voor leerlingen waarvan de vader meer dan één keer per week
sport en voor leerlingen die lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool. Het gaat hier
om groepen die gemiddeld actiever zijn dan andere groepen (zie hoofdstuk 3 en tabel 5.1).
Mogelijk worden zij vooral gestimuleerd door een schoolomgeving die gericht is op bewegen
en sporten. Ook leerlingen met een normaal gewicht en leerlingen waar thuis één auto staat,
zijn gemiddeld actiever als zij op een school zitten die meer beweegbeleid voert, dan wanneer
zij op een school zitten die een doorsnee of minder beweegbeleid heeft. Onder leerlingen met
overgewicht is geen significante relatie gevonden tussen activiteitsniveau en beweegbeleid.
Voortgezet onderwijs
In het middelbaar onderwijs is geen relatie gevonden tussen het beweegbeleid van de school
en de mate van activiteit van leerlingen, noch in totaal noch op school (zie tabel 5.11). In hoofdstuk
2 bleek dat op scholen in het voortgezet onderwijs met meer beweegbeleid andere typen
leerlingen meer vertegenwoordigd zijn dan op scholen met meer beweegbeleid in het primair
onderwijs. In het primair onderwijs zijn leerlingen die in de vrije tijd gemiddeld minder bewegen,
relatief meer vertegenwoordigd op scholen die meer beweegbeleid voeren (zie tabel 2.25).
In het voortgezet onderwijs daarentegen zijn dat leerlingen die lid zijn van een sportclub,
sportschool of dansschool (zie tabel 2.26), leerlingen die juist relatief actief zijn (zie tabel 5.1).
Op middelbare scholen met meer beweegbeleid zitten wel relatief meer leerlingen die woonachtig
zijn in zeer sterk stedelijke gebieden en meer leerlingen met overgewicht 22 (tabel 2.26),
twee groepen leerlingen die in hun vrije tijd gemiddeld minder bewegen dan andere leerlingen.
Maar ook hier blijkt, net als in het primair onderwijs, dat deze groepen leerlingen niet
actiever zijn als zij op een school zitten die meer beweegbeleid voert (zie tabel 5.13b).
198 School, Bewegen en Sport

Tabel 5.13b Activiteitsniveau van leerlingen naar beweegbeleid van de school en achtergrondkenmerken
van deze leerlingen (selectie van leerlingen voortgezet onderwijs)
Totaal
(n = 2.314)
pCounts
minder
(n = 978)
pCounts
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 770)
pCounts
meer
(n = 566)
pCounts
Totaal 46 45 47 47
Geslacht
jongen 53 54 54 52
meisje 40 38 41 42
Etniciteit leerling
autochtoon 48 48 50 47
westers allochtoon 50 52 43 52
niet-westers allochtoon 36 31 ‡ 38 ‡ 42
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 40 36 40 43
sterk stedelijk 43 41 41 50
matig stedelijk 46 47 42 50
weinig stedelijk 51 53 52 47
niet-stedelijk 49 45 55 51
Aantal auto’s thuis
geen 42 30 60 ‡ 35
één 42 42 43 44
twee of meer 50 49 50 50
Sportdeelname vader
nooit 39 37 40 45
tot één keer per maand 47 43 51 48
één keer per week 50 50 53 46
meer dan één keer per week 54 57 53 52
Lidmaatschap sportclub
nee 23 22 25 25
ja 56 56 57 55
BMI-categorie
ondergewicht 43 34 51 60
normaal gewicht 47 47 48 47
overgewicht 46 43 47 50
‡ Significant verschil naar beweegbeleid (p < 0,05, ‘meer beweegbeleid’ is referentie).
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
199

Voor één groep leerlingen in het voortgezet onderwijs, de niet-westerse allochtonen, geldt
dat het activiteitsniveau significant oploopt naarmate de school een meer actief beweegbeleid
voert. Anders dan in het primair onderwijs hebben in het voortgezet onderwijs niet-westerse
allochtonen van scholen met meer beweegbeleid wel een significant hoger activiteitsniveau
dan niet-westerse allochtonen van scholen die een doorsnee of minder actief beweegbeleid
voeren. Voor autochtone leerlingen, die in het primair onderwijs op scholen met meer beweegbeleid
een hoger activiteitsniveau dan gemiddeld hebben, is in het voortgezet onderwijs geen
relatie tussen activiteitsniveau en beweegbeleid gevonden. Leerlingen van scholen met doorsnee
beweegbeleid zonder auto’s thuis hebben een zeer hoog activiteitsniveau (60 pCounts), dat
wordt vooral veroorzaakt door deelname aan beweegactiviteiten in de vrije tijd (niet in tabel).
Hiervoor verschaft dit onderzoek geen verklaring.
Discussie: beweegbeleid en activiteitsniveau
Hoewel in het primair onderwijs een positieve relatie blijkt te zijn tussen het beweegbeleid van
de school en het activiteitsniveau van leerlingen op school, worden de doelgroepen waarop
de scholen zich lijken te richten niet bereikt. De leerlingen die in hun vrije tijd toch al relatief
actief zijn, bewegen op scholen die meer beweegbeleid voeren meer dan leerlingen die
in de vrije tijd minder actief zijn. Dit lijkt op het zogenaamde Mattheüseffect (Merton 1968):
generieke ondersteuning heeft met name effect op groepen die het minder nodig hebben. Een
mogelijke verklaring daarvoor is dat zij die het minder nodig hebben beter in staat zijn gebruik
te maken van nieuwe omstandigheden (Walberg & Tsai 1983). Keith (1986) vond een vergelijkbaar
effect bij het leren lezen op school: leerlingen die al goed zijn in lezen en een uitgebreidere
woordenschat hebben, hebben meer profijt van de lessen die op school worden gegeven dan
leerlingen die deze bagage niet of minder hebben. Stanovich (1986: 392) noemt dit het cumulative
advantage phenomenon.
Leerlingen die van huis uit meer met bewegen en sport in aanraking komen – zoals leerlingen
waarvan de vader regelmatig aan sport doet en leerlingen die lid zijn van een sportvereniging
– worden door een positief beweegbeleid van de school mogelijk meer gestimuleerd tot
extra sport en beweging doordat ze meer bekend zijn op dit terrein dan leerlingen die daar van
huis uit minder vertrouwd mee zijn. Hieruit blijkt het belang van socialisatie door ouders als
het gaat om het sport- en beweeggedrag van kinderen (zie ook Scheerder 2004; Breedveld 2006).
Stanovich noemt twee mogelijke strategieën om het Mattheüseffect tegen te gaan: preventie
of differential practice (Stanovich 1986: 395; gebaseerd op Bradley & Bryant 1983, 1985
en McConkie & Zola 1985). Preventie zou ervoor moeten zorgen dat alle leerlingen een gelijk
uitgangspunt hebben, de oplossing moet dan buiten de schoolsituatie worden gezocht. Differentiatie
in praktijken zou betekenen dat leerlingen die vanuit de thuissituatie minder met
bewegen en sport in aanraking komen op school op een andere manier benaderd worden dan
leerlingen die meer bekend zijn met het thema. Het is belangrijk om te onderzoeken hoe men
daarbij (beter) op de wensen van die specifieke doelgroepen kan aansluiten. 23 De school kan,
met name via lichamelijke opvoeding en schoolsport, een belangrijke rol vervullen in de ken-
200 School, Bewegen en Sport

nismaking met verschillende sporten voor leerlingen die daar vanuit hun thuissituatie minder
mee in aanraking komen (Stuij 2008).
In het voortgezet onderwijs zijn er vrijwel geen relaties gevonden tussen de mate waarin de
school beweegbeleid voert en het activiteitsniveau van leerlingen. Alleen onder niet-westerse
allochtonen neemt het activiteitsniveau significant toe bij een actiever beweegbeleid. Deze
toename is zichtbaar bij het bewegen op school, maar ook bij het bewegen buiten school.
Niet-westerse allochtonen op middelbare scholen met meer beweegbeleid hebben gemiddeld
40 minuten per week meer lichamelijke opvoeding dan niet-westerse allochtonen van scholen
met doorsnee of minder beweegbeleid (niet in tabel, bij autochtonen is dat verschil maximaal
10 minuten per week). Maar de niet-westerse allochtone middelbare scholieren besteden ook
meer tijd per week aan clubsport: 39 minuten meer dan niet-westerse allochtonen van scholen
met doorsnee beleid en 61 minuten meer dan niet-westerse allochtonen van scholen met
minder beweegbeleid. Of niet-westerse allochtonen op scholen met meer beweegbeleid door
de school gestimuleerd worden om (ook buiten school) te bewegen en sporten is niet duidelijk.
Het is ook mogelijk dat al actieve leerlingen van niet-westerse allochtone afkomst eerder kiezen
voor een middelbare school die veel op het gebied van sport en bewegen doet en zich als
zodanig profileert.
Het is lastig een verklaring te vinden voor de bevinding dat er bij andere groepen middelbare
scholieren geen verband is tussen het beweegbeleid en het activiteitsniveau. Middelbare
scholen zijn gemiddeld genomen groter dan basisscholen (zie tabel 2.1). Mogelijk worden leerlingen
op basisscholen gemakkelijker bereikt door een algeheel schoolbeleid of met initiatieven
dan (alle) leerlingen van middelbare scholen.
Invloed school op beweeggedrag
Het onderzoek School, Bewegen en Sport gaat in op relaties tussen de school en het beweeggedrag
van leerlingen. Over wat daarbij oorzaak en gevolg is, kunnen vanwege de onderzoeksopzet
geen uitspraken worden gedaan. Om toch een indicatie daaromtrent te krijgen,
zijn aan de leerlingen twee stellingen ter beoordeling voorgelegd: ‘De school moedigt mij aan
tot bewegen en sport’ en ‘Ik ben meer gaan sporten sinds ik op deze school zit’. De laatste stelling
was alleen voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs; zij konden hun situatie vergelijken
met de situatie op hun vorige school. De resultaten wijzen erop dat naarmate een school
een actiever beweegbeleid voert meer leerlingen worden aangemoedigd tot bewegen en sport
(tabel 5.14 en 5.15).
Leerlingen gaven aan in hoeverre ze zich in de stelling(en) konden vinden, van ‘helemaal niet
mee eens tot’ en met ‘helemaal mee eens’. Op basis van het percentage leerlingen uit de twee
leerjaren van één school dat zich (helemaal) in de stelling kan vinden, is de school ingedeeld
in één van drie categorieën: negatief, neutraal of positief. In de eerste categorie antwoordden
relatief weinig leerlingen positief op de stelling, in de derde categorie waren dat er relatief veel.
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
201

Op de stelling ‘De school moedigt mij aan tot bewegen en sport’ waren op 27% van de scholen
meer dan gemiddeld leerlingen positief, 30% van de scholen scoorde ‘neutraal’ en op 43% van
de scholen antwoordden relatief weinig leerlingen positief (categorie ‘negatief’) (zie tabel 5.14).
Tabel 5.14 ‘De school moedigt mij aan tot bewegen en sport’ naar beweegbeleid van de
school
Totaal
(n = 187)
%
minder
(n = 76)
%
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 56)
%
meer
(n = 54)
%
Totaal 100 100 100 100
‘De school moedigt mij aan tot bewegen en sport’ i
negatief 43 49 42 35
neutraal 30 37 29 23
positief 27 14 29* 42*
i. Deze variabele is een gemiddelde per school, elke school heeft het gemiddelde van haar leerlingen.
* p < 0,05 (o.b.v. een chi-kwadraattoets, ‘minder beweegbeleid’ = referentie).
Naarmate het beweegbeleid van de school actiever is, loopt het percentage scholen op waarvan
de leerlingen meer dan gemiddeld positief antwoorden op de stelling dat de school de leerling
aanmoedigt tot bewegen en sport (tabel 5.14). Op 42% van de scholen met meer beweegbeleid
zijn leerlingen relatief vaak positief. Dat geldt voor 29% van de scholen met doorsnee beweegbeleid
en voor 14% van de scholen met minder beweegbeleid. Naarmate scholen een actiever
beleid voeren op het gebied van bewegen en sport, neemt het percentage scholen toe waarvan
meer leerlingen dan gemiddeld zich kunnen vinden in de stelling ‘De school moedigt mij aan
tot bewegen en sport’. Leerlingen ervaren dus of een school zich inspant op dit terrein of niet.
Dit geldt voor scholen in het primair en voor scholen in het voortgezet onderwijs (niet in tabel).
Bij afnemende mate van beweegbeleid lijkt er sprake te zijn van een toenemende mate van
scholen met een negatief schoolcijfer, maar deze resultaten zijn niet significant.
Aan de leerlingen in het voortgezet onderwijs is ook de stelling ‘Ik ben meer gaan sporten
sinds ik op deze school zit’ voorgelegd. Op 33% van de scholen kan een gemiddeld percentage
leerlingen zich (helemaal) in deze stelling vinden, op 40% van de scholen is dat percentage
hoger dan gemiddeld (‘positief’) en op 28% is dat lager dan gemiddeld (‘negatief’) (tabel 5.15).
202 School, Bewegen en Sport

Tabel 5.15 ‘Ik ben meer gaan sporten sinds ik op deze school zit’ naar beweegbeleid van de
school (selectie van leerlingen voortgezet onderwijs)
Totaal
(n = 61)
%
minder
(n = 26)
%
Beweegbeleid school
doorsnee
(n = 19)
%
meer
(n = 16)
%
Totaal 100 100 100 100
‘Sinds ik op deze school zit, ben ik meer gaan bewegen en sporten’ i
negatief 28 42 17 14
neutraal 33 35 28 36
positief 40 23 56* 50
i. Deze variabele is een gemiddelde per school, elke school heeft het gemiddelde van haar leerlingen.
* p < 0,05 (o.b.v. een chi-kwadraattoets, ‘minder beweegbeleid’ = referentie).
Van de scholen in het voortgezet onderwijs met minder beweegbeleid is het percentage met een
negatieve score groter dan het percentage met een positief resultaat (resp. 42 en 23%). Scholen
met minder beweegbeleid hebben gemiddeld genomen relatief minder leerlingen die positief
antwoorden op de stelling ‘Ik ben meer gaan bewegen en sporten sinds ik op deze school zit’.
Scholen met doorsnee en meer beweegbeleid hebben vaker een positief resultaat dan scholen
met minder beweegbeleid, maar alleen het verschil tussen doorsnee en minder is significant.
Op scholen in het voortgezet onderwijs die een minder actief beweegbeleid voeren, zeggen
relatief minder leerlingen dat ze meer zijn gaan bewegen en sporten dan op scholen met doorsnee
of meer beweegbeleid.
De resultaten uit de tabellen 5.14 en 5.15 vormen een positieve aanwijzing voor de stelling dat
de mate van beweegbeleid van een school invloed heeft op het sport- en beweeggedrag van
leerlingen. Daarbij zijn er vrijwel geen verschillen naar achtergrondkenmerken van leerlingen
(zie tabel 3.24). Leerlingen zien en ervaren kennelijk wel degelijk of hun school zich inspant op
het terrein van bewegen en sport of niet. 24
5.5 Samenvatting
In de voorgaande hoofdstukken is het beweeg- en sportgedrag van leerlingen beschreven aan de
hand van deelname en tijdsbesteding aan tien specifieke beweegactiviteiten. 25 In dit hoofdstuk is
daar de intensiteit van het beweeggedrag, gemeten met de ActiGraph-versnellingsmeter, aan toegevoegd.
Clubsport is het meest intensief, gevolgd door schoolsport en lichamelijke opvoeding.
Active gamen en pauzegedrag blijken van de tien beweegactiviteiten het minst intensief te zijn.
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
203

Van de totale gemeten beweegintensiteit van woensdag tot en met zondag kan een derde worden
toegeschreven aan de tien beweegactiviteiten. Deze tien activiteiten zijn per tijdseenheid
2,5 maal zo intensief als de overige activiteiten, een belangrijk argument voor de keuze van
deze specifieke activiteiten. De hoeveelheid beweging per tijdseenheid ligt onder schooltijd
lager dan na schooltijd. De piek van de hoeveelheid beweging ligt op een doordeweekse dag
tussen 15:00 en 17:00 uur, de overgang van school naar vrije tijd. Beweegactiviteiten die dan
vooral worden gedaan, zijn schoolsport, actief transport van school naar huis en buiten voor
jezelf bewegen of sporten. Clubsport wordt vooral na 17:00 uur beoefend.
In het activiteitsniveau van leerlingen is de intensiteit van de tien beweegactiviteiten vermenigvuldigd
met de tijd die er aan is besteed. Gemiddeld is 38% van het activiteitsniveau
toe te kennen aan de drie beweegactiviteiten op school (lichamelijke opvoeding, pauzegedrag
en schoolsport) en 10% aan actief transport van en naar school. Aan school gerelateerd bewegen
vormt dus samen gemiddeld bijna de helft van het activiteitsniveau, gebaseerd op tien
activiteiten. Buiten school wordt de fysieke activiteit van leerlingen voor een groter deel dan
op school aangevuld door activiteiten die minder specifiek, tijdgebonden en/of intensief zijn
(zoals heen-en-weer lopen, helpen in het huishouden). Verschillen in het activiteitsniveau tussen
leerlingen worden vooral bepaald door de hoeveelheid activiteit in de vrije tijd. Leerlingen
die in hun vrije tijd minder actief zijn, halen begrijpelijkerwijs een relatief groot deel van hun
activiteit op school. Zij zijn meer afhankelijk van de school voor hun activiteit. Groepen die
gemiddeld meer afhankelijk zijn van de school zijn meisjes, niet-westerse allochtonen, leerlingen
waar thuis één auto voor de deur staat, leerlingen waarvan de vader nooit sport en leerlingen
die niet lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool.
Leerlingen uit het primair onderwijs hebben gemiddeld genomen een hoger activiteitsniveau
dan leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Zij bewegen op school in absolute zin meer
maar ook in relatieve zin, dat wil zeggen in verhouding tot actief transport van en naar school
en de beweegactiviteiten in de vrije tijd. Leerlingen uit het voortgezet onderwijs compenseren
niet voor minder activiteit op school: basisschoolleerlingen en middelbare scholieren zijn in
hun vrije tijd ongeveer even actief. Meisjes, autochtonen, niet-westerse allochtonen, leerlingen
uit (zeer) sterk stedelijke gebieden, leerlingen met één auto thuis, leerlingen waarvan de vader
nooit sport, leerlingen die niet lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool en leerlingen
met een normaal lichaamsgewicht zijn in het voortgezet onderwijs significant minder
actief dan diezelfde groepen in het primair onderwijs.
Gemiddeld zijn jongens, leerlingen met minimaal twee auto’s thuis, leerlingen waarvan de
vader wel (eens) sport en leerlingen die lid zijn van een sportclub, sportschool of dansschool
actiever dan respectievelijk meisjes, leerlingen met minder dan twee auto’s thuis, leerlingen
waarvan de vader nooit sport en leerlingen die niet lid zijn van een sportclub. Leerlingen die
meer gemotiveerd worden om te sporten en te bewegen door plezier, lichamelijke effecten,
aanzien, spanning en avontuur of sociaal contact, hebben een hoger activiteitsniveau dan leerlingen
die zich hierdoor minder of gemiddeld gemotiveerd voelen. Het motief ‘plezier’ blijkt
de grootste verschillen in activiteitsniveau te veroorzaken. Ook een positiever oordeel over
204 School, Bewegen en Sport

het eigen kunnen op het gebied van bewegen en sport gaat gepaard met een hoger activiteitsniveau.
Leerlingen die het sportaanbod op school – de gymlessen en/of het sportaanbod buiten
de les – positief waarderen zijn actiever dan leerlingen die daar neutraal of negatief tegenover
staan. Ten slotte hebben leerlingen die hoog scoren op de coolschaal – dat zijn leerlingen die
relatief vaak naar muziek luisteren, rondhangen op straat en chillen met vrienden – een hoger
activiteitsniveau dan leerlingen die lager op die schaal scoren.
Het beweegbeleid van de school geeft weer in welke mate de school beleid voert op het gebied
van bewegen en sport en in hoeverre hier prioriteit aan wordt gegeven. Leerlingen van scholen
met meer beweegbeleid oordelen vaker positief over de gymlessen dan leerlingen van scholen
met minder of doorsnee beleid, vooral in het voortgezet onderwijs. Basisschoolleerlingen van
scholen met meer beweegbeleid zijn op school actiever dan basisschoolleerlingen van scholen
met doorsnee of minder beweegbeleid. Minder beleid gaat ten opzichte van doorsnee beleid
niet gepaard met minder bewegingsactiviteit. Leerlingen uit het middelbaar onderwijs zijn niet
meer of minder actief op een school die meer of minder beweegbeleid voert.
Basisscholen die meer beweegbeleid voeren, hebben relatief vaker leerlingen die in hun
vrije tijd gemiddeld minder bewegen. Dit doet vermoeden dat het beweegbeleid van de school
gebaseerd is op een ‘vraag’ van de leerlingen. Het blijkt echter dat juist leerlingen van scholen
met meer beweegbeleid die in hun vrije tijd (al) relatief veel bewegen een hoger activiteitsniveau
hebben, en niet de leerlingen die in hun vrije tijd minder bewegen. Generieke ondersteuning
op het gebied van sport en bewegen bereikt in het basisonderwijs vooral de groepen
die het minder nodig hebben. Mogelijk zijn zij, door wat ze van huis uit hebben meegekregen,
beter in staat om profijt uit de schoolomgeving te halen.
Ten slotte wijzen de opvattingen van de leerlingen aangaande enkele stellingen over de
invloed van de school op het beweeggedrag van de leerlingen erop dat meer leerlingen zich
tot bewegen en sport aangemoedigd voelen naarmate de school een actiever beweegbeleid
voert.
In hoofdstuk 6, de slotbeschouwing van dit rapport, wordt antwoord gegeven op de onderzoeksvragen
en worden aanbevelingen voor de praktijk en voor verder onderzoek gepresenteerd.
Noten
1. Zie tabel B1.6 in de onderzoeksverantwoording (bijlage 1).
2. Bij de statistische analyses is namelijk rekening gehouden met clustereffecten van de
school door middel van een correctie van de geclusterde robuuste standaardfouten in Stata,
zie voor meer informatie paragraaf B1.4 in de onderzoeksverantwoording.
3. Dat betreft de leerlingen uit het beweegintensiteitsonderzoek (n = 437). Meer informatie
over deze leerlingen staat in tabel B1.3 in de onderzoeksverantwoording.
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
205

4. Doordat niet alle vragenlijsten compleet zijn ingevuld, is dit aantal kleiner dan het totaal
aantal leerlingen dat aan het onderzoek heeft deelgenomen.
5. In de onderzoeksverantwoording is eenzelfde figuur voor zaterdag en zondag opgenomen
(zie figuur B1.5).
6. Het aantal counts voor zwemmen is gelijkgesteld met het aantal counts voor lopen naar en
van school. Meer informatie hierover staat in paragraaf B1.3 van de onderzoeksverantwoording.
7. (5 dagen * 34% + 2 dagen *13%)/7 dagen = 28%.
8. Fietsen in de vrije tijd is 7,2% van de counts van tien activiteiten, zwemmen is 2,5%. De
28% voor acht beweegactiviteiten is dus eigenlijk (100 - (7,2+2,5) =) 92,8%. Dat betekent dat
(28 * (100/92,8) = ) 31,2% van de totale counts is beschreven met de tien specifieke activiteiten.
9. De tien beweegactiviteiten beslaan 1.017 minuten per week, dat is 17 uur (zie tabel 3.2). In
die 17 uur wordt 31% van de counts behaald door beoefening van de tien beweegactiviteiten,
de overige 69% van de counts wordt in de overige 95 uur (na aftrek van acht uur slaap per
nacht) behaald.
10. Bij de bespreking van figuur 5.1 is geen rekening gehouden met over- of onderrapportage
door leerlingen.
11. Ter informatie is in tabel B1.10 van de onderzoeksverantwoording van dit rapport de METwaarde
per beweegactiviteit opgenomen.
12. In tegenstelling tot wat wordt geconcludeerd in onderzoek van TNO blijkt active gamen niet
zo intensief te zijn. Onderzoekers van TNO onderzochten of zes ‘actieve’ computergames
kunnen bijdragen aan het behalen van de beweegnorm en vonden dat vier van deze games
aan de intensiteitsnorm van de NNGB voldoen met een MET-waarde van minimaal 5 (Van
den Boogaard et al. 2006). Dat in School, Bewegen en Sport een aanzienlijk lagere waarde
werd gevonden (2,3 MET’s, zie tabel B1.10 in de onderzoeksverantwoording), kan verklaard
worden doordat de definitie van active gamen in dit onderzoek veel breder is (niet beperkt tot
zes geselecteerde spellen) en het op een andere manier (niet op basis van zuurstofopname en
hartslagfrequentie) en in een andere setting (niet in een laboratoriumopstelling) gemeten is.
13. In verband met onzekerheid over start- en eindtijden van de beweegactiviteiten zijn van
alle activiteiten de eerste 5 minuten weggelaten. Bij schoolsport zijn nog 5 minuten extra
weggelaten, bij clubsport nog 10 minuten extra. Bij lichamelijke opvoeding is het daardoor
denkbaar dat er nog tijd voor transport en/of omkleden bij zit, bij schoolsport en clubsport
is dat minder (zie de onderzoeksverantwoording, paragraaf B1.3).
14. Een klein deel van de leerlingen krijgt schoolzwemmen, dit is in het activiteitsniveau meegerekend
onder lichamelijke opvoeding.
15. Het aantal auto’s dat bij leerlingen thuis staat, wordt in dit onderzoek gezien als een indicatie
van de mate van welvaart.
16. Elke motiefgroep is gebaseerd op meerdere stellingen die een sterke schaal vormen (zie de
onderzoeksverantwoording en tabel B2.2).
206 School, Bewegen en Sport

17. Zie paragraaf 3.5, de onderzoeksverantwoording en tabel B2.3.
18. Zie paragraaf 3.5, de onderzoeksverantwoording en tabel B2.3.
19. Dat verschil wordt vooral veroorzaakt door de pauze, zowel door de duur als door de mate
van activiteit. In het primair onderwijs hebben leerlingen langer pauze dan in het voortgezet
onderwijs (gemiddeld resp. 337 en 242 minuten per week, zie hoofdstuk 2). Daarnaast
zijn er relatief meer basisschoolleerlingen die meestal sporten en bewegen tijdens de pauze
dan leerlingen uit het voortgezet onderwijs (resp. 85 en 7%, zie tabel 3.8). In het voortgezet
onderwijs hebben leerlingen echter langer lichamelijke opvoeding dan in het basisonderwijs
(resp. 123 en 106 minuten per week, zie tabel 3.7), een activiteit die wel intensiever is
dan pauzegedrag (zie figuur 5.2). Wat betreft schoolsport en schoolzwemmen zijn de verschillen
in duur tussen het primair en het voortgezet onderwijs berekend over alle leerlingen
niet groot (voor schoolsport is dat verschil 3 minuten per week, voor schoolzwemmen
1 minuut per week).
20. De verschillen in de percentages scholen die zich (helemaal) kunnen vinden in elk van de
zes stellingen waarop de maat ‘beweegbeleid’ van de school is gebaseerd, zijn groter tussen
de groepen scholen met meer en doorsnee beweegbeleid, dan tussen de groepen scholen
met doorsnee en minder beweegbeleid (cijfers niet weergegeven). Dat is een mogelijke verklaring
voor de bevinding dat er wel verschillen in activiteitsniveau zijn tussen leerlingen
van scholen die meer of doorsnee beweegbeleid voeren, maar niet tussen leerlingen van
scholen die doorsnee of minder beleid voeren.
21. Dit is in tegenstelling tot onderzoeksbevindingen van Mallam et al. (2003). Zij concludeerden
dat leerlingen buiten school compenseren in fysieke activiteit als zij minder actief zijn
op school (tijdens lichamelijke opvoeding).
22. Eén van de zes stellingen waarop het beweegbeleid van de school is gebaseerd, is ‘De school
voert een gericht beleid om overgewicht onder leerlingen te voorkomen/tegen te gaan’. Opvallend
is dat middelbare scholen met meer beweegbeleid het niet vaker eens zijn met deze stelling
dan basisscholen met meer beweegbeleid (namelijk resp. 56 en 68%, niet in tabel).
23. Vergelijk met het bereik van gezondheidsboodschappen, bijvoorbeeld op het gebied van
bewegen en voeding. Mensen met een hogere opleiding/sociaaleconomische status hebben
hiervan over het algemeen meer profijt (NIGZ 2002; Heutink et al. 2010).
24. Ook als het zou gaan om sociale wenselijkheid met betrekking tot deze stellingen – leerlingen
van scholen met meer beweegbeleid antwoorden positiever omdat zij ‘druk’ voelen
vanuit de school – geldt dat de uitstraling van de school wel naar de leerlingen toe wordt
uitgedragen.
25. Dit zijn lopen en fietsen van en naar school, lichamelijke opvoeding, pauzegedrag, schoolsport,
clubsport, buiten voor jezelf bewegen en sporten, zwemmen, fietsen in de vrije tijd
en active gamen. Deelname en tijdsbesteding zijn beschreven gedurende één week, de zogenaamde
‘meetweek’.
Relaties tussen het activiteits niveau van leerlingen en het beweegbeleid van de school
207

208 School, Bewegen en Sport

Slotbeschouwing
Hoofdstuk 6
Jo Lucassen & Ester Wisse
6.1 Aanleiding en onderzoeksopzet
Het belang van goede lichamelijke opvoeding en sport voor de jeugd wordt in Nederland en
internationaal al ruim een eeuw onderstreept. In 2012 bestaat de Koninklijke Vereniging van
Leerkrachten in de Lichamelijke Opvoeding (KVLO), die de professionals op dit gebied verenigt,
150 jaar. Keer op keer wordt op de betekenis van sport en bewegen 1 voor de jeugd gewezen,
zoals in de beleidsbrief van de staatssecretarissen van VWS en OCW:
“Het belang van sport en beweging voor de jeugd staat buiten kijf. Sport is niet
alleen leuk om te doen, maar levert net als het onderwijs ook een belangrijke
bijdrage aan de motorische, sociale én cognitieve ontwikkeling van kinderen en
jongeren. Sport is een van de terreinen waarop kinderen hun talenten kunnen
ontwikkelen en kunnen ‘excelleren’. Door voldoende sport en beweging groeien
kinderen gezonder op en wordt overgewicht, dat ook bij de jeugd steeds verder
toeneemt, voorkomen en bestreden. Ook in de strijd tegen schooluitval kan sport
een belangrijk wapen zijn.” (Ministerie van VWS 2008)
Terwijl het belang van bewegen en sport voor de jeugd wordt gezien, is nog niet in alle opzichten
duidelijk in welke omvang en langs welke wegen bewegen en sport een bijdrage leveren
aan de ontwikkeling van jeugdigen. Bovendien is het perspectief van waaruit naar de betekenis
van sport en bewegen wordt gekeken aan verandering onderhevig. Zo was aan het begin
van de vorige eeuw de fysieke weerbaarheid van de jonge Nederlanders in het kader van de
landsverdediging een belangrijke overweging om lichamelijke oefening te propageren (Swijtink
1992), terwijl na de Tweede Wereldoorlog aan de vorming tot (sportief) vrijetijdsgedrag
bijzonder belang werd gehecht (Pouw 1999). De laatste jaren kreeg vooral de problematiek van
overgewicht ook onder jongeren sterk de aandacht. 2
De mate waarin jeugdigen aan bewegen en sport deelnemen, wordt bepaald door een veelheid
van met elkaar samenhangende factoren. Het beweeg- en sportgedrag is gedeeltelijk
erfelijk bepaald (Stubbe 2006), maar daarnaast spelen psychologische factoren, sociale
invloeden en omgevingskenmerken een rol. Al deze factoren beïnvloeden elkaar, soms
versterken ze elkaar en soms werken ze tegen elkaar in (Van Bottenburg et al. 2005). Het
feitelijke beweeg- en sportgedrag is te zien als een resultaat van een ‘onderhandelingsproces’
tussen een veelheid van onderling gerelateerde stimulerende en remmende factoren
(Elling 2007).
Slotbeschouwing
209

De school vormt de plaats waar jeugdigen buitenshuis het grootste deel van hun tijd doorbrengen.
Anders dan bijvoorbeeld de sportvereniging is de school dé plek waar alle kinderen
en jongeren worden bereikt. Het is bovendien een plek waar het beweeg- en sportgedrag van
jeugdigen op verschillende manieren kan worden beïnvloed, bijvoorbeeld in het bewegingsonderwijs,
op het schoolplein of bij schoolsport(dagen). De school kan bovendien het actief
reizen tussen school en huis stimuleren.
Onderzoek in de VS laat zien dat de fysieke (school)omgeving van invloed is op sport-, spel- en
beweeggedrag (Pate 1997; Gordon-Larssen et al. 2000; Sallis et al. 2001). Jeugdigen lijken meer
te gaan bewegen naarmate er meer speelplaatsen en sportvoorzieningen in de omgeving voorhanden
zijn. Ook in Nederland zijn verschillende onderzoeken verricht die verbanden leggen
tussen omgevingskenmerken en beweeg- en sportgedrag (o.a. Den Hertog et al. 2006; Frelier
& Janssens 2007; De Vries et al. 2010a), maar de resultaten wijzen niet altijd dezelfde kant
op. Volgens Brug en Van Lenthe (2005) is er nog relatief weinig bekend over de wijze waarop
de school(omgeving) nu precies van betekenis is in het stimuleren van het sport- en beweeggedrag
van jeugdigen. Dit is één van de overwegingen waarom in dit onderzoek de relatie tussen
de schoolomgeving en het beweeg- en sportgedrag centraal staat.
Om de geschetste kennislacune in te vullen, zijn bij ZonMW middelen verworven om het
onderzoek School, Bewegen en Sport uit te voeren. In het onderzoek is ingegaan op de volgende
drie onderzoeksvragen: 3
• Hoe ziet het beweeg- en sportgedrag van jeugdigen eruit, en welke relaties zijn er met
persoonlijke kenmerken van scholieren?
• Hoe zien de schoolomgeving en het schoolbeleid van scholen voor primair en voortgezet
onderwijs eruit met betrekking tot het beweeg- en sportgedrag van de leerlingen?
• Welke relaties zijn er tussen de school(omgeving) en het beweeg- en sportgedrag van
scholieren?
Voor het onderzoek zijn 4.697 basisschoolleerlingen en 2.448 middelbare scholieren in het voorjaar
van 2009 klassikaal bevraagd. Het betrof de leerlingen in groep 7 en 8 van de deelnemende
basisscholen en klas 1 en 3 van de scholen voor voortgezet onderwijs. De leerlingen waren
afkomstig uit 126 aselect 4 gekozen scholen voor primair onderwijs en 61 scholen voor voort gezet
onderwijs. Van de betreffende scholen zijn voorts gegevens over het schoolbeleid, de voorzieningen
voor sport en bewegen en schoolactiviteiten op dit gebied verzameld via een schriftelijke
enquête onder schoolvertegenwoordigers (directeuren, locatiedirecteuren of docenten lichamelijke
opvoeding). Om kenmerken van de directe schoolomgeving te inventariseren, zijn analyses
uitgevoerd op basis van de postcodegegevens van de schoollocatie en de leerlingen en van
actuele kaarten (Google Maps). Bij zeven scholen voor primair onderwijs en zes scholen voor
voortgezet onderwijs hebben 437 leerlingen een week lang een ActiGraph-versnellingsmeter
210 School, Bewegen en Sport

(een instrument dat de fysieke activiteit registreert) gedragen en een weekrapport van hun activiteiten
gemaakt. Daarnaast zijn enkele fysieke kenmerken (lengte, gewicht) gemeten. 5
Het beweeg- en sportgedrag van de scholieren is op de eerste plaats in beeld gebracht door
te kijken naar de mate waarin zij bezig zijn met tien nader benoemde beweegactiviteiten (zie
paragraaf 6.3) die in de literatuur als belangrijk naar voren komen. Het gaat om relatief intensieve
fysieke activiteiten die in tijd vrij eenduidig zijn afgebakend en als zodanig ook goed
benoembaar door scholieren. Er is nagegaan (a) of de scholieren aan de genoemde activiteiten
deelnemen, (b) hoeveel tijd zij aan elk van de activiteiten besteden en (c) welke fysieke activiteit
met de activiteiten gepaard gaat.
6.2 Het beweeg- en sportgedrag van scholieren
Het blijkt dat scholieren in een ‘normale’ schoolweek gemiddeld ruim 12 uur aan negen van de
tien beweeg- en sportactiviteiten besteden. Als leerlingen ook in de pauze bewegen en sporten,
kan dit oplopen tot bijna 17 uur. Bijna de helft van die tijd besteden ze aan schoolgebonden
beweegactiviteiten. Zowel basisscholieren als middelbare scholieren besteden de meeste tijd aan
pauzegedrag (zie figuur 6.1). Het buiten voor jezelf bewegen/sporten neemt voor leerlingen van
de basisschool qua aandeel in tijdsduur de tweede plek in, voor middelbare scholieren is dit
clubsport. Actief transport naar en van school maakt voor basisscholieren 6% uit van de totale
tijdsbesteding aan de tien beweeg- en sportactiviteiten, voor middelbare scholieren is dit 13%.
Figuur 6.1 Aandeel in tijd van de tien gemeten beweegactiviteiten per week (in procenten)
PO
VO
19,3
2,6
6,5
5,0 1,7
4,7
10,9
12,1
1,9
8,6
5,0 1,1
12,1
13,8
lopen naar/van school
fietsen naar/van school
lichamelijke opvoeding
pauzegedrag
schoolsport
clubsport
12,3
1,8
35,1
14,7
1,4
29,3
buiten zelf bewegen/sporten
zwemmen
fietsen in vrije tijd
active gamen
Slotbeschouwing
211

Deelname en tijdsbesteding
Met uitzondering van fietsen naar en van school en in de vrije tijd nemen in het primair onderwijs
meer leerlingen aan de tien beweegactiviteiten deel dan in het voortgezet onderwijs. Van
de scholieren gaat 30% in de meetweek ten minste één keer per week lopend naar en van school
en bijna 80% per fiets. Gemiddeld over alle leerlingen wordt per week 13 minuten besteed aan
het lopen naar en van school en 82 minuten aan het fietsen. Naarmate de afstand van huis naar
school toeneemt, wordt er relatief vaker gefietst.
Vrijwel alle scholieren nemen deel aan de les lichamelijke opvoeding. Uit onze resultaten blijkt
dat ongeveer 5% van de middelbare scholieren in de meetweek niet heeft deelgenomen aan de
lessen lichamelijke opvoeding. Scholieren in het praktijkonderwijs en vmbo-b/k/g en scholieren
van niet-westerse allochtone afkomst hebben in de meetweek significant minder vaak
lessen lichamelijke opvoeding gehad. Of dit te wijten is aan schoolfactoren zoals lesuitval of
aan persoonlijke factoren zoals blessures, ziekte of spijbelen, kan uit dit onderzoek niet worden
opgemaakt en verdient aandacht in vervolgonderzoek.
De helft van de scholieren gaat in de pauzes regelmatig naar buiten om te sporten of bewegen.
Op dit punt is het verschil tussen de basisschool en de middelbare school groot (resp. 85 en 7%
leerlingen met actieve pauze).
Op scholen waar in de meetweek schoolsport werd aangeboden, heeft volgens eigen opgave
1 op de 6 scholieren daaraan deelgenomen. De deelname aan schoolsportactiviteiten van scholieren
in het praktijkonderwijs en het vmbo-beroepsgericht is iets groter is dan die van de
leerlingen van andere onderwijstypen.
4 van de 5 scholieren, zowel in het primair als in het voortgezet onderwijs, fietst in de vrije
tijd. Ook ‘voor jezelf buiten bewegen en sporten’ wordt door leerlingen van de basisschool veel
gedaan, 6 van de 10 doet het elke week; van de middelbare scholieren zijn 7 van de 10 actief op
dit front. De middelbare scholieren doen ook iets minder in clubverband aan sport. Het spelen
van active games 6 vormt voor 45% van de scholieren een activiteit die in een normale week wordt
gedaan. 1 op de 5 scholieren zwemt. Behalve aan zwemmen besteden jongens aan alle beweegactiviteiten
in de vrije tijd wekelijks meer tijd dan meisjes, bij buiten spelen een uur meer en
bij clubsport een halfuur meer.
Als we kijken naar de relatie tussen verschillende achtergrondkenmerken van leerlingen en
hun beweeg- en sportgedrag, zien we dat leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden en leerlingen
met een niet-westerse allochtone achtergrond minder vaak en minder lang naar school
fietsen.
Ook besteden niet-westerse allochtone scholieren wekelijks minder tijd aan clubsport dan
autochtonen (ongeveer 50 minuten minder), maar ze sporten en bewegen wel bijna een halfuur
212 School, Bewegen en Sport

meer voor zichzelf buiten. Dit geldt ook voor leerlingen die thuis geen auto hebben. Ook is de
deelname aan schoolsport van deze twee groepen iets groter dan die van andere categorieën.
Ten slotte kan bij alle beweegactiviteiten in de vrije tijd worden geconstateerd dat scholieren
er meer tijd aan besteden naarmate hun vader vaker aan sport doet. Hier wordt een duidelijk
socialisatie-effect van ouders naar kinderen zichtbaar.
Intensiteit
Omdat een deel van de leerlingen gedurende de meetperiode een beweegmeter heeft gedragen,
zijn ook gegevens over de intensiteit van hun beweeg- en sportgedrag beschikbaar. De
tien specifiek onderzochte beweegactiviteiten blijken goed voor 31% van de totale hoeveelheid
activiteit van leerlingen in de meetweek. Het betreft hier de activiteiten met de hoogste
intensiteit van bewegen. Per tijdseenheid zijn de activiteiten die in dit onderzoek centraal
zijn gesteld ruim 2,5 maal zo intensief als de resterende activiteiten. Een relatief groot deel
(69%) van de totale dagelijkse fysieke activiteit vindt plaats bij andere dan de onderzochte tien
centrale beweeg- en sportactiviteiten. Daarbij valt bijvoorbeeld te denken aan activiteiten als
(trap)lopen, meehelpen in het huishouden en dergelijke. Ook binnen de tien onderzochte activiteiten
zijn verschillen: clubsport en schoolsport blijken fysiek relatief intensieve activiteiten,
pauzegedrag en active gamen zijn relatief weinig intensief. De overige activiteiten nemen een
middenpositie in.
Leerlingen uit het primair onderwijs hebben gemiddeld genomen een hoger ‘activiteitsniveau’
dan leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Meisjes zijn gedurende een week minder
actief dan jongens. Leerlingen waarvan de vader nooit sport en leerlingen die niet lid zijn van
sportclub, sportschool of dansschool zijn minder actief dan gemiddeld. Het laatste geldt ook
voor niet-westerse allochtone leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Leerlingen waar men
thuis twee auto’s heeft, zijn juist actiever dan gemiddeld. De verschillen in activiteitsniveau
met het gemiddelde zijn in vrijwel alle gevallen groter bij leerlingen in het voortgezet onderwijs
dan bij die in het basisonderwijs. Anders gezegd: de kloof tussen groepen die relatief veel
en relatief weinig actief zijn, lijkt met het ouder worden eerder toe dan af te nemen.
Van het totale onderzochte activiteitsniveau per week is 38% toe te schrijven aan bewegen op
school (lichamelijke opvoeding, pauzeactiviteit en schoolsport) en 10% aan transport naar en
van school. Het bewegen en sporten in de vrije tijd (clubsport, buiten voor jezelf bewegen of
sporten, zwemmen, fietsen in de vrije tijd en active gamen) maakt 52% uit van de totale intensiteit
en is per tijdseenheid dus (iets) intensiever dan het bewegen in de schoolcontext. Al met
al blijken de vier aan school gerelateerde beweegactiviteiten zowel qua tijd als qua intensiteit
een flink deel uit te maken van het totaal van de tien gemeten beweegactiviteiten, maar minder
dan de helft.
Voor bepaalde groepen leerlingen blijken de schoolgebonden beweeg- en sportactiviteiten
meer van belang dan voor andere. De volgende groepen leerlingen bewegen relatief weinig in
Slotbeschouwing
213

hun vrije tijd: meisjes, niet-westerse allochtonen, leerlingen die geen lid zijn van een sportclub,
sportschool of dansschool, leerlingen waarvan de vader niet aan sport doet en leerlingen die
thuis één auto hebben. Zij zijn dus voor hun totale activiteit meer afhankelijk van schoolgebonden
bewegen.
Motieven en houdingen ten aanzien van sport en bewegen
In het onderzoek is niet alleen gekeken naar het feitelijke beweeg- en sportgedrag, maar ook
naar motieven om te bewegen en te sporten evenals naar de visie van jeugdigen op bewegen en
sport in en om de school. De scholieren is een aantal uitspraken voorgelegd. Deze uitspraken
zijn na statistische analyses samengevoegd tot vijf motiefgroepen: plezier, lichamelijk effect,
aanzien, spanning en avontuur en sociaal contact. Plezier in bewegen wordt relatief minder
belangrijk gevonden door meisjes, middelbare scholieren en leerlingen van het praktijkonderwijs/vmbo
praktijkgericht. Leerlingen met meer auto’s thuis en met een vader die ten minste
wekelijks sport hechten juist meer belang aan dit motief. De motiefgroep ‘spanning en avontuur’
wordt door jongens en leerlingen van de basisschool meer van belang gevonden. Motieven
uit de aanziengroep spreken jongens, leerlingen waarvan de vader ten minste wekelijks
sport en clubsporters meer aan. Over het algemeen geldt dat leerlingen die hoog scoren op één
van de vijf motiefgroepen ook een (iets) hoger deelnamepercentage hebben op de beweegactiviteiten
onder schooltijd en in de vrije tijd. De grotere deelname aan verschillende activiteiten
van sterker gemotiveerde scholieren wordt ook weerspiegeld in hun wekelijkse activiteitsniveau.
Vooral leerlingen die sporten en bewegen vanwege het plezier in het bewegen zelf
hebben een aanzienlijk hoger activiteitsniveau.
Driekwart van de scholieren waardeert de gymlessen positief en ook driekwart beoordeelt het
aanbod in de pauzes en na schooltijd positief. Basisscholieren zijn positiever dan middelbare
scholieren. Van alle leerlingen heeft 59% een positief sportief zelfbeeld: ze geven aan altijd al
veel aan sport en bewegen te hebben gedaan, dit belangrijk te vinden en er ook relatief goed
in te zijn.
We zien bij leerlingen met een positieve waardering van de gymlessen en het sportaanbod
buiten de les en een positief sportief zelfbeeld een relatief hoge deelname aan de schoolse
beweegactiviteiten, met uitzondering van fietsen naar en van school, maar ook aan beweegen
sportactiviteiten in de vrije tijd. Zo doen leerlingen met een positieve waardering voor
de lessen lichamelijke opvoeding in verhouding vaker aan clubsport en bewegen en sporten
ze vaker voor zichzelf buiten. Leerlingen met een hoge waardering voor het aanbod tijdens
de pauzes en na de les nemen vaker deel aan schoolsport en clubsport, bewegen en sporten
vaker voor zichzelf buiten en doen vaker aan active gamen. Leerlingen met een positief
sportief zelfbeeld nemen vaker deel aan clubsport, bewegen of sporten vaker voor zichzelf
buiten en hebben bijgevolg een hoger activiteitsniveau dan leerlingen met een lager sportief
zelfbeeld.
214 School, Bewegen en Sport

6.3 De schoolsituatie en het beweegbeleid van de scholen
Schoolvertegenwoordigers geven aan het belang van sport en bewegen in te zien, maar vertalen
die visie (nog) niet altijd in concreet beleid. Volgens de ondervraagden hecht bijna
driekwart van de schoolleiding, leerlingen en ouders veel belang aan bewegen en sport als
aandachts gebied. Op scholen voor primair onderwijs wordt iets meer belang aan het thema
gehecht dan op middelbare scholen. Iets minder dan de helft van de scholen voert een gericht
stimuleringsbeleid op dit terrein, basisscholen iets vaker (43%) dan middelbare scholen (36%).
Bij een kleine minderheid vertaalt het belang dat men aan sport en bewegen hecht zich ook in
een prioriteit bij de middelenverdeling (PO 5%; VO 15%).
Bij de uitvoering van de beweeg- en sportactiviteiten wordt veelal incidenteel samengewerkt
met externe partijen. Binnen het basisonderwijs doet driekwart van de scholen dit met sportclubs.
Binnen het voortgezet onderwijs gebeurt dit minder; daar wordt door bijna twee derde
van de scholen samengewerkt met commerciële sportcentra. Een beperkt deel van de scholen
betrekt (incidenteel) ouders en leerlingen bij de invulling van de activiteiten.
Voor het actief transport naar en van school (lopen, zelf fietsen) is de fysieke schoolomgeving
van betekenis. Ruim de helft van de basisscholen heeft getracht invloed uit te oefenen op de
verkeerssituatie rond de school, van de middelbare scholen is dit een zesde.
Scholen kunnen op verschillende punten de beweeg- en sportactiviteiten binnen de school
actief bevorderen. Dit betreft onder meer de kwantiteit en kwaliteit van lessen lichamelijke
opvoeding. Op scholen voor primair onderwijs wordt wekelijks gemiddeld 91 minuten lichamelijke
opvoeding gegeven, de middelbare scholen komen gemiddeld op 115 minuten per
week. Op middelbare scholen zijn overal vakleerkrachten als lesgevers actief, van de basisscholen
heeft de helft een vakleerkracht. Brede basisscholen beschikken vaker over een vakleerkracht
dan reguliere basisscholen.
Ruim 85% van de scholen beschikt over een ‘eigen’ gymzaal. Voor basisscholen is dit de belangrijkste
structureel gebruikte accommodatie voor de lessen lichamelijke opvoeding naast het
schoolplein. Van de scholen voor voortgezet onderwijs gebruikt ruim de helft regelmatig een
sporthal of sportveld voor hun lessen. Op scholen waar de accommodaties op de eigen schoollocatie
aanwezig zijn, is de lestijd voor lichamelijke opvoeding gemiddeld langer. Dit is echter
op minder dan de helft van de scholen het geval. De gebruikte accommodaties worden door een
meerderheid van de scholen als voldoende of goed gekwalificeerd. Ten minste een derde van
de scholen vindt de kwaliteit van veelgebruikte accommodaties zoals gymnastiekzaal, schoolplein
en openbaar grasveld matig of onvoldoende. Verder geeft zeker de helft van de basisscholen
aan onvoldoende materiaal te hebben voor buitenactiviteiten en vindt twee derde van
de basisscholen het hiervoor beschikbare budget matig of onvoldoende.
Slotbeschouwing
215

Vrijwel alle basisscholen beschikken over een of meer sport- en spelvoorzieningen voor bewegen
in de pauze, ruim de helft van de middelbare scholen beschikt daar niet over. Het organiseren
van activiteiten tijdens de pauze gebeurt op 1 op de 6 basisscholen en nauwelijks op scholen
voor voortgezet onderwijs.
Een laatste type activiteit waarmee scholen meer of minder intensief bezig kunnen zijn, is
schoolsport. Schoolsport is in dit onderzoek omschreven als het sporten en bewegen dat niet
onder schooltijd valt, maar wel via de school, de buitenschoolse opvang of de gemeente is geregeld.
Veel scholen doen iets op dit gebied, maar voornamelijk incidenteel in de vorm van sportdagen
en toernooien. 1 op de 6 scholen geeft volgens de schoolvertegenwoordigers prioriteit
aan schoolsport. Mogelijk heeft dit te maken met de belemmeringen waarmee ten minste driekwart
van de scholen kampt en die voornamelijk het gebrek aan accommodatie en (financiële)
steun van overheden betreffen.
Al met al kan worden geconcludeerd dat het belang dat door de scholen wordt gehecht aan
sport en bewegen nog niet altijd leidt tot een gerichte en intensieve aanpak op dit gebied. Over
het algemeen zijn de voorzieningen op en bij scholen voor basisonderwijs iets minder uitgebreid
(niveau van de leerkrachten, hoeveelheid accommodatie en materialen) dan op scholen
voor voortgezet onderwijs. Een uitzondering hierop vormt het schoolplein, dat op basisscholen
meer aandacht krijgt. De kwaliteit van de accommodaties en de beschikbaarheid van materiaal
worden door een aanzienlijk deel van de scholen als matig of onvoldoende gekwalificeerd.
6.4 Relaties tussen schoolomgeving en -beleid en het beweeg- en sportgedrag van de
leerlingen
De schoolsituatie kan op verschillende manieren gerelateerd zijn aan het beweeg- en sportgedrag
van leerlingen. Er is sprake van een directe relatie wanneer de situatie op bepaalde
punten samenhangt met het beweeg- en sportgedrag op school. Er is sprake van een indirecte
relatie als er samenhang is met de houding en waardering ten aanzien van bewegen en sport
en het beweeg- en sportgedrag buiten school.
Factoren op school en in de schoolomgeving
In tabel 6.1 is een samenvatting gegeven van de gevonden relaties tussen factoren op school en
in de schoolomgeving en het beweeggedrag van leerlingen.
216 School, Bewegen en Sport

Tabel 6.1 Samenvatting samenhang factoren school(omgeving) met beweeg- en sportgedrag a
Beweegactiviteit Schoolfactor Leerlingfactor
Lopen en fietsen
naar/van school
Lichamelijke
opvoeding
Pauzegedrag
Schoolsport
Clubsport
Buiten zelf bewegen/sporten
Relatie per
onderwijstype
PO VO
totaal activiteitsniveau ↓ ↓
stedelijkheid
^ percentage fietsers ↓ ↓
percentage lopers ↑ ↑
groen rond school - percentage lopers ↑ ↑
materiaal buitenlessen*
hoeveelheid + waardering LO ↑ ↑
kwaliteit +
waardering LO ↑ =
activiteitsniveau op school ↑ =
hoeveelheid - waardering LO = ↓
kwaliteit - waardering LO = ↓
vakleerkracht + waardering LO ↓ nvt
schoolplein:
ruimte* + percentage dat wel beweegt = ↑
sport- en spelvoorzieningen - percentage dat niet beweegt ↑ ↑
los spelmateriaal - percentage dat niet beweegt = ↑
plannen aanpassing plein* + percentage dat niet beweegt ↑ =
activiteiten in de pauze + percentage dat wel beweegt ↑ ↑
prioriteit aanbieden schoolsport*
activiteitsniveau op school ↑ =
percentage dat deelneemt = ↓
+
brede school + tijdsbesteding clubsport ↑ ↑
wil tot samenwerken met tijdsbesteding clubsport ↓ ↓
-
verenigingen*
totaal activiteitsniveau = ↓
gericht beleid om bewegen
en sporten te stimuleren*
a. Zie voor een gedetailleerde omschrijving van de factoren hoofdstuk 4.
* Deze factoren zijn gebaseerd op een oordeel van de school.
^ Toenemend.
+ Aanwezig of positief oordeel.
- Afwezig of negatief oordeel.
↑ Toename ten opzichte van het gemiddelde.
↓ Afname ten opzichte van het gemiddelde.
= Geen relatie.
+
tijdsbesteding buiten zelf
bewegen en sporten
↑ ↑
totaal activiteitsniveau ↑ =
activiteitsniveau op school ↑ =
Slotbeschouwing
217

Bepaalde schoolfactoren blijken een samenhang te vertonen met het beweeg- en sportgedrag.
Zo gaan leerlingen met een relatief laag activiteitsniveau bijvoorbeeld vaker naar een school in
een zeer sterk stedelijke omgeving. De stedelijkheid van de schoolomgeving hangt ook samen
met het aantal leerlingen dat op de fiets of lopend naar en van school gaat. Leerlingen die naar
school lopen, gaan vaker naar scholen in een zeer sterk stedelijke omgeving en scholen met
weinig of geen groen in de omgeving. Leerlingen die naar school fietsen, gaan vaker naar een
school in een weinig stedelijke omgeving.
De waardering voor de lessen lichamelijke opvoeding hangt positief samen met de hoeveelheid
en kwaliteit van het beschikbare materiaal voor buitenlessen naar het oordeel van de school.
Leerlingen uit het primair onderwijs die op een school zitten waar de hoeveelheid materialen als
‘goed’ worden beoordeeld, hebben een hoger activiteitsniveau op school dan basisschoolleerlingen
waarvoor dit niet geldt. Leerlingen die de lessen lichamelijke opvoeding relatief negatief
waarderen, zitten vaker op een school met een vakleerkracht voor lichamelijke opvoeding.
Middelbare scholieren die in de pauze meestal wel bewegen en sporten, zitten vaker op
een school waarvan de schoolvertegenwoordiger aangeeft dat op het schoolplein voldoende
ruimte is om te bewegen en sporten. Leerlingen die in de pauze meestal niet buiten sporten
en bewegen, hebben vaker een schoolplein waar geen sport- en spelvoorzieningen zijn. Ook
worden er op hun school vaker geen activiteiten tijdens de pauze georganiseerd. Basisscholieren
die in de pauze meestal niet buiten sporten en bewegen zitten relatief vaak op scholen die
plannen hebben om het plein bewegingsvriendelijker te maken.
Leerlingen in het voortgezet onderwijs die niet deelnemen aan schoolsport, blijken relatief
vaak op scholen zitten die wel prioriteit aan schoolsport geven. In het primair onderwijs gaat
het geven van prioriteit aan schoolsport samen met een relatief hoog activiteitsniveau op school.
Factoren in de schoolomgeving blijken ook op enkele punten samen te hangen met het beweegen
sportgedrag van leerlingen in de vrije tijd. Leerlingen besteden meer tijd aan clubsport
wanneer zij op een brede school zitten. Op scholen die niet willen samenwerken met sportverenigingen,
besteden de leerlingen juist minder tijd aan clubsport. Ook zitten middelbare
scholieren met een relatief laag activiteitsniveau vaker op een school die aangeeft niet te willen
samenwerken met verenigingen. Leerlingen van scholen die gericht beleid voeren om het
bewegen en sporten te stimuleren, besteden meer tijd per week aan het buiten voor zichzelf
bewegen of sporten. Bij basisschoolleerlingen hangt dit ook samen met een hoger activiteitsniveau
op school en in totaal.
Beweegbeleid van de school
De mate waarin de school een meer of minder uitgesproken beweegbeleid 7 heeft, blijkt niet
gerelateerd aan de mate van deelname van leerlingen aan de onderzochte beweeg- en sportactiviteiten.
Er is wel een verband gevonden met de tijdsbesteding aan enkele activiteiten. Bij
basisscholen met meer beweegbeleid kunnen leerlingen die in de pauzes buiten bewegen en
sporten dit langer doen omdat ze langer pauze hebben. Ook besteden de leerlingen van deze
218 School, Bewegen en Sport

scholen meer tijd aan het buiten voor zichzelf bewegen of sporten. Tevens blijkt dat naarmate
basisscholen een actiever beweegbeleid voeren, een groter deel van de leerlingen aangeeft dat
de school hen aanmoedigt tot bewegen en sport.
Dit laatste geldt eveneens voor leerlingen in het voortgezet onderwijs. Ook vonden we aanwijzingen
voor een positief effect van een actief beweegbeleid op het beweeg- en sportgedrag van middelbare
scholieren in de mate waarin ze vinden dat zij meer zijn gaan sporten sinds zij op hun school
zitten. Op scholen voor voortgezet onderwijs met minder beweegbeleid onderschrijven scholieren
minder vaak dat zij meer zijn gaan sporten sinds zij op deze school zitten. Het activiteitsniveau van
middelbare scholieren op een school met meer beweegbeleid is echter niet significant hoger dan
dat van middelbare scholieren op een school met doorsnee of minder beweegbeleid. Dit is wel het
geval op basisscholen. Basisschoolleerlingen van scholen met meer beweegbeleid zijn actiever dan
basisschoolleerlingen van scholen met doorsnee of minder beweegbeleid. Dit geldt zowel voor het
totale activiteitsniveau als voor het activiteitsniveau op school (zie tabel 6.2).
Tabel 6.2 Samenvatting samenhang beweegbeleid met beweeg- en sportgedrag
Het voeren van meer beweegbeleid hangt samen met:
Primair onderwijs
Voortgezet onderwijs
een langere pauzeduur met daarin langer de mogelijkheid
te bewegen en sporten
een hogere tijdsbesteding aan buiten zelf bewegen en
sporten
een hoger percentage leerlingen dat aangeeft dat de
school hen aanmoedigt tot bewegen en sport
een hoger percentage leerlingen dat aangeeft dat de
school hen aanmoedigt tot bewegen en sport.
een hoger activiteitsniveau op school
een hoger totaal activiteitsniveau , vooral voor jongens,
autochtonen en leerlingen die lid zijn van een sportclub
een hoger percentage leerlingen dat aangeeft dat zij
meer zijn gaan bewegen en sporten sinds zij op hun
school zitten.
een hoger totaal activiteitsniveau voor leerlingen van
niet-westerse allochtone afkomst.
Op basisscholen met meer beweegbeleid zitten vaker niet-westerse allochtonen, leerlingen uit
zeer sterk stedelijke gebieden en leerlingen waar thuis geen auto’s aanwezig zijn. Dit zijn juist
categorieën leerlingen waarvan we eerder zagen dat zij relatief weinig sporten en bewegen.
Hoewel deze groepen leerlingen het beweeg- en sportaanbod op school positief beoordelen,
blijkt dat ze op basisscholen met meer beweegbeleid geen significant hoger activiteitsniveau
hebben dan vergelijkbare leerlingen van basisscholen met minder of doorsnee beweeg-
Slotbeschouwing
219

eleid. Dit geldt juist wel voor jongens op basisscholen met meer beweegbeleid ten opzichte
van jongens op basisscholen met minder of doorsnee beleid. Ook autochtone leerlingen en
leerlingen die lid zijn van een sportclub op een school met meer beweegbeleid zijn actiever
dan autochtone leerlingen en leden van een sportclub op basisscholen met minder en doorsnee
beweegbeleid. Op basisscholen leidt meer beweegbeleid dus niet tot een significant hoger activiteitsniveau
bij categorieën leerlingen die een extra impuls nodig hebben (omdat zij relatief
weinig bewegen), maar wel tot meer activiteit van de al actieve leerlingen.
Dit is niet geheel het geval in het middelbaar onderwijs. Daar blijkt dat niet-westerse
allochtone leerlingen op scholen met meer beweegbeleid een hoger activiteitsniveau hebben
dan niet- westerse allochtone leerlingen op scholen met minder beweegbeleid. Blijkbaar komt
het beweegbeleid hier wel ten goede aan leerlingen die dat het meest nodig hebben.
6.5 Het onderzoek in perspectief
In deze paragraaf worden de zojuist besproken resultaten in perspectief geplaatst, door ze
te vergelijken met bevindingen uit eerder onderzoek. Vervolgens wordt de onderzoeksopzet
geëvalueerd en worden aanbevelingen gegeven voor verder onderzoek.
Discussie van de onderzoeksresultaten
Eerder in dit hoofdstuk is vastgesteld dat leerlingen in uiteenlopende mate bezig zijn met
beweeg- en sportactiviteiten. In het algemeen wordt de mate waarin scholieren bewegen onvoldoende
geacht, vooral vanuit gezondheidsoogpunt (Hildebrandt et al. 2010). Bewegen leerlingen
van de onderzochte basisscholen nog relatief veel, bij middelbare scholieren neemt dit af.
Dit is een verschijnsel dat ook in eerder onderzoek is waargenomen. Zowel in het primair als
in het voortgezet onderwijs zijn er bovendien bepaalde categorieën scholieren die duidelijk
minder dan gemiddeld bewegen, in het bijzonder scholieren in een sterk stedelijke omgeving,
niet-westerse allochtonen, meisjes en leerlingen uit sociaaleconomisch zwakkere wijken (Stegeman
2007; Manders 1982). Ook het al dan niet aan sport doen van de ouders vertoont een
duidelijke samenhang met de deelname aan de onderzochte beweegactiviteiten. Hier sluiten
de resultaten van dit onderzoek eveneens aan bij eerder onderzoek (Scheerder 2004; Scheerder
& Vanreusel 2006; Breedveld 2006; Elling 2007).
Naast sociaaldemografische kenmerken houden ook andere persoonlijke factoren verband met
de deelname aan beweeg- en sportgedrag. De jeugdigen in dit onderzoek die relatief veel aan
bewegen en sport doen en een hoog activiteitsniveau hebben, zijn over het algemeen meer
intrinsiek gemotiveerd en hebben een positief sportief zelfbeeld: ze vinden bewegen en sport
op zichzelf boeiend en leuk om te doen. Een intrinsieke motivatie en een positief beeld van het
eigen kunnen zijn in eerder onderzoek ook belangrijke factoren gebleken voor de duurzaamheid
van bepaald gedrag (Deci & Ryan 1995; Deci & Ryan 2002; De Vries et al. 1988).
220 School, Bewegen en Sport

Waar het de tien onderzochte activiteiten betreft, besteden de scholieren gemiddeld 46% van de
totale beweegtijd en 38% van de totale intensiteit aan vormen die binnen de directe invloedssfeer
van de scholen vallen: lichamelijke opvoeding, bewegen en sporten tijdens de schoolpauzes
en schoolsport. Dit is een aanzienlijk deel, maar minder dan de helft. Pauze gedrag blijkt
voor een groot deel van deze tijdsbesteding op school verantwoordelijk. Middelbare scholieren
bleken in hun pauzes in vergelijking met basisscholieren gemiddeld weinig actief. De resultaten
uit School, Bewegen en Sport wijzen erop dat de aanwezigheid van voorzieningen en een activiteitenaanbod
op het schoolplein van belang zijn.
Ook Ridgers (2007) constateerde dat het aanbod in de pauzes van invloed is op het beweegen
sportgedrag van kinderen, dat verlengen van de pauzes leidt tot meer beweegtijd en dat dat
effect nog wordt vergroot wanneer er toezicht aanwezig is. Dit laatste kan op grond van ons
onderzoek echter niet worden bevestigd.
De lessen lichamelijke opvoeding dragen iets minder bij aan het gemiddelde activiteitsniveau
van de scholieren dan pauzegedrag en schoolsport in nog beperktere mate (zie ook
Bailey 2006; Haerens et al. 2006). Het zou echter zonder meer eenzijdig zijn wanneer bij de
rol van de school en het vakonderwijs alleen zou worden gekeken naar de bijdrage die in
kwantitatieve zin wordt geleverd aan het beweeg- en sportgedrag. De hoofdfunctie van de
lichamelijke opvoeding ligt immers bij het toerusten van jeugdigen met vaardigheden en kennis
om volwaardig te kunnen participeren aan onze (beweeg)cultuur en samenleving (Stegeman
2000; Faber 2001).
Driekwart van de leerlingen is overigens positief over de lessen lichamelijke opvoeding. Een
positief oordeel over het vak blijkt volgens eerder onderzoek (Manders 1982) gerelateerd aan de
sportdeelname op latere leeftijd. In dit licht is het opvallend dat leerlingen van de basisschool
die les krijgen van een vakleerkracht negatiever oordelen over het vak lichamelijke opvoeding.
Dit is op basis van de resultaten van het onderzoek School, Bewegen en Sport niet te verklaren:
een interessant thema voor nader onderzoek.
Hoewel schoolsport gemiddeld een beperkte bijdrage levert aan de totale hoeveelheid beweegen
sportactiviteit nemen bepaalde groepen leerlingen hieraan juist wel relatief veel deel. Dit
zijn met name de leerlingen die over het algemeen iets minder participeren aan beweeg- en
sportactiviteiten, zoals niet-westerse allochtonen, scholieren waarvan de vader niet aan sport
doet, leerlingen zonder auto thuis en leerlingen op het praktijkgerichte vmbo. Deze groepen
leerlingen, die dus in hun vrije tijd relatief minder actief zijn, zijn voor hun totale activiteit
afhankelijker van de schoolgebonden activiteiten. Schoolsport heeft voor deze ‘achterblijvende’
groepen een interessant potentieel om voor toename van participatie en activiteitsniveau
te zorgen. Eerder onderzoek wijst erop dat het verhogen van een toename in participatie
en activiteit het best wordt bereikt door een combinatie van interventies binnen en buiten het
lesprogramma (Bailey et al. 2006; Verstraete 2007).
Slotbeschouwing
221

Het gunstige effect van een combinatie van maatregelen bleek in het onderzoek School, Bewegen
en Sport ook uit de relatie tussen het voeren van meer beweegbeleid en een hoger activiteitsniveau
van leerlingen in het basisonderwijs. Deze samenhang bleek echter het sterkst voor categorieën
leerlingen die al veel bewegen in hun vrije tijd. Dat van generieke ondersteuning vooral de groepen
profiteren die al meer dan anderen hebben, is bekend als het Mattheüseffect (Merton 1968).
Evaluatie van het onderzoek en aanbevelingen voor verder onderzoek
Het beweeg- en sportgedrag van leerlingen buiten school blijkt op verschillende punten gerelateerd
aan de school(omgeving). De vastgestelde relaties tussen factoren in de school(omgeving)
en het beweeg- en sportgedrag zijn echter niet steeds eenduidig. Bij veel van de geconstateerde
verbanden is niet helemaal helder hoe de samenhang oorzakelijk is te duiden. Dat leerlingen
op scholen met meer beweegbeleid relatief vaak aangeven dat de school hen aanmoedigt om
te bewegen en sporten en dat middelbare scholieren op scholen met meer beweegbeleid zeggen
meer te zijn gaan bewegen en sporten sinds ze op deze school zitten, zijn voorbeelden van
duidelijke aanwijzingen dat extra stimulering vanuit de school een oorzaak kan zijn van meer
bewegen. Door vervolgonderzoek kan meer inzicht worden verkregen over de richting waarin
verbanden precies werkzaam zijn. In deze paragraaf zetten we de opzet van dit onderzoek in
perspectief en doen we aanbevelingen voor vervolgonderzoek.
Als gevolg van de opzet van dit onderzoek – een eenmalige steekproef van scholen en leerlingen
– was het lastig om veranderingen door de tijd heen goed te bepalen. In dit licht zou een
longitudinaal onderzoek, naar deze verbanden de bevindingen van dit onderzoek goed aan
kunnen vullen. Bij zo’n onderzoek kan in een experimentele opzet, met een gerandomiseerde
interventie en controlegroep, worden gekeken naar de invloed van specifieke factoren op het
sport- en beweeggedrag. Bijvoorbeeld naar de effecten van meer georganiseerde pauzeactiviteiten
in het voortgezet onderwijs. Bovendien lijkt het zinnig voorafgaand aan een dergelijk
onderzoek meer expliciet enkele (verklarings)modellen te ontwikkelen die aan de feiten
kunnen worden getoetst. In het hier beschreven onderzoek is deze modelontwikkeling wel
verkend, zo is bijvoorbeeld gekeken naar de toepasbaarheid van het ASE-model (De Vries et al.
1988), maar uiteindelijk binnen de gegeven condities niet goed uitvoerbaar gebleken. Mogelijk
kunnen de data van het uitgevoerde onderzoek bij een dergelijke modelstudie secundair worden
benut.
Een tweede punt ter discussiepunt is het aantal scholen dat in het onderzoek is betrokken.
Mede uit budgettaire overwegingen is vastgehouden aan het bij aanvang gekozen streefaantal
van scholen. Vergeleken met eerder onderzoek is het aantal scholen zeker niet klein, maar
de uiteindelijk gerealiseerde steekproef van 126 basisscholen en 61 scholen voor voortgezet
onderwijs was in sommige gevallen te beperkt om vergelijkende uitspraken te kunnen doen
op schoolniveau (hoofdstuk 2). Het aantal leerlingen was echter groot genoeg om significante
uitspraken te doen over verschillen tussen leerlingen op bepaalde typen scholen. 8
222 School, Bewegen en Sport

Het onderzoek levert een goed beeld op van het activiteitsniveau van de leerlingen, gerelateerd
aan de tien specifiek onderzochte beweeg- en sportactiviteiten. Met de tien beweeg- en sportactiviteiten
wordt ongeveer 17 uur beschreven. In deze 17 uur wordt met deze activiteiten 31%
van de intensiteit behaald. De overige 69% van de totale activiteit vindt plaatst in de overige
95 uur in de week (na aftrek van 8 uur slaap per nacht). De tien specifiek onderzochte beweegen
sportactiviteiten zijn dus 2,5 keer zo intensief als de overige fysieke activiteit. Dit neemt
echter niet weg dat een groot deel van de totale fysieke activiteit in dit onderzoek dus niet is
beschreven en plaatsvindt op een andere manier dan binnen de tien specifiek onderzochte
beweeg- en sportactiviteiten. Niet beschreven zijn vooral kortdurende activiteiten die door respondenten
niet goed kunnen worden gerapporteerd. Hoe deze activiteiten er precies uitzien en
hoe intensief ze zijn, is een mogelijke kwestie voor nader onderzoek.
Afgewogen is in hoeverre het zinvol zou zijn bij analyse en rapportage de gemeten count-waarden
(hoofdstuk 5) te vertalen naar de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB). 9 We hebben
hiervoor niet gekozen omdat dit niet het doel was van ons onderzoek en omdat er tot op dit
moment nog te veel discussie is omtrent de NNGB, het meten daarvan en de MET-waarden die
aan bepaalde activiteiten kunnen worden toegekend (De Vries et al. 2010b). Omrekenen van de
in ons onderzoek gemeten waarden met de ActiGraph naar de MET-waarden is mogelijk (zie
tabel B1.10), maar een vertaling hiervan naar de NNGB bleek door de hierboven genoemde
redenen niet zinvol. Nader (bewegings)wetenschappelijk onderzoek is nodig om meer eenduidigheid
te krijgen over de waarde van de NNGB en de standaardisering van de intensiteit van
activiteiten. Daardoor kan ook gerichter onderzoek naar effecten van bewegen op overgewicht
worden gedaan.
Nader onderzoek naar rol van het vakonderwijs lichamelijke opvoeding en de vakonderwijzer
is ook gewenst. De verbanden tussen deze factoren en het beweeg- en sportgedrag van leerlingen
zijn in dit onderzoek niet eenduidig. In vervolgonderzoek zou moeten worden nagegaan
welke bijdragen de lichamelijke opvoeding in verschillende varianten en omstandigheden
levert aan de omvang en intensiteit van de beweeg- en sportparticipatie van leerlingen nu en
later en tegen welke kosten. Kennis hierover is met name van belang voor de besluitvorming
in het primair onderwijs over de aanstelling van vakleerkrachten. Met een dergelijk onderzoek
kan worden aangesloten bij initiatieven die momenteel worden genomen om de effecten te
onderzoeken van uitbreiding van het beweeg- en sportaanbod op scholen (KVLO 2010).
Terwijl dit onderzoek inzicht geeft in de situatie in het basis- en voortgezet onderwijs is er ook veel
onduidelijkheid over de betekenis van beweeg- en sportonderwijs in het middelbaar beroepsonderwijs
(mbo), zowel vanuit het oogpunt van stimulering van sportdeelname als vanuit dat
van het bevorderen van een gezonde leefstijl (Rijpstra et al. 2009; Collard & Lucassen 2010). Het
(in aangepaste vorm) herhalen van het onderzoek School, Bewegen en Sport in het mbo kan deze
lacune op zijn minst voor een deel opheffen. Hetzelfde geldt voor het speciaal onderwijs.
Slotbeschouwing
223

6.6 Scenario’s en aanbevelingen voor de praktijk
Rekening houdend met de in de voorgaande paragraaf genoemde haken en ogen aan dit onderzoek,
sluiten we deze rapportage af met enkele aanbevelingen voor de praktijk. Ter ondersteuning
hiervan worden eerst enkele beleidsingrepen besproken op basis van acht verschillende
scenario’s.
De toekomst verkend op basis van scenario’s
In deze scenario’s worden de resultaten van verschillende maatregelen geëxtrapoleerd op basis
van de voorhanden zijnde gegevens. Deze verkenningen geven een indruk van de mate waarin
beleidsacties kunnen doorwerken en kunnen inspireren tot nader onderzoek hieromtrent. Vertrekpunt
voor de scenario’s is het gemiddelde activiteitsniveau per week dat de scholieren nu
hebben. We geven hieronder weer wat het mogelijke effect zou zijn op het beweeggedrag van
scholieren van acht verschillende scenario’s.
1. Meer fietsen naar/van school
Alle leerlingen die op minder dan 5 kilometer van school wonen en nu (deels) op een inactieve
manier naar scholen komen, komen op de fiets.
2. Meer lichamelijke opvoeding
Alle leerlingen krijgen 3 klokuren per week lichamelijk opvoeding (tenzij ze nu al 180 minuten
of meer krijgen).
3. Meer bewegen tijdens de pauze
Alle leerlingen bewegen en sporten tijdens de pauze op het schoolplein in dezelfde mate als
leerlingen die dat nu al doen.
4. Meer schoolsport
Alle leerlingen krijgen 2 uur per week schoolsport (tenzij ze nu al 120 minuten of meer
krijgen).
5. Meer clubsport
Alle leerlingen die nu niet aan clubsport deelnemen, doen dit met de gemiddelde duur van
degenen die dat nu wel doen (147 minuten).
6. Meer buiten zelf bewegen en sporten
Alle scholieren die nu niet voor zichzelf buiten spelen/sporten, doen dit met de gemiddelde
duur van degenen die dat nu wel doen (182 minuten).
7. Meer fietsen in de vrije tijd
Alle scholieren die nu niet fietsen in de vrije tijd doen dit met de gemiddelde duur van
degenen die dat nu wel doen (83 minuten).
8. Totaal
De voorgaande acht scenario’s gelden allemaal.
224 School, Bewegen en Sport

We gaan in deze exercitie voorbij aan allerlei mogelijke beperkingen die zich kunnen voordoen
bij de praktische realisatie van deze scenario’s. Ook is geen rekening gehouden met eventueel
optredende compensatie of substitutie. Of leerlingen bijvoorbeeld minder aan clubsport doen
als ze allemaal aan schoolsport deelnemen, kunnen we niet voorspellen. Maar de doorrekeningen
geven wel een indicatie van de maximaal te verwachten effecten voor het gemiddelde activiteitsniveau
per week van elke maatregel. In figuur 6.2 staat weergeven met hoeveel procent
het activiteitsniveau 10 van de gemiddelde scholier naar verwachting maximaal zou toenemen
bij invoering van elk van de acht scenario’s.
Figuur 6.2 Toename in gemiddeld activiteitsniveau van scholieren in procenten bij realisatie
van een aantal scenario’s
45%
40%
35%
30%
25%
42%
1. Meer fietsen naar/van school
2. Meer lichamelijke opvoeding
3. Meer bewegen tijdens de pauze
4. Meer schoolsport
20%
17%
5. Meer clubsport
15%
10%
8%
10%
6. Meer buiten zelf bewegen en sporten
7. Meer fietsen in de vrije tijd
5%
0%
0%
2%
3%
1%
8. Totaal
Toename in gemiddeld activiteitsniveau
Zoals in figuur 6.2 is te zien, levert het schoolsportscenario het meest op, gevolgd door het
clubsport- en lichamelijkeopvoedingscenario. Dat het schoolsportscenario relatief effectief is,
komt door het feit dat er slechts weinig leerlingen zijn die op dit moment aan schoolsport doen.
Het effect van het schoolsportscenario is groter in het voortgezet onderwijs dan in het primair
onderwijs. De meer kansarme groepen (meisjes, niet-westerse allochtonen, leerlingen met één
auto thuis, leerlingen met overgewicht, leerlingen waarvan de vader niet aan sport doet en leerlingen
die niet lid zijn van een sportclub) hebben hiervan meer profijt dan anderen (zie tabel B2.4).
Slotbeschouwing
225

Van het clubsportscenario profiteren leerlingen die nog geen lid zijn van een sportvereniging,
sportschool of dansschool uiteraard het meest. Aangezien clubsport een intensieve activiteit
is (zie figuur 5.2), is het effect groot. Ook van dit scenario profiteren de kansarme leerlingen
(meisjes, niet-westerse allochtonen, leerlingen uit zeer sterk stedelijke woonomgevingen, leerlingen
zonder auto’s thuis en leerlingen waarvan de vader niet aan sport doet) relatief veel.
Het effect van het lichamelijkeopvoedingscenario is wat minder groot, omdat vrijwel iedereen
er nu al aan deelneemt. Toch kan het verhogen van het aantal klokuren lichamelijke opvoeding
effectief zijn. Het is op dit moment de enige activiteit die alle leerlingen bereikt, omdat het voor
iedereen verplicht is.
De scenario’s 3 en 6 nemen een middenpositie in wat betreft het effect op de totale activiteit.
Als iedereen zou sporten en bewegen in de pauze levert dat 2% extra activiteit op. Dat dit effect
voor het voortgezet onderwijs groter is dan voor het primair onderwijs is niet verrassend. De
meeste leerlingen op basisscholen bewegen en sporten al tijdens de pauze, de meeste leerlingen
op middelbare scholen doen dat juist niet (zie tabel 3.9). Het scenario ‘meer voor jezelf buiten
bewegen en sporten’ levert voor alle scholieren tezamen gemiddeld 3% extra activiteit op
en heeft logischerwijs vooral effect voor scholieren die niet of niet veel voor zichzelf in de vrije
tijd buiten bewegen en sporten. Omdat middelbare scholieren dit minder doen dan leerlingen
op de basisschool heeft het daarvoor ook duidelijk effect.
Het effect van beide fietsscenario’s is klein. Berekend over alle leerlingen levert meer fietsen
nauwelijks een toename in het activiteitsniveau op. Alleen voor niet-westerse allochtonen,
leerlingen uit zeer sterk stedelijke gebieden en leerlingen uit gezinnen zonder auto hebben
scenario 1 en 7 nog enig effect, omdat zij op dit moment relatief minder vaak fietsen.
Als alle scenario’s tegelijkertijd gelden, is er sprake van een gemiddelde verhoging van het
activiteitsniveau van 42%. Bij leerlingen in het voortgezet onderwijs is dit 48% en bij leerlingen
in het primair onderwijs 36%.
Aanbevelingen voor de praktijk
In dit onderzoek zijn enerzijds verschillende aanwijzingen gevonden voor een positieve relatie
tussen een gericht beweegbeleid van scholen en het beweeg- en sportgedrag van scholieren.
Ook de scenario’s geven aan dat er mogelijk nog wat winst te behalen is.
Anderzijds blijkt uit dit onderzoek echter ook dat de invloed van de school op het beweegen
sportgedrag van leerlingen beperkt is. Kijken we naar de tien gemeten beweeg- en sportactiviteiten,
dan zien we bijvoorbeeld dat de buitenschoolse activiteiten meer gewicht in de
schaal leggen dan de schoolgerelateerde. Ook blijkt uit ook dit onderzoek dat vooral de sociaalculturele
context sterk bepalend is in het beweeg- en sportgedrag van kinderen. Uit eerder
onderzoek blijkt dat deze context lastig te beïnvloeden is. Dat noopt tot realisme aangaande
226 School, Bewegen en Sport

de mogelijke winst van gericht beleid vanuit de scholen. Desalniettemin zijn er verschillende
maatregelen die genomen zouden kunnen worden om via de school, al dan niet in samenwerking
met andere instanties, het beweeg- en sportgedrag van leerlingen te stimuleren.
Landelijke en regionale beleidsmakers
Het voeren van een gericht beweegbeleid op basisscholen blijkt samen te hangen met een relatief
hoog activiteitsniveau. Het lijkt erop dat meer beweegbeleid op dit moment al relatief vaak
voorkomt op scholen waar leerlingen een dergelijk beleid het meest nodig hebben. Intensivering
op deze scholen en uitbreiding naar andere scholen kan door de ministeries van OCW en
VWS worden gefaciliteerd en gestimuleerd. Hierbij moet in het achterhoofd worden gehouden
dat met name bepaalde groepen specifieke aandacht behoeven en dat het huidige beweegbeleid
niet altijd per definitie ten goede komt aan diegenen die dit het hardst nodig hebben.
Een manier waarop meer beweegbeleid vorm kan krijgen, is het verhogen van het aantal (verplichte)
uren lichamelijk opvoeding en schoolsport. Onderwijs in de lichamelijke opvoeding
levert op dit moment een duidelijke, maar nog beperkte bijdrage aan het sport- en beweeggedrag
van de scholieren, ook van diegenen die daartoe van huis uit minder worden gestimuleerd.
Het is daarom van groot belang dat er voldoende vakonderwijs wordt gegeven en dat de
deelname van achterstandsgroepen goed wordt bewaakt. Groepen die een achterstand hebben
in beweeg- en sportdeelname, zoals niet-westerse allochtonen en vmbo-praktijkleerlingen, lijken
nu in mindere mate aan de lessen deel te nemen. Stimuleringsbeleid dat zich (vooral) op
deze groepen richt, lijkt in dit kader zinvol. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan het
gericht ondersteunen van het ‘3+2 project’ dat onlangs door de KVLO is opgestart (KVLO 2010).
In dit project worden bewegen tijdens en na schooltijd gekoppeld. Het meedoen aan buitenschoolse
beweeg- en sportactiviteiten vergt immers een basis aan bewegingsbekwaamheid en
kennis van het aanbod en bepaalde sociale codes. Bij het aanbrengen van deze basis kan het
onderwijs in de lichamelijke opvoeding een onontbeerlijke rol vervullen, zeker waar het gaat
om leerlingen die van huis uit minder bekend zijn met bewegen en sport.
Verder blijkt uit dit onderzoek dat samenwerking met sportverenigingen samenhangt met een
hogere tijdsbesteding van leerlingen aan clubsport. Het lijkt erop dat met de pijler ‘sportaanbod
voor het onderwijs’ uit het beleidskader ‘Sport, Bewegen en Onderwijs’ de goede weg is
ingeslagen als het gaat om het stimuleren van beweeggedrag van de jeugd. De ministeries van
VWS en OCW zouden samen met NOC*NSF de samenwerking tussen verenigingen en scholen
moeten blijven ondersteunen. Daarnaast wordt met de regeling voor combinatiefuncties
(Impuls brede scholen, sport en cultuur) de samenwerking tussen scholen en verenigingen
gefaciliteerd. Continuering van dit beleid is dan ook gewenst. Uiteraard kunnen ook gemeenten
hierin een belangrijke bijdrage leveren door bijvoorbeeld het beleid rondom de samenwerking
tussen scholen en gemeenten regisseren en af te stemmen op de locale situatie. Ook met
betrekking tot accommodatiebeleid hebben gemeenten een rol. Uit dit onderzoek is gebleken
Slotbeschouwing
227

dat de nabijheid van beweeg- en sportaccommodaties bij de school bijdraagt aan de gerealiseerde
lestijd. Voldoende goed materiaal voor de buitenlessen draagt bij aan een positieve
houding van de leerlingen.
Scholen en docenten
Het potentieel van bewegen en sporten in de pauze blijkt op sommige scholen onderbenut. Op
de basisschool is al een flink deel van de leerlingen in de pauzes actief, maar op scholen voor
voortgezet onderwijs is dit maar zeer beperkt het geval. Hier liggen duidelijke kansen om het
beweeg- en sportgedrag van scholieren te stimuleren en daarbij ook groepen te bereiken die nu
nog minder dan gemiddeld sporten en bewegen. Het creëren van meer ruimte en voorzieningen
voor bewegen en sport op het schoolplein en haar nabije omgeving en het organiseren van
activiteiten, bevordert het actieve pauzegedrag van leerlingen.
Schoolsport wordt door slechts een beperkt deel van de scholen ten minste wekelijks aangeboden.
Schoolsport is echter een relatief intensieve activiteit waarmee ook minder actieve groepen
leerlingen kunnen worden bereikt. Uit de scenarioverkenning blijkt dat twee uur schoolsport
voor alle leerlingen de grootste impuls geeft aan het activiteitsniveau. Ook hierbij moet in
het achterhoofd worden gehouden dat dit aanbod wel gevarieerd en gericht moet zijn. Een flink
deel van de scholen kan het schoolsportaanbod echter niet zomaar uitbreiden, doordat ze worstelen
met beperkingen op het vlak van accommodaties en personeel. Hier kan samenwerking
met andere sportaanbieders kansen bieden. De succesvolle experimenten met schoolsportverenigingen
in Rotterdam laten zien dat hier veel mogelijk is (Boonstra & Hermens 2010).
Scholen kunnen samen met externe partijen (sportverenigingen, -scholen, maatschappelijke
organisaties etc.) passend pauze- en schoolsportaanbod ontwikkelen. Professionals zoals vakdocenten
en combinatiefunctionarissen kunnen hierin een belangrijke spil zijn (Lucassen et al.
2011). Zij zijn ook belangrijk bij het ontwikkelen van een positief sportief zelfbeeld van leerlingen
en het zorgen dat deze plezier krijgen in bewegen. Deze twee zaken waren bij de onderzochte
scholieren duidelijk gerelateerd aan een hogere deelname aan beweeg- en sportactiviteiten
en aan een hoger activiteitsniveau. Leraren lichamelijke opvoeding zouden zich, onder
meer door gedifferentieerd lesgeven, (nog) meer kunnen richten op succesbeleving en plezier
voor ieder kind. Een leerlingvolgsysteem dat doorloopt van basis- naar voortgezet onderwijs
en waarbij individuele vorderingen van leerlingen op het gebied van bewegen worden geregistreerd,
kan hierbij een waardevol hulpmiddel zijn. Op deze manier kunnen docenten een
gerichter aanbod ontwikkelen.
Buitenschoolse sportaanbieders en gezondheidsbevorderende instanties
Sport en bewegen in de vrije tijd in de vorm van clubsport (participatie op sportverenigingen,
sportscholen en dansscholen) en het voor zichzelf buiten bewegen, leveren een belangrijke
bijdrage aan het beweeg- en sportgedrag van scholieren. Een meerderheid van de scholieren
228 School, Bewegen en Sport

neemt deel aan clubsport, maar bepaalde groepen blijven achter, bijvoorbeeld de scholieren
waarvan de ouders niet sporten, niet-westerse allochtonen en derdeklassers van de middelbare
school. Het is dan ook belangrijk dat clubsport voor deze groepen aantrekkelijker en
toegankelijker wordt gemaakt, bijvoorbeeld door leerlingen via de school ermee te laten kennismaken
en/of door ze een goedkoper lidmaatschap aan te bieden. Het voor zichzelf buiten
bewegen en sporten wordt door niet-westerse allochtonen en leerlingen zonder auto thuis
juist relatief meer gedaan. Beleid dat ervoor zorgt dat deze activiteit door deze groepen meer
gedaan gaat worden, kan ook een bijdrage leveren aan de verhoging van het activiteitsniveau
van deze groepen.
Ouders die zelf actief sporten en zich stimulerend opstellen, spelen een belangrijke rol in het
bevorderen van het beweeg- en sportgedrag van scholieren (zie ook Frelier & Janssens 2007).
Leerlingen die deze stimulansen niet van huis uit meekrijgen, vragen extra aandacht, maar
het is de vraag of de invloed van scholen en sportverenigingen ver genoeg reikt om langdurige
en fundamentele veranderingen in het beweeg- en sportgedrag aan te brengen. De
meest concrete manier om leerlingen meer te laten bewegen, is om ze het te verplichten en
de school lijkt hiervoor de uitgelezen plek. Of dit echter leidt tot meer plezier in het bewegen
en een langdurig actief bestaan, is nog maar de vraag. Bovendien hebben we in dit onderzoek
geconstateerd dat het huidige beweeggedrag samengesteld van karakter is. Sociaal-culturele
patronen zijn lastig te doorbreken. Naast de bovengenoemde partijen spelen ook gezondheidsbevorderende
en andere instanties, zoals jeugdcentra, uitzendbureaus voor jongeren
en organisatoren van evenementen hierin een rol. Het is van belang dat deze instanties, net
als de scholen, proberen de ouders actief bij hun inspanningen te betrekken. Frans onderzoek
toont aan dat verandering in het eet- en beweeggedrag van jongeren vooral gerealiseerd
wordt als tegelijkertijd ook gedragsverandering van ouders wordt gestimuleerd, naast
langdurige voorlichting via en betrokkenheid van scholen, sportclubs en cateringbedrijven
(Romon et al. 2009). Een gericht beweegbeleid vanuit de school samen met de beïnvloeding
van ouders en de betrokkenheid van andere relevante instanties lijken de beste perspectieven
te bieden voor een actievere jeugd.
Noten
1. We gebruiken hier de term bewegen voor activiteiten waarin fysieke inspanning centraal
staat. In de internationale literatuur is het gangbaar deze activiteiten als exercise of als physical
activity aan te duiden.
2. Ruim 13% van de jongens en bijna 15% van de meisjes van Nederlandse afkomst in de
leeftijd van 2 tot 21 jaar heeft overgewicht en 2% is obees. Onder de jeugd van Turkse en
Marokkaanse afkomst komt overgewicht nog meer voor (TNO 2010).
3. Zie hoofdstuk 1 voor een onderverdeling in subvragen.
Slotbeschouwing
229

4. De uiteindelijke respons van de 643 aselect uit het CFI-register getrokken en benaderde
scholen voor primair en voortgezet onderwijs was 37%, waarbij zowel de school- als leerlingenvragenlijsten
zijn ingeleverd.
5. Voor meer details over de onderzoeksopzet, zie de onderzoeksverantwoording.
6. Zie verklarende woordenlijst in bijlage 3.
7. De mate waarin een school beweegbeleid voert, is vastgesteld op basis van antwoorden
op zes centrale stellingen over de rol van de school in en haar houding tegenover sport en
bewegen van leerlingen. Scholen zijn in deze schaal ingedeeld in drie groepen: minder
beweegbeleid, doorsnee beweegbeleid en meer beweegbeleid.
8. Zie paragraaf B1.2 en tabel B1.6 in de onderzoeksverantwoording.
9. Zie paragraaf B1.3 in de onderzoeksverantwoording.
10. Dit activiteitsniveau is berekend als percentage van het gemiddelde absolute aantal counts
van de scholieren.
230 School, Bewegen en Sport

Slotbeschouwing
231

232 School, Bewegen en Sport

Literatuur
• Ainsworth, B., W. Haskell, M. Whitt, M. Irwin, A. Swartz, S. Strath, W. O’Brien, D. Bassett,
K. Schmitz, P. Emplaincourt, D. Jacobs & A. Leon (2000). Compendium of Physical
Activities: an update of activity codes and MET intensities. Medicine & Science in Sports &
Exercise, 32 (9): S498-S514.
• Armstrong, N. (1998). Young people’s physical activity patterns as assessed by heart rate
monitoring. Journal of Sports Sciences, 16 (3): 9-16.
• Bailey, R. (2006). Physical education and sport in schools: a review of benefits and outcomes.
Journal of School Health, 76 (8): 397-401.
• Bakker, I., S.I. de Vries, C.M.H. van den Boogaard, W.J.E.M van Hirtum, J.P. Joore &
M.W.A. Jongert (2008). Playground van de Toekomst: succesvolle speelplekken voor basisscholieren.
Leiden: TNO Kwaliteit van Leven.
• Barnett, T., J. O’Loughlin, L. Gauvin, G. Paradis & J. Hanley (2006). Opportunities for Student
Physical Activity in Elementary Schools: A Cross-Sectional Survey of Frequency and
Correlates. Health Education & Behavior, 33 (2): 215-232.
• Beek, P. van, J. Hoogeland, K. Kats & K. Broer (2007). Allochtonen in het fietsbeleid. Rotterdam:
Fietsberaad.
• Berkel, M. van, M. Appelman, C. Mooij & E. Dam (2008). Bewegingsonderwijs in het primair
onderwijs. Zeist: Jan Luiting Fonds.
• Besser, L.M. & A.L. Dannenberg (2005). Walking to Public Transit. Steps to Help Meet
Physical Activity Recommendations. American Journal of Preventive Medicine, 29 (4): 273-
280.
• Beth, J., A. von Heijden & J. Lucassen (2011). Outcome monitor Impuls brede scholen, sport en
cultuur. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. Mulier Instituut.
• Boggelen, O. & L. Harms (2006). Het fietsgebruik van allochtonen nader belicht. Van internet
gehaald op 09-04-2010 van www.fietsberaad.nl.
• Boogaard, C. van den, M. Simons, S. de Vries & T. Jongert (2006). Bewegen met computergames.
Sportgericht, 6: 18-22.
• Boogaard, C., M. Simons, S. de Vries & T. Jongert (2007). Bewegen met computergames. Leiden:
TNO.
• Boonstra, N. & N. Hermens (2010). Sportief in de buurt. Een betere wijk door de schoolsportvereniging.
Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.
• Bottenburg, M. van & S. Smit (2000). RSO, Richtlijn Sportdeelname-Onderzoek, standaardmodel
voor onderzoek naar sportdeelname. ’s-Hertogenbosch/Arnhem: Diopter-Janssens & Van
Bottenburg bv/NOC*NSF.
• Bottenburg, M. van, B. Rijnen & J. van Sterkenburg (2005). Sports participation in the European
Union. Trends and differences. ’s-Hertogenbosch/Nieuwegein: W.J.H. Mulier Instituut/
Arko Sports Media.
• Bradley, L. & P.E. Bryant (1983). Categorizing sounds and learning to read – A causal connection.
Nature, 301: 419-421.
Literatuur
233

• Bradley, L. & P.E. Bryant (1985). Rhyme and reason in reading and spelling. Ann Arbor: University
of Michigan Press.
• Breedveld, K. & A. van den Broek (2006). Tijdsbesteding.nl. Van internet gehaald op 09-04-
2010 van http://www.tijdsbesteding.nl/hoelangvaak/waaraan/20061018.html.
• Breedveld, K. (2006). Verschillen in sportdeelname. In: Breedveld, K. en A. Tiessen-Raaphorst
(red.), Rapportage sport 2006. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau: 299-321.
• Breedveld, K., C. Kamphuis & A. Tiessen-Raaphorst (red.). (2008). Rapportage sport 2008.
Den Haag/’s-Hertogenbosch: Sociaal Cultureel Planbureau/W.J.H. Mulier Instituut.
• Brinke, G. ten, B. Brouwer, D. Houthoff, M. Massink, C. Mooij, G. van Mossel, E. Swinkels
& A. Zonnenberg (2007). Concretisering van de kerndoelen Bewegen en sport. Kerndoelen voor
de onderbouw VO. Enschede: SLO.
• Brug, J. & F. van Lenthe (red.) (2005). Environmental determinants and interventions for physical
activity, nutrition and smoking: a review. Rotterdam: Erasmus MC.
• Buuren, S. van (2004). Afkapwaarden van de ‘body-mass index’ (BMI) voor ondergewicht
van Nederlandse kinderen. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. 148 (40): 1967-72.
• Centraal Bureau voor de Statistiek (2003). Woon-werkverkeer naar vervoerwijzen. Van internet
gehaald op 09-04-2010 van http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&P
A=37774&D1=3&D2=0-1,5,8,(l-3)-l&D3=23,40-44&D4=l&VW=T.
• Centraal Bureau voor de Statistiek (2008). In-, door- en uitstroom van leerlingen in het onderwijs.
Van internet gehaald op 09-08-2009 van http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?
VW=T&DM=SLNL&PA=70762ned&LA=NL.
• Centraal Bureau voor de Statistiek (2010). Gezondere leefstijl blijkt voor velen moeilijk haalbaar.
Van internet gehaald op 17-03-2010 van http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/
gezondheid-welzijn/publicaties/artikelen/archief/2010/2010-017-pb.htm.
• CFI (2006), Flexibilisering schooltijden in het primair onderwijs. Kenmerk PO/BB-2006/11932,
Voorlichtingspublicatie. Van internet gehaald op 15-03-2010 van http://www.cfi.nl/Public/
CFI-online/Images/CFINL06wk10POBB200611932_tcm2-38444.pdf.
• CFI (2008). Nieuwe gewichtenregeling basisonderwijs. Zoetermeer: CFI.
• Cole, T.J., M.C. Bellizzi, K.M. Flegal, W.H. Dietz (2000). Establishing a standard definition
for Child overweight and obesity worldwide: international survey. British Medical Journal.
320 (7244): 1240-1243.
• Collard, D. & J. Lucassen (2010). Bewegen en sport in het mbo; pak de kansen! Lichamelijke
opvoeding, 98 (9): 18-20.
• Commissie Sport en Lichamelijke Opvoeding (1986). Naar een geïntegreerd beleid Lichamelijke
Opvoeding en Sport. Rijswijk: Ministerie van CRM.
• Deci, E.L. & R.M. Ryan (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behaviour.
New York: Plenum Press.
• Deci, E.L. & R.M. Ryan (2002). Handbook of self-determination research. Rochester: University
of Rochester Press.
234 School, Bewegen en Sport

• Dool, R. van den, A. Elling & R. Hoekman (2009). SportersMonitor 2008. ’s-Hertogenbosch:
W.J.H. Mulier Instituut.
• Eerste Kamer der Staten-Generaal (2006). Brief aan de leden en de plaatsvervangend leden
van de Vaste Commissie voor Onderwijs, 15 februari 2006. Den Haag. Van internet gehaald op
09-06-2010 van www.eerstekamer.nl/9324000/1/j9vvgh5ihkk7kof/vh85j1lygis8/f=x.doc.
• Elling, A. (2007). Het voordeel van thuis spelen. Sociale betekenissen en in- en uitsluitingsmechanismen
in sportloopbanen. ’s-Hertogenbosch/Nieuwegein: W.J.H. Mulier Instituut/Arko
Sports Media.
• Faber, K. (2001). Bewegingsonderwijs op maat. Amersfoort: Thieme Meulenhoff bv.
• Fairclough, S. & G. Stratton (2005). Physical Activity Levels in Middle and High School
Physical Education: A Review. Pediatric Exercise Science, 17 (3): 217-236.
• Fairclough, S. & G. Stratton (2006). A Review of Physical Activity Levels During Elementary
School Physical Education. Journal of Teacher Physical Education, 25 (2): 239-257.
• Ferreira, I., K. van der Horst, W. Wendel-Vos, S. Kremers, F.J. van Lenthe & J. Brug (2006).
Environmental correlates of physical activity in youth – a review and update. Obesity
Review, 8 (2): 129-154.
• Frelier, M. & J. Janssens (2007). Sport en bewegen; Waarom doen kinderen het (niet)? Een onderzoek
naar het sport- en beweeggedrag van kinderen in Emmen en Zwolle. ’s-Hertogenbosch/
Den Haag: W.J.H. Mulier Instituut/NICIS.
• Gebhardt, W.A. & S. Maes (1999). Conflicting Activities for Exercise. Perceptual and Motor
Skills, (89): 1195-1160.
• Gebhardt, W.A., A. Dijkstra, L. ter Doest, N. Garnefski, V. Kraaij, S. Maes & E-J de Wilde
(2007). The facilitation of important personal goals through exercise. Perceptual and Motor
Skills, (105): 546-548.
• Gezondheidsraad (2003). Overgewicht en Obesitas. Den Haag: Gezondheidsraad.
• Gezondheidsraad (2010). Beweegredenen. De invloed van de gebouwde omgeving op ons beweeggedrag.
Den Haag: Gezondheidsraad.
• Gezondheidsraad en Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek (2004). Natuur
en gezondheid. Invloed van natuur op sociaal, psychisch en lichamelijk welbevinden. Den Haag:
Gezondheidsraad en RMNO.
• Gordon-Larsen, P., R. McMurray & B. Popkin (2000). Determinants of adolescent physical
activity and inactivity patterns. Pediatrics, 105 (6): 83.
• Haerens, L. & G. Cardon (2008). Physical education and physical activity in Flemish
schools: What’s the evidence? In: J. Seghers & H. Vangrunderbeek (eds.), Physical Education
Research. What’s the evidence? Leuven/Voorburg: Acco: 41-53.
• Haerens, L., B. Deforche, L. Maes, G. Cardon, V. Stevens & I. de Bourdeaudhuij (2006).
Evaluation of a 2-year physical activity and healthy eating intervention in middle school
children. Health Education Research, 21 (6): 911–921.
• Haug, E., T. Torsheim, J.F. Sallis & O. Samdal (2010). The characteristics of the outdoor school
environment associated with physical activity. Health Education Research, 25 (2): 248-256.
Literatuur
235

• Hertog, F.R.J. den, M.J. Bronkhorst, M. Moerman & R. van Wilgenburg (2006). De Gezonde
Wijk. Een onderzoek naar de relatie tussen fysieke wijkkenmerken en lichamelijke activiteit,
Amsterdam: EMGO Instituut.
• Herweijer, L., H. Stegeman & E. Wisse (2008). Sport en Onderwijs. In: K. Breedveld, C.
Kamphuis & A. Tiessen-Raaphorst (red.), Rapportage Sport 2008. Den Haag/’s-Hertogenbosch:
Sociaal en Cultureel Planbureau/W.J.H. Mulier Instituut: 231-254.
• Heutink, H., D. van Diemen, M. Elzenga & S. Kooiker (2010). Wat hebben mensen met een
lage en hoge(re) SES zelf te zeggen over gezond leven? Tijdschrift voor Sociale Geneeskunde,
88 (1): 10-12.
• Heuvel, A. van den, C. Heijkoop & M. de Jong (2010). Samenvatting monitor Impuls brede
school, sport en cultuur 2010. Rapportage 2-meting 1e tranchegemeenten en 1-meting 2e tranchegemeenten.
Amersfoort: BMC.
• Hildebrandt, V. H., A. M. J. Chorus & J.H. Stubbe (eds.). (2010). Trendrapport Bewegen en
Gezondheid 2008/2009. Leiden: TNO Kwaliteit van Leven.
• Horst, K. van der, A. Oenema, P. van de Looij & J. Brug (2008). The ENDORSE study:
research into environmental determinants of obesity related behaviors in Rotterdam
schoolchildren. BMC Public Health, 8: 142.
• Houwen, K. van der, J. Goossen & I. Veling (2003). Reisgedrag kinderen basisschool. Veenendaal:
Traffic Test bv.
• Hoyng, J. (2009). It’s all in the game! Bennekom: NISB.
• Hurk, K. van den, P. van Dommelen, J.A. de Wilde, P.H. Verkerk, S. van Buuren & R.A. Hira-
Sing (2007). Prevalence of overweight and obesity in the Netherlands in 2003 compared to
1980 and 1997. Archives of Disease in Childhood, 92: 992-995.
• Huysmans, F. (2006). Tijdsbesteding.nl. Van internet gehaald op 09-04-2010 van http://www.
tijdsbesteding.nl/hoelangvaak/vrijetijd/media/algemeen/20061018.html.
• Jepma, IJ. & A.L. van der Vegt (2006). Aandacht voor sport en bewegen in het basis- en voortgezet
onderwijs. Utrecht: Sardes.
• Kamphuis, C. & R. van den Dool (2008). Sportdeelname. In: Breedveld, K, C. Kamphuis en
A. Tiessen-Raaphorst (red.), Rapportage Sport 2008. Den Haag/’s-Hertogenbosch: Sociaal
en Cultureel Planbureau/W.J.H. Mulier Instituut: 74-101.
• Karsten L, E. Kuiper & H. Rebsaet (2001). Van de straat? De relatie jeugd en openbare ruimte
verkend. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
• Kemper, F. (red.). (2010). Samenspel, Studies over etniciteit, integratie en sport. Bennekom/’s-
Hertogenbosch: NISB/W.J.H. Mulier Instituut.
• Kemper, H.C.G. (1997). The Amsterdam Growth Study: A Longitudinal Analysis of Health, Fitness
and Lifestyle. Champaign, Il: Human Kinetics.
• Kriemler, S., L. Zahner, C. Schindler, U. Meyer, T. Hartmann, H.P. Brunner-La Rocca,
W. van Mechelen & J.J. Puder (2010). Effect of school based physical activity programme
(KISS) on fitness and adiposity in primary schoolchildren: cluster randomised controlled
trial. Britisch Medical Journal, 340: 785.
236 School, Bewegen en Sport

• Kusters, J.J.M. & A. Rosenboom (2008). Alliantie School & Sport. Samen werken is samen sterker.
Den Haag/Nieuwegein: Alliantie School & Sport/Arko Sports Media.
• KVLO (2008). Aanvraagformulier Certificering Sportactieve Scholen. Van internet gehaald op
09-04-2010 van http://www.schoolensport.nl.
• KVLO (2010). De campagne 3+2 = een fit idee. Van internet gehaald op 28-11-2010 van http://
www.3plus2.nl/.
• Lagendijk, E. (2006). ‘School en sport’ werken samen. Rapportage van de kwalitatieve analyse in
het kader van de Brede Analyse ‘School en sport, samen sterker’. Amsterdam: DSP.
• Landelijk steunpunt Brede Scholen (2010). De geschiedenis van de brede school. Van internet
gehaald op 16-03-2010 van http://www.bredeschool.nl/bibliotheek/geschiedenis.html.
• Lenthe, F. van, M. Huisman, C. Kamphuis, K. Giskes, J. Brug & J. Mackenbach (2006). Een
beoordelingsinstrument van de fysieke en sociale buurtkenmerken die gezondheid stimuleren danwel
belemmeren. Rotterdam: Afdeling Maatschappelijke Gezondheidszorg, Erasmus MC
Rotterdam.
• Lokale en Nationale Monitor Jeugdgezondheid (2004). Standaardvraagstelling Bewegen. Van
internet gehaald op 10-10-2009 van www.monitorgezondheid.nl.
• Lucassen, J., E. Wisse, F. Smits, J. Beth & H. van der Werff (2011). Sport, Bewegen en Onderwijs,
kansen voor de toekomst. Brede Analyse 2010. ’s-Hertogenbosch, W.J.H Mulier Instituut.
• Mallam, K.M., B.S. Metcalf, J. Kirkby, L.D. Voss & T.J. Wilkin (2003). Contribution of timetabled
physical education to total physical activity in primary school children: cross sectional
study. Britisch Medical Journal, 327: 592-593.
• Manders, Th. & J. Kropman (1982). Sportbeoefening: drempels en stimulansen. Samenvatting.
Nijmegen: Instituut voor Toegepaste Sociologie.
• Marshall, S.J. & J.E. Alcaraz (2003). Environmental interventions for eating and physical
activity. A randomized controlled trial in middle schools. American Journal of Preventive
Medicine, 24 (3): 209-217.
• McConkie, G.W. & D. Zola (1981). Language constraints and the functional stimulus in
reading. In: A.M. Lesgold & C.A. Perfetti (red.), Interactive processes in reading. Hillsdale,
NJ: Erlbaum: 155-175.
• Merton, R.K. (1968). The Matthew Effect in Science. The reward and communication systems
of science are considered. Science, 159 (3810): 56-63.
• Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap & Ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport (2007). Bestuurlijke afspraken Impuls brede scholen, sport en cultuur.
Den Haag: ministeries van OCW en VWS.
• Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2007). Leerplusarrangement VO en
Nieuwkomers VO. Onderwijsachterstandsbeleid in het voortgezet onderwijs vanaf 2007. Den
Haag: Ministerie van OCW. Van internet gehaald op 28-09-2009 van http://www.minocw.
nl/documenten/Leerplusarrangement.pdf.
Literatuur
237

• Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2008). Voortgezet Onderwijs 2008-2009.
Gids voor ouders, verzorgers en leerlingen. Den Haag: Ministerie van OCW. Van internet gehaald
op 28-09-2009 van http://www.minocw.nl/documenten/VO%20gids%202008-2009.pdf.
• Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2010). Leerplicht. Van internet gehaald
op 15-03-2010 van http://www.minocw.nl/leerplicht/index.html.
• Ministerie van Verkeer en Waterstaat & Fietsberaad (2009). Cycling in The Netherlands. Van
internet gehaald op 22-03-2010 van http://www.fietsberaad.nl/library/repository/bestanden/CyclingintheNetherlands2009.pdf.
• Ministerie van Verkeer en Waterstaat (2008). Mobiliteitsonderzoek Nederland 2008. Van
internet gehaald op 09-04-2010 van http://www.rijkswaterstaat.nl/wegen/innovatie_en_
onderzoek/betere_doorstroming/mobiliteitsonderzoek_nederland/documenten.
• Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2003). Langer Gezond Leven 2004-2007;
Ook een kwestie van gezond gedrag. Den Haag: Ministerie van VWS.
• Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2005). Tijd voor sport – Bewegen, Meedoen,
Presteren. Den Haag: Ministerie van VWS.
• Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2008). Beleidskader sport, bewegen en
onderwijs. Den Haag: Ministerie van VWS.
• Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (2009). Convenant Gezond Gewicht, Den
Haag. Van internet gehaald op 09-04-2010 van http://www.convenantgezondgewicht.nl.
• Mossel, G. van & H. Stegeman (2007). Vaksecties LO en de ervaringen van hun leerlingen.
In: Stegeman, H. (red.), Naar beter bewegingsonderwijs. Over de kwaliteit van sport en bewegen op
school, ’s-Hertogenbosch/Nieuwegein: W.J.H. Mulier Instituut/Arko Sports Media: 163-227.
• NIGZ (2002). Schakelen en makelen. Jaarbericht 2001/2002. Woerden: NIGZ.
• NISB (2004). Sport- en beweegscan. Arnhem: Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen.
• Oberon (2007). Brede scholen in Nederland, jaarbericht 2007. Utrecht/Den Haag: Oberon/OCW.
• Oberon (2009). Brede scholen in Nederland, jaarbericht 2009. Utrecht/Den Haag: Oberon/ OCW.
• Olde Kalter, M.J. (2008). Blijvend anders onderweg. Mobiliteit allochtonen nader bekeken. Den
Haag: Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid.
• Ooijendijk, W. (red.). (2005). Bewegen in Nederland 2000-2004 (BIN): Eerste resultaten. Leiden: TNO.
• Ooijendijk, W., W. Wendel-Vos & S.I. de Vries (2006). Reader Consensus Vragenlijsten Sport
en Bewegen. Leiden/Bilthoven: TNO Kwaliteit van Leven, RIVM Centrum voor Preventie
en Zorgonderzoek.
• Ooijendijk W., T. Jongert, J. Stubbe & S. Knoet (2008). Sport, bewegen en gezondheid.
In: K. Breedveld, C. Kamphuis & A. Tiessen-Raaphorst (red.), Rapportage sport 2008. Den
Haag/’s-Hertogenbosch: Sociaal en Cultureel Planbureau/W.J.H. Mulier Instituut: 214-
231.
• Panter, J.R., A.P. Jones & E.M.F. van Sluijs (2008). Environmental determinants of active
travel in youth: A review and framework for future research. International Journal of Behavioral
Nutrition and Physical Activity, 5, 34.
238 School, Bewegen en Sport

• Pate, R. (1997). Physical activity in children and adolescents. In: A. Leon (ed.), Physical activity
and cardiovascular health: A national consensus. Champaign Il: Human Kinetics: 210-217.
• Platform Sport, bewegen en onderwijs (2008). Uitvoeringsplan. Van internet gehaald op
09-04-2010 van www.sportbewegenenonderwijs.nl.
• Poel, H. van der (2001). De gymaccommodatie. Gebruik, waardering, toekomst. Dordrecht: LC
Nederlands instituut voor lokale Sport & Recreatie.
• Poel, H. van der (2008). Ontwikkelingen in het sportbeleid 2005-2008. In: K. Breedveld, C.
Kamphuis & A. Tiessen-Raaphorst (red.), Rapportage Sport 2008. Den Haag/’s-Hertogenbosch:
Sociaal en Cultureel Planbureau/W.J.H. Mulier Instituut: 46-64.
• Pouw, R. (1999). 50 jaar nationaal sportbeleid: van vorming buiten schoolverband tot breedtesport.
Tilburg: Tilburg University Press.
• Prochaska, J.J., J.F. Sallis & B. Long (2001). A physical activity screening measure for use with
adolescents in primary care. Archives of Pediatrics & Adolescent Mededicine, May, 155: 554-559.
• Raad voor de Volksgezondheid en zorg (2002). Gezondheid en Gedrag. Zoetermeer: Raad
voor de Volksgezondheid en Zorg.
• Ridgers, N.D., G. Stratton, S.J. Fairclough & J.W.R. Twisk (2007a). Long-term effects of a
playground markings and physical structures on children’s recess physical activity levels.
Preventive Medicine, 44 (5): 393-397.
• Ridgers, N.D., G. Stratton, S.J. Fairclough & J.W.R. Twisk (2007b). Children’s physical activity
levels during school recess: a quasi-experimental intervention study. International
Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 4 (19) doi:10.1186/1479-5868-4-19.
• Ridley, K., B. Ainsworth & T. Olds (2008). Development of a Compendium of Energy
Expenditures for Youth. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity, 40
(8): 1439-1446.
• Rijpstra, A., C. Bernaards, L. Engbers & M.W.A. Jongert (2009). De leefstijl van mbo-studenten
in Nederland 2008/2009. TNO-rapport KvL/GB/2009.104. Leiden: TNO Kwaliteit van
Leven.
• Romon, M., A. Lommez, M. Tafflet, A. Basdevant, J.M. Oppert & J.L. Bresson (2009). Downward
trends in the prevalence of childhood overweight in the setting of 12-year schooland
community-based programmes. Public Health Nutrition, 12 (10): 1735-42.
• Ryan, R.M., C.M. Frederick, D. Lepes, N. Rubio, & K.M. Sheldon (1997). Intrinsic motivation
and exercise adherence. International Journal of Sport Psychology, 28: 335-354.
• Saelens, B.E., J.F. Sallis & L.D. Frank (2003). Environmental Correlates of Walking and
Cycling: Findings ‘From the Transportation, Urban Design, and Planning Literatures’.
Annals of Behavioral Medicine, 25 (2): 80-91.
• Sallis J.F., T.L. Conway, J.J. Prochaska, T.L. McKenzie, S.J. Marshall & M. Brown (2001). The
association of school environments with youth physical activity. American Journal for Public
Health, 91(4): 618-620.
• Sallis, J.F., J.J. Prochaska & W.C. Taylor (2000). A review of correlates of physical activity of
children and adolescents. Medicine & Science in Sports & Exercise, 32 (5): 963-975.
Literatuur
239

• Sallis, J.F., T.L. McKenzie, T.L. Conway, J.P. Elder, J.J. Prochaska, M. Brown, M.M. Zive,
S.J. Marshall & J.E. Alcaraz (2003). Environmental interventions for eating and physical
activity: a randomized controlled trial in middle schools. American Journal Preventive Medicine,
24(3): 209-17.
• Scheerder, J. & B. Vanreusel (2006). Jong geleerd, oud gedaan? Over lifetime-sportbeoefening.
In: De Knop, P., J. Scheerder & B. Vanreusel (red.). Sportsociologie. Het spel en de
spelers. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg: 373-380.
• Scheerder, J. (2004). Zo de ouders sprongen, zo bewegen hun jongeren? Sportgedrag van
jongeren in relatie tot het ouderlijke sportkapitaal. Vrijetijdsstudies, 22-4: 7-20.
• Simons, M. & M.W.A. Jongert (2010). Bewegen met computer games: een evaluatie van een
beweegprogramma met beweeggames op een vmbo-school. Leiden: TNO.
• Singh, A.S., C. Mulder, J.W.R. Twisk, W. van Mechelen & M.J.M. Chinapaw (2008). Tracking
of childhood overweight into adulthood: a systematic review of the literature. Obesity
Reviews, 9, 474-488.
• Slingerland, M. & L. Borghouts (2010). Direct and Indirect Influence of Physical Education-based
Interventions on Physical Activity: A Review. Journal of Physical Activity and
Health (in druk).
• Slingerland, M. & L. Borghouts (2008). Kan LO bijdragen aan de beweegnorm? Lichamelijke
Opvoeding, 96 (8): 12-13.
• Slingerland, M. (2010). Intensiteit van lessen lichamelijke opvoeding in Nederland gemeten.
Lichamelijke Opvoeding, 98 (1): 10-13.
• Stamos (2007a). Van internet gehaald op 22-03-2010 van http://www.stamos.nl/index.
bms?verb=showitem&item=5.24.
• Stamos (2007b). Van internet gehaald op 22-03-2010 van http://www.stamos.nl/index.bms
?verb=showitem&item=3.27&cols=all.
• Stamos (2007c). Van internet gehaald op 22-03-2010 van http://www.stamos.nl/index.
bms?verb=showitem&item=5.27.
• Stanovich, K.E. (1986). Matthew Effects in Reading: Some Consequences of Individual Differences
in the Acquisition of Literacy. Reading Research Quarterly, 21 (4): 360-407.
• Steenbergen, J. (2004). Grenzen aan de sport. Maarssen: Elsevier.
• Stegeman, H. (2000). Belang van bewegingsonderwijs. Legitimatie en algemene doelstellingen
van het schoolvak lichamelijke opvoeding. Zeist: Jan Luiting Fonds.
• Stegeman, H. (red.). (2007). Naar beter bewegingsonderwijs. Over de kwaliteit van sport en bewegen
op school. ’s-Hertogenbosch/Nieuwegein: W.J.H. Mulier Instituut/Arko Sports Media.
• Stegeman, H., H. Bax, R. Hoekman & M. Slotboom (2007). Aspecten van de kwaliteit van
LO. In: Stegeman, H. (red.), Naar beter bewegingsonderwijs. Over de kwaliteit van sport en
bewegen op school. ’s-Hertogenbosch/Nieuwegein: W.J.H. Mulier Instituut/Arko Sports
Media: 23-100.
• Stratton, G. (1996). Children’s Heart Rates During Physical Education Lessons: A Review.
Pediatric Exercise Science, 8 (3): 215-233.
240 School, Bewegen en Sport

• Stratton, G. (2000). Promoting children’s physical activity in primary school: an intervention
study using playground markings. Ergonomics, 43 (10): 1538-1546.
• Stubbe, J. (2006). The genetics of exercise behavior and psychological well-being. Academisch
proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit.
• Stuij, M. (2008). Kinderen over lichaamsbeweging. Een vergelijkend onderzoek onder Amsterdamse
basisschoolleerlingen met verschillende sociaal-economische achtergronden. Amsterdam:
Universiteit van Amsterdam.
• Swijtink, A. (1992). In de pas: sport en lichamelijke opvoeding tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Haarlem: De Vrieseborch.
• Swinburn, B., G. Egger & F. Raza (1999). Dissecting Obesogenic Environments: The Development
and Application of a Framework for Identifying and Prioritizing Environmental
Interventions for Obesity. Preventive Medicine, 29: 563-570.
• Tamboer, J.W.I. (1985). Mensbeelden achter Bewegingsbeelden. Proefschrift. Haarlem: Uitgeverij
de Vrieseborch.
• TNO (2010). Factsheet: Resultaten Vijfde Landelijke Groeistudie TNO. Van internet gehaald op
11-06-2010 van http://www.tno.nl/downloads/20100608%20Resultaten%20Vijfde%20Landelijke%20Groeistudie.pdf.
• Trost, S.G., K. Mciver & R. Pate (2005). Conducting Accelerometer-Based Activity Assessments
in Field-Based Research. Medicine & Science in Sports & Exercise, 37 (11): S531-S543.
• Trost, S.G., R. Pate, P.S. Freedson, J.F. Sallis & W.C. Taylor (2000). Using objective physical
activity measures with youth: How many days of monitoring are needed? Medicine & Science
in Sports & Exercise, 32 (2): 426-431.
• Trudeau, F. & R. Shephard (2005). Contribution of School Programmes to Physical Activity
Levels and Attitudes in Children and Adults. Sports Medicine, 35 (2): 89-105.
• Vansteenkiste, M., J. Simons, W. Lens, K.M. Sheldon & E.L. Deci (2004). Motivating learning,
performance, and persistence: the synergistic effects of intrinsic goal contents and
autonomy-supportive contexts. Journal of Personality and Social Psychology, 87 (2): 246.
• Vegt, A.L. van der, M. Den Blanken & I.J. Jepma (2007). Nationale Scholierenmonitor: meting
voorjaar 2007. Utrecht, Sardes.
• Verstraete, S., G. Cardon, D. De Clercq & I. De Bourdeaudhuij (2006). Increasing children’s
physical activity levels during recess periods in elementary schools: the effects of providing
game equipment. The European Journal of Public Health, 16 (4): 415-419.
• Verstraete, S., G. Cardon, D. De Clercq & I. De Bourdeaudhuij (2007). Elementary Schools.
Journal of Teaching in Physical Education, 26(1).
• Verstraete, S., G. Cardon, D. De Clercq & I. De Boureaudhuij (2007). Effectiveness of a
Two-Year Health-Related Physical Education Intervention in Elementary Schools. Journal
of Teaching in Physical Education, 26 (1): 20-34.
• Vries, H. de., M. Dijkstra & P. Kuhlman (1988). Self-efficacy: the third factor besides attitude
and subjective norm as a predictor of behavioural intentions. Health education research 3,
3: 273-282.
Literatuur
241

• Vries, S. de, M. Pronk, M. Hopman-Rock & M. Jongert (2004). Assessing physical activity in
children and adolescents. A review of different methods. Leiden: TNO Preventie en Gezondheid.
• Vries, S. de, I. Bakker, K. van Overbeek, N.D. Boer & M. Hopman-Rock (2005). Kinderen in
prioriteitswijken: lichamelijke (in)activiteit en overgewicht. Leiden: TNO Kwaliteit van Leven.
• Vries, S. de, I. Bakker, R. Hopman-Rock & W. van Mechelen (2006). Beweegmeters voor
kinderen en adolescenten: reproduceerbaarheid en validiteit. Tijdschrift Jeugdgezondheidszorg
(5): 92-95.
• Vries, S. de (2009). Activity-friendly neighborhoods for children. Measurement of physical activity
and environmental correlates. Proefschrift TNO-VUMC. Leiden: De Bink.
• Vries, S. de, M. Hopman-Rock, I. Bakker R. Hirasing & W. van Mechelen (2010). Built Environmental
Correlates of Walking and Cycling in Dutch Urban Children: Results from the
SPACE Study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 7: 2309-2324.
• Vries, S. de, A. Chorus & M. Verheijden (2010a). Bewegen in Nederland: jeugdigen van 4-17
jaar. In: V. Hildebrandt, A. Chorus & J. Stubbe (red.), Trendrapport Bewegen en Gezondheid
2008/2009. Leiden: TNO Kwaliteit van Leven: 57-76.
• Vries, S. de, M. Verheijden, F. Galindo Garre & L. Engebers (2010b). Bewegen gemeten. Een stap
voorwaarts met vragenlijsten en versnellingsmeters. In: V. Hildebrandt, A. Chorus & J. Stubbe
(red.), Trendrapport Bewegen en Gezondheid 2008/2009. Leiden: TNO Kwaliteit van Leven: 159-170.
• Walberg, H.J. & S. Tsai (1983). Matthew effects in education. American Educational Research
Journal, 20: 359-373.
• Ward, D., R. Saunders, G. Felton, E. Williams, J. Epping & R. Pate (2006). Implementation
of a school environment intervention to increase physical activity in high school girls.
Health Education Research, 21 (6): 896–910.
• Weerden, J. van, F. van der Schoot & B. Hemker (2008). Balans van het bewegingsonderwijs
aan het einde van de basisschool 3. Uitkomsten van de derde peiling in 2006, Arnhem: Cito.
• Wendel-Vos, G.C.W., A.J. Schuit & J.C. Seidell (2002). De gevolgen van beleidsmaatregelen uit
de Nota Wonen op bewegingsarmoede in Nederland. Onderdeel van de gezondheidseffectrapportage
‘Mensen wensen gezond wonen’, Bilthoven: RIVM rapport 269960001/2002.
• Wendel-Vos, G.C.W. (2005). De fysieke omgeving in relatie tot bewegen en voeding. Onderzoek in
het kader van preventie van overgewicht. Bilthoven: RIVM.
• Wilkin, T.J., K.M. Mallam, B.S. Metcalf, A.M. Jeffery & L.D. Voss (2006). Variation in physical
activity lies with the child, not his environment: evidence for an ‘activitystat’ in young
children. International Journal of Obesity, 30: 1050-1055.
• Wisse, E. & R. van den Dool (2008). Zwemmen in de cijfers. Notitie kengetallen zwemmen in
Nederland. ’s-Hertogenbosch: W.J.H. Mulier Instituut.
• Wisse, E., A. Elling & R. van den Dool (2008). ‘Ik wil wel dat mijn kind leert zwemmen...’.
’s-Hertogenbosch: W.J.H. Mulier Instituut.
242 School, Bewegen en Sport

Literatuur
243

244 School, Bewegen en Sport

Onderzoeksverantwoording
Bijlage 1
Remko van den Dool
Inhoud
B1.1 De opzet en de steekproef van het onderzoek ............................................................. 246
Gerealiseerde opzet en steekproef ....................................................................................... 247
Schema opzet steekproef en rapportage ............................................................................. 248
Keuze omvang steekproef ...................................................................................................... 248
Keuze leerjaren binnen primair en voortgezet onderwijs .............................................. 249
Keuze versnellingsmeter ........................................................................................................ 249
Ontwikkeling vragenlijsten ................................................................................................... 250
Vragen ........................................................................................................................................ 251
Observatie schoolomgeving .................................................................................................. 253
Pilot en focusgroepdiscussies ............................................................................................... 254
B1.2 Uitvoering van het onderzoek .......................................................................................... 255
Het verloop en de uitvoer van het veldwerk ....................................................................... 255
Periode onderzoek ................................................................................................................... 257
De respons van het onderzoek .............................................................................................. 257
Evaluatie steekproeven ........................................................................................................... 258
Invloed van de weging op de belangrijkste uitkomsten .................................................. 264
Relatie van het weer met de belangrijkste uitkomsten .................................................... 265
B1.3 De rapportage van de gegevens ....................................................................................... 267
Bepaling gemiddelde intensiteit activiteiten via beweegintensiteitsonderzoek ........ 268
Bepaling duur van de activiteiten ......................................................................................... 281
Bepaling beweegintensiteitseenheden (counts) per scholier ......................................... 285
Bepaling beweegbeleid van een school ............................................................................... 287
Verdere bewerking schoolonderzoek ................................................................................... 292
Bewerking leerlingenvragenlijsten ...................................................................................... 294
B1.4 Toelichting rapportage en toetsing uitkomsten ......................................................... 298
Afwijkende eenheden rapportage ........................................................................................ 298
Methode toetsing resultaten .................................................................................................. 298
Definities achtergrondvragen ................................................................................................ 300
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
245

Het doel van het onderzoek School, Bewegen en Sport is om relaties tussen schoolfactoren en
beweeg- en sportgedrag van scholieren te achterhalen. Daarvoor is onder zowel de leerlingen
als de vertegenwoordigers van de scholen met vragenlijsten informatie verzameld over het
beweeggedrag en de faciliteiten voor bewegen. Bij een deel van deze scholen droegen leerlingen
een week lang een ActiGraph-versnellingsmeter, deze bepaalt de fysieke intensiteit van
specifieke beweegactiviteiten. Daarnaast is de leerlingen om gegevens gevraagd over de duur
van de specifieke activiteiten. Door de intensiteit en de duur samen te nemen, kon het algemene
activiteitsniveau per scholier worden vastgesteld.
In de beschrijving van de uitkomsten is, waar nodig, al informatie over de opzet en het verloop
van het onderzoek opgenomen. Deze bijlage beschrijft de volledige onderzoeksopzet, inclusief
de databewerking en de statistische analyses. Waar voor de beschrijving relevante grafieken
en tabellen reeds in eerdere hoofdstukken zijn opgenomen, wordt daarnaar verwezen.
Achtereenvolgens komen aan de orde de opzet en de steekproef van het onderzoek, de
uitvoering van het onderzoek en de rapportagewijze van de gegevens.
B1.1 De opzet en de steekproef van het onderzoek
In de oorspronkelijke opzet van het onderzoek was een contraststudie voorzien tussen een
groep sportactieve scholen en een groep niet-sportactieve scholen. Bij de bepaling van de mate
van ‘sportactiviteit’ van de scholen zou gebruikgemaakt worden van de certificering sportactieve
scholen die de Koninklijke Vereniging van Leraren Lichamelijke Opvoeding (KVLO)
heeft ontwikkeld. Deze certificering is gebaseerd op een uitgebreide vragenlijst (voor primair
en voortgezet onderwijs). Op het moment van de uitwerking van de opzet bleek echter dat
relatief weinig scholen een certificering hadden. Bovendien bleken de gecertificeerde scholen
zich voor een belangrijk deel te concentreren in Amsterdam. Vanwege de procedure van aanmelding
(de scholen vragen het certificaat zelf aan) waren er bovendien twijfels over de vergelijkbaarheid
van de geregistreerde scholen (zie ook Beth, 2008).
Daarom is gekozen voor een opzet met een representatieve steekproef van scholen in Nederland,
dus niet alleen twee contrasterende groepen. Omdat de vragenlijsten waarop de certificering
is gebaseerd niet gevalideerd waren, is in plaats daarvan gekozen voor een uitgebreide
vragenlijst onder scholen. Daarmee kon achteraf de mate van sportactiviteit met een schaal
worden bepaald en konden de scholen vervolgens in drie niveaus worden ingedeeld (minder,
doorsnee, meer sportactief). In het rapport wordt overigens niet verwezen naar de sportactiviteit,
maar naar het beweegbeleid van een school.
246 School, Bewegen en Sport

Gerealiseerde opzet en steekproef
Na een pilot waarin de onderzoeksinstrumenten werden getest, volgden een beweegintensiteitsonderzoek
en een beweegonderzoek. Beide onderzoeken vonden plaats onder scholieren
en vertegenwoordigers van scholen voor primair en voortgezet onderwijs verspreid over
Nederland. Het eerste onderzoek vond plaats op 13 schoollocaties, het tweede op 176 schoollocaties.
De twee onderzoeken zijn gebaseerd op één steekproef van schoollocaties. Er is gekozen
voor schoollocaties, omdat de scholen per locatie het beleid voor het bewegen en sport
bepalen. Bovendien zijn de faciliteiten voor sport en lichamelijke opvoeding ook vaak gebonden
aan een schoollocatie. Een locatie is verder een meer natuurlijke eenheid; sommige scholen
kennen tientallen locaties (o.a. in Brabant en Deventer). Bij een steekproef van scholen of
schoolorganisaties zouden grote scholen daardoor een relatief kleine kans hebben om geselecteerd
te worden.
De steekproefbron is een bewerkte versie van het CFI-bestand van het Ministerie van
OCW (2009). Elke schoollocatie had een gelijke kans om in de steekproef te worden opgenomen.
Voor het primair en voortgezet onderwijs zijn separate steekproeven getrokken.
Het beweegintensiteitsonderzoek is een uitgebreide versie van het beweegonderzoek. Dit geldt
ook voor de gebruikte onderzoeksinstrumenten (voornamelijk vragenlijsten). De vragenlijsten
voor de scholieren en de schoolvertegenwoordigers zijn op een aantal vragen na gelijk.
Extra in het beweegintensiteitsonderzoek zijn vragen die informeren naar het moment waarop
bepaalde beweegactiviteiten plaatsvonden. Daarnaast hebben de scholieren van de scholen die
deelnamen aan het beweegintensiteitsonderzoek gedurende een week een versnellingsmeter
gedragen en is hun lichaamsgewicht en de lichaamslengte door de onderzoekers vastgelegd.
De onderzoekers hebben bij aanvang van de meetweek belangrijke zaken over de werking van
de ActiGraph-versnellingsmeter aan de leerlingen uitgelegd. Na afloop van de week hebben ze
de meters ingenomen.
De ActiGraph-gegevens van het beweegintensiteitsonderzoek zijn gebruikt om voor tien specifieke
beweegactiviteiten het gemiddelde inspanningsniveau te bepalen. Vervolgens zijn deze
gemiddelden in het beweegonderzoek gebruikt voor het schatten van de inspanning van alle
scholieren (op basis van zelfrapportage). Aangezien alle vragen van het beweegintensiteitsonderzoek
ook in het beweegonderzoek zijn gesteld, zijn alle schoollocaties van de twee onderzoeken
in de rapportage opgenomen. De scholieren afkomstig van de schoollocaties uit het
beweegintensiteitsonderzoek krijgen net als de scholieren van het beweegonderzoek de algemene
gemiddelden voor de inspanningen. De waarden die ze zelf met de ActiGraph-versnellingsmeter
hebben gemeten, zijn dus niet gebruikt. Op deze manier zijn de twee onderzoeken
samen te voegen en te vergelijken. Verderop in deze bijlage is dit verantwoord (zie subkop na
figuur B1.5 Validiteit algemeen bepaald gemiddelde, onder Bepaling gemiddelde intensiteit activiteiten
via het beweegintensiteitsonderzoek).
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
247

Schema opzet steekproef en rapportage
In figuur B1.1 is de opzet van de steekproef samengevat onder de kopjes Sample en Veldwerk.
Daarnaast is ook de bewerking van de data weergegeven (Structuur databestand). Alle scholiergegevens
zijn gewogen om de disproportionaliteit van de steekproef recht te zetten. Dit is
noodzakelijk omdat de steekproef uit twee keer zo veel scholen uit het primair als het voortgezet
onderwijs bestaat. Bij de rapportage over de scholieren is een dergelijke correctie derhalve
noodzakelijk. De scholiergegevens zijn gewogen met informatie over het schooltype (voortgezet
onderwijs) en mate van stedelijkheid van de schoollocatie (primair onderwijs). Voor de
bepaling van de intensiteit van tien onderzochte beweegactiviteiten is gebruikgemaakt van de
uitkomsten van het beweegintensiteitsonderzoek. Verder is de informatie die de schoollocaties
via de vragenlijsten gaven aan alle scholieren aan het bestand gekoppeld. Op deze wijze is
het mogelijk de gegevens van de scholieren uit te splitsen naar de antwoorden van de scholen
(o.a. van belang voor een uitsplitsing naar het beweegbeleid van de schoollocatie). Naast de
antwoorden van de schoollocaties is op een soortgelijke manier algemene informatie rond de
schoollocaties gekoppeld aan de leerlinggegevens (postcodes, stedelijke ligging van de school
etc.) net als informatie over de specifieke meetweek (zoals het weer). In de rest van deze bijlage
volgt een gedetailleerde beschrijving van de weging en de wijze van totstandkoming van de
intensiteitswaarden per beweegactiviteit.
Figuur B1.1 Overzichtsschema onderzoek
Sample
Veldwerk
Structuur databestand
Steekproef van alle PO-/VO-scholen
Scholen beweegintensiteitsonderzoek
Docenten
Vragenlijst per school (n=13)
en per type (7 PO/6 VO)
Scholen beweegonderzoek
Docenten
Vragenlijst per school (n=174)
en per type (119 PO/55 VO)
Leerlingen
Lengte en gewicht gemeten
Droegen week Actigraph beweegmeter
Vragenlijst met vragen naar startmoment
10 belangrijke activiteiten
n=437 n=189 PO / n=248 VO
Leerlingen
Vragenlijst zonder vragen naar
startmoment activiteiten
n=6.708
n=4.508 PO / n=2.200 VO
Weging voor rapportage op leerling/schoolniveau
Leerlingdata
Alle scholen
Aantallen
PO 4.697
VO 2.448
Totaal 7.145
Gemiddelde inspanning per activiteit
(via meterdragers)
Schooldata
Schoolinformatie docenten (per school
voor alle leerlingen gelijk): 126 PO, 61 VO
Overige informatie (postcodegegevens, weer,
omgevingsanalyse Google maps, afstand school-huis)
Keuze omvang steekproef
In de oorspronkelijke opzet van het onderzoek is rekening gehouden met het ondervragen van
enkele leerlingen uit twee klassen per schoollocatie voor zowel primair als voortgezet onderwijs.
Daarbij gold de veronderstelling dat de klassen in het voortgezet onderwijs aanzienlijk
248 School, Bewegen en Sport

groter zijn dan in het primair onderwijs. In het primair onderwijs zouden de onderzoekers derhalve
5 scholieren per klas in het onderzoek betrekken, in het voortgezet onderwijs 10 scholieren.
Daarom is gekozen voor twee keer zoveel scholen voor primair onderwijs: het streefaantal
was 100 primaironderwijslocaties en 50 voortgezetonderwijslocaties.
In de praktijk bleek het verschil in omvang van klassen minder groot. Mede op basis van
ervaringen bij de voorbereiding van het pilotonderzoek is vanwege praktische redenen gekozen
om alle scholieren in een klas te ondervragen. Daardoor ontstond een oververtegenwoordiging
van scholieren van het primair onderwijs.
Keuze leerjaren binnen primair en voortgezet onderwijs
Ook de keuze van de leerjaren binnen de scholen is in de loop van het onderzoeksproces aangepast.
Voor het primair onderwijs is gekozen voor de groepen 7 en 8 en voor het voortgezet
onderwijs voor klas 1 en 3. Met deze klassen liggen de leeftijden van de scholieren dicht bij
elkaar. Voor klas 3 is gekozen ook informatie over de iets oudere scholier te kunnen verzamelen.
Na het derde leerjaar begint voor sommige schooltypen al het examen. Aangezien het
onderzoek in het voorjaar is gehouden, vielen de examenklassen af. Van schooltypen zoals het
vwo en de havo hebben de scholieren in het vierde leerjaar weliswaar nog geen examen, maar
een keuze daarvoor zou vanwege de vergelijkbaarheid onwenselijk zijn. Voor de scholieren van
groep 6 van de basisschool (oorspronkelijke plan) bleek de vragenlijst tijdens het pilotonderzoek
te moeilijk te zijn.
Keuze versnellingsmeter
Om de intensiteit van de onderzochte beweegactiviteiten te kunnen vastleggen is in het beweegintensiteitsonderzoek
een versnellingsmeter gebruikt. Aan de keuze van een versnellingsmeter
die de intensiteit van de bewegingen kan vastleggen, is veel studie vooraf gegaan. In de
oorspronkelijke onderzoeksaanvraag is nog uitgegaan van de relatief eenvoudige stappenteller
(Personal Activity Monitor, PAM). Gaandeweg het onderzoek zijn nieuwe, meer geavanceerde
methoden ontdekt. Uiteindelijk is voor de ActiGraph-versnellingsmeter 1 gekozen, mede omdat
TNO en de Vrije Universiteit hier veel ervaring mee hebben en omdat zij de meters in de voor
het onderzoek benodigde hoeveelheden konden verhuren. Daarbij komt dat deze meters ook
internationaal veel zijn toegepast en ook de tijd registreren waarop een beweging/versnelling
heeft plaatsgevonden. De in dit onderzoek gebruikte versnellingsmeters zijn van TNO
gehuurd. TNO heeft de meterinformatie ook verwerkt tot een analysebestand en de onderzoekers
ondersteund bij de interpretatie van de uitkomsten.
Voor het meten van de intensiteit van bewegingen kent de gekozen meter nog wel een aantal
beperkingen. Zo kan hij niet tijdens het zwemmen worden gedragen. Verder meet hij, doordat
hij in principe op de heup wordt gedragen, voornamelijk verticale bewegingen/versnellingen.
Tijdens het in Nederland populaire fietsen lijkt het dus dat de proefpersoon niet erg intensief
beweegt. Hiervoor is een correctie toegepast (zie paragraaf B1.2).
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
249

Ontwikkeling vragenlijsten
Voor het ontwerp van de vragenlijst voor de scholieren is gebruikgemaakt van een aantal
bestaande instrumenten:
• Lokale en Nationale Monitor Jeugdgezondheid, vragen naar het doen van diverse beweegactiviteiten
van onder andere het RIVM en TNO. Anders dan bij deze vragenlijst is ervoor
gekozen om de activiteiten per specifieke dag (maandag, dinsdag etc.) van de afgelopen
week te noteren. In de monitor wordt daarentegen gevraagd op hoeveel dagen van de afgelopen
zeven dagen een bepaalde activiteit is gedaan (www.monitorgezondheid.nl);
• Motives for Physical Activities Measure – Revised (MPAM-R), vragen over beweegmotieven;
• Vragenlijst Bewegingsonderwijs PPON 2006 (bestudeerd);
• Vragenlijst internationaal onderzoek Health Behaviour in School-Aged Children (HBSC, vragen
over voedingspatronen, vrijetijdsactiviteiten, buitensport). Afkomstig van de Universiteit
Gent, gebruikte titel voor het onderzoek is Jongeren en gezondheid 2006;
• Vragen van de Stichting Leerplan Ontwikkeling voor een onderzoek naar bewegingsonderwijs
(attitudevragen bewegingsonderwijs);
• SportersMonitor 2008 (versie 6-14 jaar), vragen over sportgedrag van ouders;
• Activity Questionnaire for Adults and Adolescents (AQuAA).
Daarnaast zijn vele internationale onderzoeken en bijbehorende vragenlijsten bestudeerd.
Geen van deze is gebruikt voor de uiteindelijke vragenlijst.
Een belangrijk onderdeel van het onderzoek zijn de tien specifieke beweegactiviteiten. De volgende
eisen zijn gesteld aan de opname van een beweegactiviteit in de leerlingenvragenlijst:
• duidelijk in de tijd afgebakende activiteiten die de scholieren zich kunnen herinneren;
• langdurige activiteiten;
• energiekostende activiteiten.
Het grootste deel van de gebruikte activiteiten is ook al beschreven in de Lokale en Nationale
Monitor Jeugdgezondheid. Daarnaast is gekozen om ook active gamen als belangrijke beweegactiviteit
in de vragenlijst op te nemen. Mogelijk is de populariteit hiervan niet van blijvende aard,
maar bij de start van het onderzoek is dit nog niet uitgekristalliseerd.
De vragen voor de schoolvertegenwoordigers zijn mede samengesteld op basis van de eerder
genoemde certificeringvragenlijst van de KVLO waarmee scholen als sportactief zijn te classificeren.
250 School, Bewegen en Sport

Vragen
Er zijn in totaal zes verschillende vragenlijsten gemaakt. Voor scholieren zijn er twee versies,
één voor het beweegintensiteitsonderzoek en één voor het beweegonderzoek. Voor het primair
en het voortgezet onderwijs zijn geen separate versies voor de scholieren gemaakt. Voor de
schoolvragenlijst is dat wel gedaan, omdat de omstandigheden op de scholen voor primair en
voortgezet onderwijs nogal verschillen. Voor de scholen zijn ook verschillende versies gemaakt
voor het beweegonderzoek en het beweegintensiteitsonderzoek. De scholen waar de scholieren
versnellingsmeters om hadden, kregen ook vragen voorgelegd over de begin- en eindtijden van
de school, de gymnastieklessen en de eventuele naschoolse sport. De volledige vragenlijsten
zijn te vinden op internet (www.mulierinstituut.nl/School). Op deze plek zijn ook tabellen te
vinden van het onderzoek (gerangschikt per vraag). Hieronder worden de items die de vragen
behelsden kort weergegeven.
Leerlingenvragenlijst
• Schoolnaam/-nummer
• Nummer versnellingsmeter (alleen beweegintensiteitsonderzoek)
• Meetperiode
• Leerlinginformatie (persoonlijk en gezin)
• Klasinformatie
• Duur per dag van tien beweegactiviteiten
• Startmomenten beweegactiviteiten (alleen beweegintensiteitsonderzoek)
• Aantal dagen met ov naar/van school
• Deelname aan sportklas
• Wijze doorbrengen pauze
• Voorkeuren schoolsporten
• Zwemlessen op school
• Deelname aan clubsporten
• Deelname aan straatactiviteiten (spelen/sporten)
• Vrijetijdsactiviteiten
• Eetgewoonten
• Beweeg-/sportmotieven
• Attituden ten opzichte van gymlessen
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
251

Schoolvragenlijst
a. Gemeenschappelijke vraagpunten scholen
• Schoollocatie/onderzoeksnummer
• Functie invuller (verschillende codelijst primair onderwijs/voortgezet onderwijs)
• Omvang school
• Inrichting schoolgebouw
• Inrichting schoolplein
• Schoolomgeving
• Materialen LO-lessen
• Gebruik accommodatie
• Omstandigheden LO-lessen (o.a. duur)
• Zwemonderwijs
• Deelnamevormen schoolsport
• Deelname beweegprogramma’s (verschillende codelijst primair en voortgezet onderwijs)
• Pauze-informatie en toezicht
• Samenwerking binnen en buiten de school met betrekking tot sport en bewegen
• Attitude belang/beleid bewegen (bij drie items primair onderwijs is ‘niet van toepassing’
als antwoord toegevoegd)
b. Extra vragen voor scholen voor primair onderwijs
• Buitenschoolse opvang
• Duur gymlessen naar leerjaar, lessen vakleerkracht (duur)
• Zwemonderwijs
• Continurooster
c. Extra vragen voor scholen voor voortgezet onderwijs
• Brede school/huiswerkbegeleiding
• Zwemles: vangnetconstructie
• Duur gymlessen naar leerjaar en schooltype, idem sportklassen
• Sportklassen
d. Extra vragen beweegintensiteitsonderzoek (zowel primair als voortgezet onderwijs)
• Start/einde schooltijden
• Start/einde LO-lessen (groep 7 en 8 primair onderwijs; groep 1 en 3 voortgezet onderwijs)
• Start/einde schoolsport
252 School, Bewegen en Sport

Observatie schoolomgeving
Om naast de via de schoolvertegenwoordigers te verkrijgen informatie over het verkeer een
aanvullend beeld van de omgeving te kunnen vormen, is gebruikgemaakt van de website
Afstandmeten.nl (gebaseerd op Google Maps). De website levert een afbeelding van de omgeving
gezien vanuit de lucht. Hierbij zijn ook de wegen aangegeven. Als middelpunt van de
afbeelding is steeds gekozen voor de exacte locatie van het schooladres. Met gebruikmaking
van steeds dezelfde afstandschaal (528 bij 703 meter; 1,8 cm is 50 meter) zijn zaken direct rond
de school en aan de rand van het plaatje beoordeeld (bebouwing, wegen, sportvelden, parken/
overig, gras, weilanden en aanwezigheid van water). Een tiende deel van de afbeeldingen is
door een tweede beoordelaar gecodeerd. De oorspronkelijke beoordelaar heeft de afwijkingen
volgens het eigen referentiekader nagekeken; er zijn twee correcties aangebracht (van de 140
beoordelingen).
De volgende codes zijn gebruikt voor het vaststellen van de aanwezigheid van grote wegen,
sportvelden, weilanden, overig gras en water: ‘niet’ (nergens op plaatje te zien), ‘rond de
school’ (binnen een straal van 100 meter van school) en ‘aan de rand’ (buiten de straal van
100 meter). Onder ‘grote wegen’ is verstaan de dikkere gele banen. ‘Sportvelden’, zoals die voor
voetbal of tennis, zijn soms vastgesteld door in te zoomen. ‘Weilanden’ zijn niet toegankelijke
graslanden, ‘overig gras’ is gras in bijvoorbeeld parken. Onder ‘water’ is alles wat zichtbaar is
aan kanalen en meren begrepen, niet-zichtbare parkvijvers zijn niet inbegrepen. De hoeveelheid
groen en bebouwing is vastgesteld met behulp van percentages. Voor groen waren de
percentages: 0-15%, 15-30%, 30-50%, 50-100%, voor bebouwing waren deze: 0-50%, 50-70%,
70-85% en 85-100%.
Figuur B1.2 laat een voorbeeld voor een school zien. Het symbool met A is het middelpunt
van het plaatje (onderste deel weggevallen), het exacte adres waar de school staat. De school is
als volgt gecodeerd: 50 tot 70% bebouwd, 15 tot 30% groen, grote wegen, water en grasvelden
rond de school, geen weilanden en sportvelden.
In het onderzoek is informatie gebruikt over de mate van stedelijkheid van het woonadres
van de scholieren en van de schoollocatie (bron CBS).
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
253

Figuur B1.2 Voorbeeld analyse school (Google Maps, 528 bij 703 meter rond school) a
A
a. In dit voorbeeld is het centrum bij symbool A. Dit ligt door een bewerking van de foto echter niet
precies in het midden.
Pilot en focusgroepdiscussies
Voorafgaand aan het hoofdonderzoek is in het najaar van 2008 een pilotonderzoek uitgevoerd. 2
Deze pilot was behalve voor het testen van de versnellingsmeters en de toegepaste vragenlijsten
ook bedoeld om ervaring met het veldwerkproces op te doen. De pilot is gehouden onder
201 scholieren op 4 scholen, 2 uit het primair onderwijs en 2 uit het voortgezet onderwijs. Naast
de groepen 6 en 8 en de klassen 1 en 3 zijn in de pilot ook een paar scholieren van groep 7 in
het onderzoek betrokken. Behalve met de scholieren van groep 7 is met elke klas/groep een
focusgroepdiscussie 3 gehouden. Deze was gericht op de begrijpelijkheid van de vragen van
de vragenlijsten en op de ervaringen van de scholieren met het dragen van de versnellingsmeters.
Het bleek dat met name scholieren uit groep zes de vragen niet altijd op de juiste
manier interpreteerden. Op basis van deze ervaring is ervoor gekozen om het onderzoek in
het primair onderwijs alleen onder scholieren uit de groepen 7 en 8 te houden. De vragenlijst
voor de schoolvertegenwoordigers is met een aantal docenten nabesproken. Deze bespreking
was ook gericht op de vraag of de docenten de vragenlijst op de juiste manier interpreteerden.
254 School, Bewegen en Sport

Na het pilotonderzoek zijn de gebruikte leerlingenvragenlijsten op basis van de antwoorden en
de eerder beschreven focusgroepgesprekken onder de deelnemende scholieren aan gepast. De
belangrijkste aanpassingen zijn de volgende:
• de vragen naar de gezondheidsbeleving zijn weggelaten;
• de omschrijvingen van de activiteiten zijn aangescherpt. Hier en daar leidden deze namelijk
tot onduidelijkheden bij de scholieren;
• voor de vragenlijstversie van het beweegintensiteitsonderzoek is per beweegactiviteit een
vraagblok opgenomen, gericht op het moment waarop een activiteit is begonnen (per dag
gevraagd). Dit is belangrijk om de gemiddelde intensiteitbelasting per activiteit te kunnen
bepalen. In het pilotonderzoek waren ook al vragen over de duur van de activiteiten opgenomen.
Deze bleven gehandhaafd;
• de antwoordomschrijvingen van de vraagblokken naar de duur van de activiteiten zijn
versimpeld. In de pilotversie zijn minuten genoemd (30 tot 59 minuten), in de definitieve
versie omschrijvingen (half uur tot één uur);
• de vragen die verwijzen naar het wel of niet halen van de beweegnormen zijn om ruimte
te besparen weggelaten.
B1.2 Uitvoering van het onderzoek
Deze paragraaf bespreekt de uitvoering van het onderzoek: het verloop van het veldwerk en de
respons van de steekproef. Het gaat in op de overeenkomst tussen de getrokken en de gerealiseerde
steekproef. Verder worden de effecten besproken van de weging in het onderzoek en
van het weer op de uitkomsten.
Het verloop en de uitvoer van het veldwerk
Voor elk onderdeel van het veldwerk worden hier enkele relevante zaken besproken. Ten eerste
het selectieproces. De directies van de scholen van de steekproef zijn benaderd met een
brief en vervolgens door de onderzoekers gebeld met de vraag of zij aan het onderzoek willen
deelnemen. Daarbij kon ook het hoe en waarom van het onderzoek nader worden toegelicht.
Als de directeuren in het voorgezet onderwijs moeilijk bereikbaar waren, werden de docenten
lichamelijke opvoeding benaderd.
Enkele scholen die voor het beweegintensiteitsonderzoek waren geselecteerd, vielen om praktische
redenen af. De onderzoekers moesten de scholen persoonlijk enkele keren bezoeken.
Omdat ze er aan het begin van de lessen moesten zijn, speelde de reisafstand een rol.
Alle scholen is een individueel rapport over het beweeggedrag van de onderzochte scholieren
in het vooruitzicht gesteld. Het doel van deze schoolrapportage was om de respons van het onderzoek
te verhogen. De deelnemende scholen hebben het rapport in december 2009 ontvangen.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
255

Het algemene streven bij de selectie van scholen was om de deelname zo laagdrempelig mogelijk
te maken. Dit gold voor zowel de communicatie als voor het logistieke proces (vragenlijsten
toesturen, de afname van de vragenlijst onder scholieren en de retourzending). Om het goede
verloop te bevorderen, is tijdens de selectie gevraagd het proces op de school door één persoon
te laten begeleiden en organiseren. Hierdoor konden de onderzoekers deze specifieke persoon
aanspreken op de gemaakte afspraken. Het voorgaande geldt gedeeltelijk voor het beweegintensiteitsonderzoek.
Een belangrijke afwijking is dat onderzoekers op de scholen die aan
dit onderzoek deelnamen aanwezig waren tijdens de afname van de vragenlijsten. Na de klassikale
afname zijn de vragenlijsten mee retour genomen. Zie verderop voor een uitgebreidere
beschrijving van de verschillen tussen de twee onderzoeken.
Selectie van klassen binnen de schoollocaties
In het basisonderwijs zijn per schoollocatie een klas uit groep 7 en een klas uit groep 8 geselecteerd.
In het voortgezet onderwijs betrof het ook twee klassen, een klas 1 en een klas 3. De
leerkrachten konden zelf aangeven welke twee klassen van hun schoollocatie aan het onderzoek
zouden deelnemen. Dit speelt met name in het voortgezet onderwijs waar vaak meerdere
klassen per leerjaar zijn. Hierdoor is het mogelijk dat de leerkrachten die voor ons als
contactpersoon fungeerden bewust of onbewust bepaalde klassen hebben geselecteerd (in het
geval dat er op de locatie een keuze mogelijk is). Deze procedure verklaart wellicht de relatieve
onder- of oververtegenwoordiging van sommige schooltypen in het voortgezet onderwijs (zie
de beschrijving van de respons).
Toestemming/bezwaar ouders deelname beweegintensiteitsonderzoek
In het primair onderwijs is in een brief aan de ouders gevraagd of hun kind mocht deel nemen
aan het onderzoek. Alleen scholieren waarvan de ouders schriftelijk hebben toegestemd,
mochten deelnemen. In het voortgezet onderwijs is gewerkt met een bezwaarbrief. In deze
brief is de ouders gevraagd bezwaren tegen de deelname van hun kind bij de school kenbaar
te maken. Deze brief betrof alleen de deelnemers aan het beweegintensiteitsonderzoek aangezien
het dragen van de versnellingsmeter voor de scholieren nogal wat consequenties heeft.
Veldwerk beweegonderzoek
De deelnemende scholen kregen een schoolvragenlijst en een pakket leerlingenvragenlijsten.
Het aantal leerlingenvragenlijsten was afgestemd op de omvang van de te onderzoeken klassen.
Op de vragenlijsten was een identificatiecode van de school voorgedrukt. De bedoeling was dat
de scholieren op maandag of dinsdag een vragenlijst invulden over de week ervoor (meetweek).
De docenten waren binnen een bepaalde bandbreedte vrij om te bepalen in welke week zij de
vragenlijsten uitdeelden. De vragenlijsten waren bedoeld voor klassikale afname en werden
ingevuld tijdens de reguliere lessen of tijdens een les lichamelijke opvoeding. Na de afname van
de vragenlijsten konden de scholen deze in een bijgeleverde retourdoos sturen naar het bedrijf
dat de antwoorden van de scholieren elektronisch scande (alleen beweegonderzoek).
256 School, Bewegen en Sport

De schoolvragenlijst is ingevuld door een schoolvertegenwoordiger. In het primair onderwijs
was dit veelal de directeur en in het voortgezet onderwijs, meestal iemand van de vaksectie
lichamelijke opvoeding.
Veldwerk beweegintensiteitsonderzoek
Op 13 scholen hebben de scholieren een week lang een ActiGraph-versnellingsmeter gedragen.
De onderzoekers hebben deze scholen voorafgaande aan de meetweek bezocht. Hierbij
werd de werking van de meters aan de scholieren uitgelegd. Na afloop van de meetweek haalden
de onderzoekers de meters weer op, waarbij de scholieren de vragenlijst onder toezicht van
de onderzoekers invulden. Daarnaast is van alle scholieren de lengte en het gewicht bepaald
(merk weegschaal SECA 812 en merk meetlat SECA 214). Voor het meetproces is gebruikgemaakt
van een protocol. Bij het wegen is de kleding van de scholieren meegewogen, de
schoenen zijn uitgetrokken. De scholieren zijn noch over de gemeten lengte noch over hun
gemeten gewicht geïnformeerd; zij konden hun meetgegevens ook niet zien. Dit is van belang
omdat zij direct daarna de vragenlijst met vragen over de meetweek kregen voorgelegd. In deze
vragenlijst zijn ook vragen over de lengte en het gewicht van de leerling opgenomen; zo konden
de onderzoekers de opgave en de exacte meting met elkaar vergelijken.
De vragenlijsten van het beweegintensiteitsonderzoek zijn niet gescand, maar handmatig
ingevoerd. Vanwege het scannen verschilde de lay-out van de vragenlijst voor scholieren van
het beweegonderzoek enigszins.
Periode onderzoek
Het onderzoek liep in het voorjaar van 2009. De meetweken voor de scholieren liepen van week 9
tot en met 17 (23 februari-26 april). Over deze weken zijn weergegevens verzameld, aangezien het
weer invloed kan hebben op het beweeggedrag. Zie voor de weersinvloeden en voor de verdeling
over de weken van de scholen tabel B1.7 en B1.8. In deze periode hebben zich geen nieuwsfeiten
voorgedaan die op enigerlei invloed op het veldwerk zouden kunnen hebben. Na de paasvakantie
(weekend 11-13 april) zijn weinig gegevens verzameld. Omdat de kinderen de voorafgaande week
beoordeelden (als meetweek) ligt het moment van invullen rond deze dagen een paar dagen na
afloop van de week. 9 scholen hebben de vragenlijsten na Pasen afgenomen, de rest ervoor. Al
het veldwerk op de scholen van het beweegintensiteitsonderzoek heeft voor de paasvakantie
plaatsgevonden. De onderzoekers bepaalden de meetweken op deze scholen na overleg. Dit was
het gevolg van het beperkt beschikbare aantal ActiGraph-versnellingsmeters.
In principe vulden de schoolvertegenwoordigers in dezelfde periode als de scholieren hun
vragenlijst in. Enkele schoolvragenlijsten zijn echter enige weken na de meetweek nagestuurd.
De respons van het onderzoek
Uit het eerdergenoemde CFI-bestand is een steekproef getrokken van in totaal 643 scholen voor
primair en voortgezet onderwijs. Deze is zowel gebruikt voor het beweegintensiteitsonderzoek
als voor het beweegonderzoek. De respons was 37% (voor primair onderwijs 34%, voor voort-
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
257

gezet onderwijs 46%). Van deze respons zijn zowel de school- als de leerlinggegevens compleet.
Het aantal (uiteindelijke) deelnemers plus de niet-deelnemende toezeggers en de weigeraars
vormen de basis voor de responsbepaling. De scholen die wel in de steekproef zaten, maar niet
zijn benaderd omdat er voldoende deelnemers waren, tellen dus niet mee bij de bepaling van
de respons (betreft Niet gebruikt in tabel B1.1).
Tabel B1.1 Respons van de scholen
Totaal
Beweegonderzoek
Beweegintensiteitsonderzoek
Primair
onderwijs
Voortgezet
onderwijs
n n n n n
Totaal 643 592 51 398 245
deelname (volledig) 187 174 13 126 61
deelname (geen schoolvragenlijst) 6 6 0 2 4
deelname (toegezegd, geen respons) 41 41 0 25 16
weigering (per e-mail) 22 19 3 19 3
weigering (telefonisch) 245 231 14 195 50
niet gebruikt (voldoende scholen) 136 117 19 26 110
brief onbestelbaar retour 4 3 1 4 0
overig 2 1 1 1 1
respons % (met deelname +
weigering als basis)
37% 37% 43% 34% 46%
Evaluatie steekproeven
In de steekproefopzet is ervoor gekozen om twee keer zoveel scholen uit het primair onderwijs
als uit het voortgezet onderwijs te benaderen. Dit heeft gevolgen voor het totaliseren van de gegevens:
samenvoegen is alleen mogelijk als rekening wordt gehouden met de onderlinge verhoudingen.
Los van de verhoudingen waarvan bij voorbaat bekend is dat zij scheef liggen (verhouding
aantal scholen primair en voortgezet onderwijs), kunnen ook binnen de steekproeven van primair
en voortgezet onderwijs bepaalde groepen over- dan wel ondervertegenwoordigd zijn.
Evaluatie steekproef scholieren
In het rapport is een groot deel van de uitkomsten gebaseerd op antwoorden van scholieren. Daarom
is met CBS-statistieken bestudeerd in welke mate de scholieren een afspiegeling vormen van de
populatiegegevens. Het betreft gegevens over het aantal scholieren in het schooljaar 2008/2009 per
schoolklas. Zo is vastgesteld dat een weging noodzakelijk is. Met deze weging is tegelijkertijd de
(ingebakken) scheve verhouding tussen primair en voortgezet onderwijs rechtgezet.
258 School, Bewegen en Sport

Voor het voortgezet onderwijs is de gevolgde opleiding van de scholieren in de steekproef vergeleken
met de CBS-gegevens (zie tabel B1.2). Daaruit blijkt dat zowel voor klas 1 als voor
klas 3 de praktijkscholen en de havo oververtegenwoordigd zijn. In de eerste klas zijn met
name de combinatieklassen met havo ondervertegenwoordigd. In de derde klas zijn de basisberoepsgerichte
leerweg (vmbo-b) en de kaderberoepsgerichte leerweg (vmbo-k) duidelijk
minder goed vertegenwoordigd.
Om de weging te vereenvoudigen zijn bepaalde schooltypen samengevoegd. Het leerwegondersteunend
onderwijs (lwoo) is zoveel mogelijk bij de opleiding zelf gevoegd. Ongeveer
1% van de scholieren koos voor het antwoord lwoo. Deze groep is gevoegd bij de scholieren van
vmbo-b en vmbo-k.
Zoals eerder gemeld, hebben de docenten in het voortgezet onderwijs de selectie van de
klassen binnen de schoollocaties uitgevoerd. Hierdoor is het mogelijk dat de docenten bewust of
onbewust klassen kozen waarvan zij verwachtten dat deze goed aan het onderzoek zouden meewerken.
Dit is mogelijk een verklaring voor de ondervertegenwoordiging van vmbo-klassen.
Ook de scheefheid van de geografische spreiding van de scholen (mate van stedelijkheid) is
onderzocht. Van deze spreiding zijn gegevens van het CFI (2007) beschikbaar (ook gebruikt
voor de steekproef). Dit bestand bevat het aantal scholieren (voor voortgezet onderwijs klas 1
en 3, niet voor primair onderwijs), waardoor een verdeling naar scholieren was te construeren.
In het voortgezet onderwijs zijn de scholieren die op een school zitten in een zeer sterk stedelijke
omgeving oververtegenwoordigd. De weinig stedelijke scholieren zijn duidelijk oververtegenwoordigd.
In het basisonderwijs zijn de verschillen met de populatie kleiner. Oververtegenwoordigd
is het aandeel niet stedelijke scholieren, ondervertegenwoordigd zijn de sterk
stedelijke scholieren.
Om voor de omvang van de populatie per klas, de verschillen naar stedelijkheid en de verschillen
naar opleidingsrichting in het voortgezet onderwijs te corrigeren, is een weging uitgevoerd
(randtotalenweging). Het resultaat is een weging waarvan 0,5% van de scholieren een weeggewicht
van vijf of meer heeft. Deze groep werkt in de gewogen steekproef voor 2,3% door.
Bijna 3% van de scholieren kreeg geen weegfactor (ontbreken postcodegegevens of klas/groep,
n = 198). Zij zijn uit de analyse gelaten.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
259

Tabel B1.2 Evaluatie steekproef scholieren
Populatie (%) Ongewogen (%) Gemiddelde weegfactor
Opleiding
praktijkonderwijs (klas 1) 0,7 1,8 0,40
lwoo, vmbo-b/k (klas 1) 4,4 2,7 1,65
vmbo-g/t (klas 1) 5,0 3,2 1,57
havo (klas 1) 0,6 1,8 0,33
vwo (klas 1) 2,5 1,4 1,71
combinaties met havo (klas 1) 11,7 6,7 1,76
praktijkonderwijs (klas 3) 0,7 1,5 0,50
lwoo, vmbo-b/k (klas 3) 7,2 2,2 3,27
vmbo-g/t (klas 3) 6,6 3,5 1,87
havo (klas 3) 5,1 4,5 1,14
vwo (klas 3) 5,5 4,2 1,30
combinaties met havo (klas 3) 0,8 0,6 1,33
groep 7, primair onderwijs 24,9 31,3 0,80
groep 8, primair onderwijs 23,9 34,5 0,69
Stedelijkheid
zeer sterk stedelijk, voortgezet onderwijs 11,0 3,8 2,91
sterk stedelijk, voortgezet onderwijs 16,7 11,5 1,45
matig stedelijk, voortgezet onderwijs 12,5 7,5 1,68
weinig stedelijk, voortgezet onderwijs 6,8 9,7 0,70
niet-stedelijk, voortgezet onderwijs 4,1 1,8 2,29
zeer sterk stedelijk, primair onderwijs 7,0 9,3 0,75
sterk stedelijk, primair onderwijs 10,6 9,4 1,12
matig stedelijk, primair onderwijs 10,8 14,8 0,73
weinig stedelijk, primair onderwijs 10,8 15,7 0,69
niet-stedelijk, primair onderwijs 9,8 16,6 0,59
Totaal 100,0 100,0 1,00
260 School, Bewegen en Sport

In het onderzoek is gerapporteerd over 7.087 scholieren; 437 van hen namen deel aan het
beweegintensiteitsonderzoek (6%). De verdeling is 4.661 scholieren uit het primair onderwijs
(66%) en 2.426 scholieren uit het voortgezet onderwijs (34%).
Tabel B1.3 beschrijft de ongewogen verdeling van de scholieren. In de paragraaf B1.4 Toelichting
rapportage en toetsing uitkomsten worden de in de tabel gebruikte omschrijvingen van de achtergrondkenmerken
uitgelegd.
Tabel B1.3 Achtergrondkenmerken van scholieren (ongewogen percentages, n = 7.087)
Naar
onderwijsniveau
Beweegonderzoek
Beweegintensiteit
onderzoek
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
VO
(n = 2.426)
%
PO
(n = 4.472)
%
VO
(n = 2.178)
%
PO
(n = 189)
%
VO
(n = 248)
%
Totaal 100 100 100 100 100 100 100
Onderwijsniveau
basisonderwijs 66 100 100 100
praktijkonderwijs/vmbo-b-k-g 9 26 26 25
vmbo-t/havo/vwo 20 58 59 52
vwo 6 17 16 23
Leerjaar
groep 7 31 48 47 53
groep 8 34 52 53 47
klas 1 18 51 50 60
klas 3 17 49 50 40
Geslacht
jongen 49 49 49 49 49 48 47
meisje 51 51 51 51 51 52 53
Afkomst
autochtoon 78 76 80 76 82 79 68
westers allochtoon 6 6 6 6 6 10 8
niet-westers allochtoon 16 18 14 18 12 11 24
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 12 13 9 14 7 4 25
sterk stedelijk 15 14 16 14 15 28 27
matig stedelijk 21 21 20 22 20 7 22
weinig stedelijk 25 24 28 23 30 50 12
niet-stedelijk 27 27 27 28 28 11 15
Vervolg tabel op pagina 262
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
261

Naar
onderwijsniveau
Beweegonderzoek
Beweegintensiteit
onderzoek
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
VO
(n = 2.426)
%
PO
(n = 4.472)
%
VO
(n = 2.178)
%
PO
(n = 189)
%
VO
(n = 248)
%
Totaal 100 100 100 100 100 100 100
Aantal auto’s thuis
geen 4 4 4 4 4 2 4
één 44 45 43 45 43 41 46
twee of meer 52 51 53 51 53 57 50
Sportdeelname vader
nooit 32 31 35 31 35 37 34
tot één keer per maand 12 12 12 12 12 11 11
één keer per week 23 23 23 23 23 27 23
meer dan één keer per week 32 33 30 33 30 26 31
Sportdeelname moeder
nooit 36 36 36 36 36 39 37
tot één keer per maand 13 13 12 13 13 13 11
één keer per week 25 24 25 24 24 23 28
meer dan één keer per week 27 27 26 27 27 25 24
Lidmaatschap clubsport
nee 25 23 29 23 30 22 25
ja 75 77 71 77 70 78 75
BMI
ondergewicht 3 3 3 3 3 2 3
normaal gewicht 85 85 86 85 86 86 87
overgewicht 12 12 11 12 11 11 10
Evaluatie steekproef schoollocaties
Van de deelnemende schoollocaties zelf is ook de scheefheid bestudeerd ten opzichte van de
werkelijke situatie van alle scholen in Nederland. Hoewel vergeleken met de statistieken een
weging noodzakelijk lijkt, is uiteindelijk geen correctie/weging doorgevoerd. De belangrijkste
reden is dat het aantal deelnemende scholen erg klein is; weging zou een schijnzekerheid
opleveren. Door de disproportionaliteit van de steekproef (meer schoollocaties primair onderwijs)
is het niet mogelijk om resultaten van de scholen samen te voegen. Primair en voortgezet
onderwijs zijn dus consequent gescheiden in de tabellen opgevoerd.
Het volgende overzicht geeft de spreiding van de basisscholen in Nederland weer naar vakantieregio
en naar mate van stedelijkheid van de locatie. Naar regio is de spreiding van de 126
262 School, Bewegen en Sport

onderzochte scholen goed. De steekproef bevat wel iets te veel scholen in de niet-stedelijke
gebieden. Deze liggen in een stad of dorp, maar kunnen ook gesitueerd zijn op een dunbevolkt
industrieterrein of in een kantorenwijk.
Tabel B1.4 Evaluatie steekproef scholen voor primair onderwijs
Stedelijkheid postcode schoollocatie
PO, populatie scholen
(n = 8.073)
%
PO, steekproef scholen
(n = 126)
%
zeer sterk stedelijk 13 11
sterk stedelijk 19 16
matig stedelijk 19 19
weinig stedelijk 21 20
niet-stedelijk 28 34
Vakantieregio
noord 26 26
midden 48 46
zuid 27 28
Om de steekproef te beoordelen, is voor het voortgezet onderwijs gekozen voor de verdeling
naar schooltypen. De consequenties hiervan voor de steekproef staan weergegeven in
tabel B1.5. Omdat scholieren van de eerste en de derde klas in het voortgezet onderwijs zijn
ondervraagd, zijn alleen de eerste en de derde klassen van de scholen uit de populatie weergegeven
in de tabel. Dit is relevant omdat de schooltypen per leerjaar veranderen (in de derde
klas zijn minder combinatieklassen).
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
263

Tabel B1.5 Evaluatie steekproef scholen voor voortgezet onderwijs (1e en 3e klassen)
Inclusief lwoo
Exclusief lwoo
voortgezet onderwijs,
steekproef
klassen
(n = 122)
%
voortgezet onderwijs,
populatie
klassen
(n = 5.498)
%
voortgezet onderwijs,
steekproef
klassen
(n = 120)
%
voortgezet onderwijs,
populatie
klassen
(n = 4.496)
%
leerwegondersteunend
onderwijs
2 18
praktijkonderwijs 12 6 13 8
vmbo-b-k-g 17 17 18 21
vmbo-t 18 13 18 16
havo 16 10 16 12
vwo (atheneum/lyceum) 8 10 8 12
gymnasium 7 6 7 7
avo (combinaties) 20 20 21 24
Duidelijk is dat er naar verhouding meer klassen zijn in het leerwegondersteunend onderwijs
dan in het onderzoek zijn opgenomen. Een probleem bij het vaststellen van dit schooltype is dat
de klassen hier soms erg klein zijn en dat de scholieren van dit type onderwijs ook vaak bij een
regulier schooltype horen, waardoor ze bijvoorbeeld eerder opgeven dat ze vmbo-t-leerling
zijn. Verder blijkt dat er wat te veel havoklassen en praktijkschoolklassen zijn ondervraagd.
Invloed van de weging op de belangrijkste uitkomsten
Een belangrijke vraag bij een weging van respondenten, is de invloed ervan op de centrale
resultaten van het onderzoek. De resultaten van tabel 5.11 zijn daartoe zowel gewogen (zoals
in de tabel) als ongewogen weergegeven. Informatie over de diverse begrippen die in de tabel
zijn gebruikt, zijn te vinden in de tekst rond de tabel in hoofdstuk 5 (of in het vervolg van deze
bijlage). Over het algemeen zijn de effecten van de weging beperkt.
Grotere effecten zijn wel zichtbaar bij de tabel op basis van de pCounts van de school (activiteiten).
De waarden nemen zowel voor het voortgezet onderwijs als het basisonderwijs duidelijk
toe. Dat is te verklaren door de (fors) andere verhouding tussen deze twee groepen scholieren
voor de weging: zonder weging is de verhouding naar scholen/leerlingen 2:1, na de weging
(globaal) 1:1. Daarmee kunnen beide pCount-waarden na weging toenemen (het zijn ook geen
absolute cijfers maar percentielen). De trends binnen de schaal naar beleid en belang blijven
zowel gewogen als ongewogen gelijk. De trends zijn echter tegengesteld bij het percentage
counts van de school inclusief het vervoer ernaartoe (en terug) voor het voortgezet onderwijs.
264 School, Bewegen en Sport

Ongewogen neemt de trend binnen de schaal af, gewogen neemt de trend toe. Het blijven echter
kleine verschillen (die ook niet significant zijn).
Tabel B1.6 Activiteitsniveau van leerlingen naar mate van beweegbeleid van de school
(gewogen en ongewogen weergave van de resultaten)
Totaal
(n = 6.720)
Ongewogen
Beleid/belang uitspraken school,
sport & bewegen
minder
(n = 2.652)
doorsnee
(n = 2.023)
meer
(n = 2.032)
Totaal
(n = 6.720)
Gewogen
Beleid/belang uitspraken school,
sport & bewegen
minder
(n = 2.652)
doorsnee
(n = 2.023)
meer
(n = 2.032)
pCounts
Totaal 50 51 49 54 50 49 50 52
PO 53 52 52 56 54 53 52 56
VO 45 48 46 49 46 45 47 47
pCounts school
Totaal 50 49 47 59 50 47 47 58
PO 59 58 53 67 63 61 56 70
VO 33 33 35 36 38 36 39 41
% counts school
Totaal 39 38 38 40 38 38 38 39
PO 40 40 39 42 40 40 39 42
VO 36 35 38 36 36 36 36 36
% counts school (incl. transport)
Totaal 48 47 47 49 48 48 47 49
PO 47 46 45 48 47 47 45 48
VO 49 48 51 50 49 50 49 49
Relatie van het weer met de belangrijkste uitkomsten
In de volgende tabel zijn weergegeven de gemiddelde maximumtemperatuur, de gemiddelde
hoeveelheid regen en het gemiddelde aantal uren zonneschijn per dag in de weken dat het
veldwerk voor het onderzoek heeft gelopen. In de tabel is ook opgenomen hoeveel scholen het
veldwerk in een bepaalde week hebben laten lopen. De meetweek is de week waarover de scholieren
oordelen. De scholieren vulden de vragenlijsten een paar dagen na het einde van deze
week in. De bron van de weergegevens is het KNMI (www.knmi.nl/klimatologie/daggegevens,
opgezocht op 28 september 2009).
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
265

Tabel B1.7 Weersomstandigheden in meetweken, gemiddelde waarden en verdeling meetweken
over de deelnemende scholen
Meetweek 2009 Aantal uren zon Aantal mm regen Maximum
temperatuur
Meetweek scholen
gemiddeld per dag gemiddeld per dag gemiddeld per dag aantal
Totaal 4,0 1,1 10,4 187
8 1,1 1,7 6,8 5
9 1,3 1,0 8,2 49
10 2,6 1,1 8,4 40
11 2,6 1,4 10,2 23
12 8,0 ,0 11,3 25
13 3,5 4,3 9,4 11
14 8,9 ,0 15,7 22
15 4,6 1,2 18,0 3
16 8,7 ,4 19,2 1
17 9,8 ,4 18,1 3
18 6,7 ,9 17,2 2
19 5,8 2,0 16,6 3
Er is gekeken hoe de beweegintensiteit van de scholieren (op basis van de tien onderzochte
beweegactiviteiten) door het weer is beïnvloed. De weergave is in pCounts, dit zijn percentielen
van de beweegintensiteit waarbij de helft per definitie op 50% waarde zit. De pCounts worden
in detail beschreven in paragraaf B1.3 (bepaling counts) en paragraaf B1.4 (bepaling percentielen).
Het weer is ingedeeld in meer/minder of hoger/lager, gebaseerd op de onderzochte periode
(indeling op basis van gemiddelde weekgegevens). Bij zonneschijn ligt de grenswaarde op
3 uur, bij regen op 1 millimeter en bij de temperatuur op 15 graden Celsius.
266 School, Bewegen en Sport

Tabel B1.8 Weerskenmerken naar lagere/hogere waarde in de onderzoeksperiode, weergave
in beweegintensiteit, pCounts (7.087 scholieren)
Hoeveelheid zon
Totaal
pCounts
PO
pCounts
VO
pCounts
minder 48 52 44
meer 53 57 50
Hoeveelheid regen
minder 55 57 52
meer 48 52 43
Maximum temperatuur
lager 49 53 45
hoger 53 56 51
In weken met een hogere temperatuur bewegen de scholieren meer dan in weken met een
lagere temperatuur. Hetzelfde geldt voor het aantal uren zon, het omgekeerde voor de hoeveelheid
regen. Regen lijkt de sterkste relatie te hebben met de beweegintensiteit van de
scholieren.
Als de beweegintensiteit wordt opgesplitst naar de onderliggende activiteiten, blijkt dat de
deelname aan clubsport nauwelijks wordt beïnvloed door het weer. Het buiten spelen/sporten
wordt het sterkst door het weer beïnvloed: bij regen is de terugval nog relatief bescheiden,
lagere temperaturen zijn bepalend voor de helft van de terugloop. Bij regen hebben vooral de
buitenlessen lichamelijke opvoeding (die dan blijkbaar worden afgelast) en het fietsen naar/
van school te lijden. De schoolsport heeft met name last van lagere temperaturen; waarschijnlijk
komt dat doordat veel schoolsport buiten plaatsvindt en bij lagere temperaturen pas later
in het seizoen begint. Het lopen naar en van school neemt toe bij kouder, minder zonnig en
natter weer. Mogelijk kiest een groter deel van de leerlingen er dan voor om met het openbaar
vervoer te reizen, inclusief meer lopen naar en van een halte. Verder is lopen bij regen mogelijk
makkelijker voor leerlingen die dicht bij school wonen.
B1.3 De rapportage van de gegevens
Het onderzoek School, Bewegen en Sport bestaat uit twee deelonderzoeken. Het beweegonderzoek
is uitgevoerd door een vragenlijst voor te leggen aan de leerlingen van diverse leerjaren in
het primair en het voortgezet onderwijs. Het beweegintensiteitsonderzoek is een uitgebreide
versie van het beweegonderzoek: de leerlingen hebben tevens gedurende een week een versnellingsmeter
gedragen en hun lengte en gewicht zijn door de onderzoekers gemeten; verder
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
267

is de leerlingenvragenlijst uitgebreid met vragen over de startmomenten van de beschreven
specifieke beweegactiviteiten. In beide onderzoeken hebben vertegenwoordigers van de deelnemende
scholen een schoolvragenlijst ingevuld.
Het centrale doel van het beweegintensiteitsonderzoek was het bepalen van de intensiteit
van de tien door de onderzoekers omschreven specifieke bewegingsactiviteiten (naar school
fietsen, lichamelijke opvoeding, buiten spelen etc.). De bevindingen zijn gebruikt voor de rapportage
van het beweegonderzoek en het beweegintensiteitsonderzoek. De data van beide
onderzoeken zijn vervolgens samengevoegd en als een geheel gerapporteerd.
In deze paragraaf wordt een toelichting gegeven op de bepaling van:
• de gemiddelde intensiteit van de activiteiten via het beweegintensiteitsonderzoek;
• de duur van de activiteiten;
• het totaal aantal counts (het totale activiteitsniveau);
• de beweeggerichtheid van een school;
Tot slot volgt een toelichting op de specifieke bewerkingen van de uitkomsten van de vragenlijsten.
Bepaling gemiddelde intensiteit activiteiten via beweegintensiteitsonderzoek
6% van de scholieren waarover School, Bewegen en Sport rapporteert, droeg gedurende een
week een ActiGraph-versnellingsmeter. Deze registreerden bij deze 437 scholieren de hele week
elke 15 seconden de zogenaamde counts, een maat voor verticale versnellingen. In de gemeten
week werden van iedere scholier 40.320 waarnemingen van 15 seconden vastgelegd. Met de gegevens
is per scholier een overzicht te maken van de verdeling van de counts over de week.
Vaststellen beweegactiviteiten
De scholieren hebben in de vragenlijst per beweegactiviteit het startmoment genoteerd (alleen
in het beweegintensiteitsonderzoek) en de duur (in beide onderzoeken). De uitdaging voor de
onderzoeker was om een reeks van counts waarvan bekend was op welk moment deze plaatsvonden
(ze zijn elke 15 seconden vastgelegd) te verbinden met de momenten waarop de scholieren
hebben aangegeven dat ze een activiteit hebben gedaan (via de vragenlijst). Mogelijk
kan in de toekomst op basis van bepaalde patronen van counts worden afgeleid welke activiteiten
de scholieren uitvoerden.
Om zeker te zijn dat de bedoelde activiteit echt is beschreven, is afhankelijk van het type
activiteit een marge voor de start- en eindtijd ingebouwd. Wanneer een scholier bijvoorbeeld
aangaf om 10:00 uur te zijn gaan fietsen; werden de counts vanaf 10:15 pas meegenomen. Ook
ten aanzien van de duur van een activiteit is bepaalde marge in acht genomen. Enerzijds door
uit te gaan van de laagste grenswaarde van een antwoord (werd ‘0,5 uur tot 1 uur’ aangekruist,
dan is 30 minuten als duur gekozen), anderzijds door van deze waarde afhankelijk van de
activiteit weer wat minuten af te snoepen. De activiteit zwemmen is niet gemeten; de versnel-
268 School, Bewegen en Sport

lingsmeter kan namelijk niet in het water worden gedragen. Een activiteit als fietsen is matig te
meten door het type beweging: de meter registreert alleen de verticale versnellingen, maar de
plaats waar de meter zich bevindt (middel) beweegt nauwelijks tijdens het fietsen.
Wennen aan de versnellingsmeter
De scholieren kregen de beweegmeter op maandagochtend uitgereikt. Omdat zij aan de meter
moesten wennen, zijn de eerste anderhalve dag van de meetweek niet meegeteld (maandagmiddag
en dinsdag). Hoewel de meter geen andere informatie aan de dragers geeft dan een
brandend lampje, bestaat namelijk de kans dat zij er in de beginperiode mee gaan experimenteren.
Voorbereiden verwerking counts
De volgende keuzen zijn gemaakt bij de voorbereiding van de verwerking van de informatie
van de counts:
• sommige scholen zijn niet op een maandag gestart vanwege tweede paasdag en de overgang
naar de zomertijd. De geregistreerde tijden van de meters zijn op de standaardmomenten
afgestemd. In de overgang naar de zomertijd kregen de scholen die hier mee
van doen hadden een leeg extra uur in de zondagnacht;
• de individuele meteruitkomsten zijn omgevormd tot een analysebestand met de gegevens
van alle scholieren. Van zes scholieren was niet direct duidelijk welke meteruitkomsten
bij hen hoorden;
• de waarnemingen van 15 seconden zijn samengevoegd tot tijdreeksen van 5 minuten. Voor
een volledige week van 7 dagen zijn dit 2.016 perioden van 5 minuten;
• de door de onderzoekers gemeten gegevens van de scholieren (leeftijd, sekse, lengte en
gewicht) zijn gekoppeld aan de meteruitkomsten per 5 minuten. Hetzelfde gold voor de
vragenlijstgegevens van de scholieren (voor de starttijden en de duur van de activiteiten
relevant).
Niet dragen versnellingsmeters en extreme counts
Met de ActiGraph-versnellingsmeter is veel ervaring opgedaan. Derhalve is uit literatuur
bekend welke waarden als extreem zijn te beschouwen en wanneer de meter waarschijnlijk
niet gedragen is.
Als een scholier de meter niet omheeft, registreert de meter geen counts. Als in een aaneengesloten
periode van 15 minuten geen counts zijn waargenomen, geldt deze voor de gehele
periode als ontbrekend en doet daarmee niet mee in de analyse. Per scholier zijn er gemiddeld
59 perioden van 5 minuten als zodanig bestempeld. Zouden in plaats van 15 minuten zonder
counts 10 minuten als uitgangspunt zijn genomen, dan zouden 36 perioden van 5 minuten als
ontbrekend zijn bestempeld. Van de 2.016 perioden van 5 minuten valt een deel af omdat de
eerste twee dagen buiten de registratie vallen (gewenning). Van de overgebleven 1.766 perio-
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
269

den van 5 minuten vallen er nog eens gemiddeld 900 uit vanwege slapen, het op overige tijden
niet dragen of door een defecte meter. De scholieren is gevraagd de meter alleen tijdens het
slapen, douchen en zwemmen niet te dragen. Omdat de meter door de scholieren niet is uit te
zetten, loopt deze tijdens de niet-gedragen perioden uiteraard wel door (en registreert dan in
principe geen counts).
De eigenaar van de voor dit onderzoek gebruikte versnellingsmeters, TNO, verwijdert de gegevens
van meters als deze minder dan 100 minuten per dag aanstaan. Dit was in dit onderzoek
bij drie meters het geval. Omdat dit onderzoek niet is geïnteresseerd in het totaal aantal counts,
maar in de counts van bepaalde perioden van de scholier, is hier niet voor verwijdering van de
gegevens gekozen. Het gaat namelijk louter om het bepalen van gemiddelden van de activiteiten
waarover in de vragenlijst vragen zijn gesteld. Een groot deel van de registratie van de
counts benutten wij voor dit onderzoek dan ook niet. De activiteiten maken slechts een deel uit
van de totale tijd en counts in een week.
Andere regels voor het uit de analyse halen van extreme counts zijn niet toegepast. Per minuut
hanteren de auteurs van de AccelerometerDataReduction Workshop (Crouter & Kerr, 2008)
maximale counts van 16.000 of 20.000. De auteurs achten hogere waarden onmogelijk voor
kinderen. Zij vervangen de waarden boven deze maxima door de waarden van de buurtijden.
Van alle counts boven de 0 bestaat in ons onderzoek 99,9% uit waarden onder de 16.000 per
minuut. 4 Vanwege de kleine aantallen extreme waarden zijn geen waarden verwijderd of
aangepast. Ook per 5 minuten (de gekozen onderzoekseenheid), is het aantal extremen
beperkt. Van de waarnemingen overschrijdt 0,007% de 20.000 grens (100.000 voor 5 minuten)
en 0,02% de 16.000 grens (80.000 voor 5 minuten). Twee vijfde van de waarden ligt onder de
500 (minimumgrens 5 x 100). Verderop in deze bijlage beschrijven wij hoe wij met extreme
waarden van een activiteit zijn omgegaan (zie verderop Behandeling extreme waarden bij bepaling
van de counts).
De volgende grafieken geven de gemiddelde aantallen counts per periode van 5 minuten weer
voor de scholieren. De eerste grafiek geeft de gemiddelde verdeling over de dagen woensdag,
donderdag en vrijdag weer, de daarop volgende de verdeling over zaterdag en zondag. Door
het ontbreken van maandag en dinsdag heeft met name de vrije woensdagmiddag een relatief
grote invloed op de weergegeven counts.
270 School, Bewegen en Sport

Figuur B1.3 Verloop counts op woensdag, donderdag en vrijdag (n = 437, scholieren Beweegintensiteitsonderzoek,
counts per 5 minuten)
4.000
3.000
2.000
1.000
0
06:00 uur 08:00 uur 10:00 uur 12:00 uur 14:00 uur 16:00 uur 18:00 uur 20:00 uur
De grafiek toont nadrukkelijk een piek op het moment dat de scholieren naar school gaan (rond
8:00). Een minder nadrukkelijke piek is zichtbaar tijdens de ochtendpauze (deze is niet heel
sterk op één moment geconcentreerd). Ook tijdens de middagpauze is er sprake van een toename
in de hoeveelheid counts/beweging. Na 15:00 uur blijft het niveau een paar uur hoog.
Dit komt voornamelijk door ‘clubsport’ en het ‘buiten voor jezelf bewegen of sporten’. Door de
week vindt de meeste beweging dus direct na schooltijd plaats. Na 19:00 uur ebt de hoeveelheid
beweging geleidelijk weg.
Figuur B1.4 Verloop counts op zaterdag en zondag (n = 437, deelnemers Beweegintensiteitsonderzoek,
counts per 5 minuten)
4.000
3.000
2.000
1.000
0
06:00 uur 08:00 uur 10:00 uur 12:00 uur 14:00 uur 16:00 uur 18:00 uur 20:00 uur
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
271

In het weekend is er geen sprake van een eenduidige piek. De counts/beweging komt langzaam
op gang tot ongeveer 10:00 uur. Vanaf dat moment tot ca. 17:00 uur blijft het niveau rond de
3.000 counts hangen. Daarna doven de bewegingen langzaam uit.
Afstemmen perioden vijf minuten met counts op de activiteiten
Voor de beweegactiviteiten zijn verschillende regels gehanteerd om de counts op de corresponderende
tijden af te stemmen. De scholieren gaven in de vragenlijst de starttijden en de duur
van de activiteiten op (in verschillende tijdseenheden, minimaal 10 minuten, soms 2 uur of
meer). De eindtijd is bepaald door de duur bij de starttijd op te tellen. Los van de regels voor
specifieke activiteiten zijn de volgende algemene regels toegepast:
• de starttijden worden naar boven afgerond (op 5 hele minuten). Dus 10:17 uur wordt 10:20
uur;
• als het aantal minuten in de opgegeven starttijd hoger is dan 60 (bijv. 10:75 uur) dan geldt
deze tijd als ontbrekend aangezien 1 uur maar 60 minuten heeft;
• omdat de bandbreedte van de antwoorden op de vraag naar de duur van een activiteit
soms 1 uur was en soms 10 minuten, wordt gekozen voor de minimale waarde. Het gekozen
antwoord ‘30 tot 40 minuten’ leidt dan tot 30 minuten (ofwel 6 eenheden van 5 minuten).
Deze procedure kapt dus de eindtijd af;
• de eerste 5 minuten na de opgegeven starttijden worden altijd weggelaten, niet alleen bij
activiteiten met een korte duur maar ook bij de langer durende activiteiten. Als de starttijd
redelijk zeker is, zoals de starttijd van de school, dan worden alleen de eerste 5 minuten
weglaten. Bij activiteiten waarvan de starttijd onzeker is, zoals buiten spelen, worden in
elk geval de eerste 15 minuten van de opgave weggelaten. Dit om zeker te zijn dat zoveel
mogelijk de counts van de activiteit zelf worden geregistreerd. Deze procedure kapt de
begintijd af;
• per activiteit wordt bepaald hoeveel counts zij per dag krijgen toegekend (in eenheden van
5 minuten). A priori worden eerst de waarden voor een activiteit op nul gezet. Vervolgens
wordt voor elke eenheid van 5 minuten en per activiteit bekeken of de activiteit na de
starttijd en voor de eindtijd plaatsvindt. Als dit voor een activiteit blijkt op te gaan, dan
krijgt deze activiteit de bijbehorende counts voor deze dag. Daarnaast wordt de duur van
de activiteit vastgelegd (in eenheden van vijf minuten);
• alleen de niet ontbrekende waarden (counts en duur) tellen in de hiervoor beschreven procedure
mee;
• voor de beweegactiviteiten op of via school zijn de woensdag, donderdag en vrijdag meegeteld.
Voor buitenschoolse activiteiten ook nog de zaterdag en de zondag;
• er wordt niet gecontroleerd of scholieren overlappende tijden voor verschillende activiteiten
opgeven.
272 School, Bewegen en Sport

Specifieke regels per activiteit
Voor alle in de vragenlijst genoemde activiteiten is steeds bekeken welke aanpassingen er
nodig zijn voor de duur en de starttijden.
Afstemmen activiteit: lopen en/of fietsen van en naar school
In de vraagstelling staat dat scholieren ook tussentijds bezoek aan huis in de (lunch)pauze
mee moeten tellen in de duur van de wandel- of fietstocht. Vanwege deze omschrijving zijn de
marges voor tijden van deze activiteit groter, om zeker te zijn dat daadwerkelijk lopen of fietsen
wordt meten. Dit zal met name gelden voor scholieren die dicht bij school wonen. Verdere
handelingen zijn:
• vastgelegd zijn de starttijden van het naar school gaan en van school vertrekken;
• als de scholieren zowel fietsen als lopen naar school, dan zijn zij niet meegenomen in de
bepaling van de gemiddelde intensiteit van de activiteit. Het is dan immers onduidelijk op
welk moment zij lopen of fietsen;
• er heeft geen controle plaatsgevonden of iedereen van een klas ongeveer op dezelfde tijd
met de les begon. Met name in het voortgezet onderwijs kunnen de starttijden per scholier
variëren, scholieren kunnen ook te laat zijn of naar de dokter zijn geweest;
• als aankomsttijden op school na 14:00 uur vallen en vertrektijden voor 10:00 uur, zijn deze
als ontbrekend bestempeld;
• als scholieren twee of meer dagen met het openbaar vervoer naar/van school gaan, gelden
de opgaven van de starttijden van aankomst en vertrek naar/van school ook als ontbrekend.
(Bij één dag is er nog de kans dat het op maandag of dinsdag plaatshad, deze nemen
wij niet mee in de bepaling.);
• lopen naar/van school komt weinig voor. Als scholieren lopen, dan is dat vaak niet langer
dan een kwartier. Een groot deel van deze kortdurende loopjes wordt ‘weggepoetst’ door
de ruime marges van de starttijden. De betrouwbaarheid van het gemiddelde van lopen is
daardoor beperkt, maar omdat weinig scholieren lopen en zij dit kort doen, maakt dit een
verwaarloosbaar deel uit van het totale beweeggedrag.
Afstemmen activiteit: lichamelijke opvoeding
De ondervraagde scholieren van een bepaalde klas in het voortgezet onderwijs volgen samen
de les lichamelijke opvoeding. Specifieke maatregelen voor deze activiteit zijn:
• relatief veel scholieren hebben de vragen over de duur en de starttijden van de gymnastieklessen
niet ingevuld (circa een vijfde);
• gecontroleerd is dat iedereen dezelfde tijd opgeeft voor het begin van de les;
• klassen waar minder dan 4 scholieren een les hadden, zijn weggelaten;
• van de eindtijd is 5 minuten extra afgehaald (Voorbeeld ‘1 tot 1,5 uur’: de grenswaarde is
1 uur, minus 5 minuten geeft 55 minuten).
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
273

Afstemmen activiteit: pauzegedrag
Alle pauzes zijn bij elkaar opgeteld (de ochtend-, lunch- en middagpauze; de laatste komt niet
vaak voor). Specifieke maatregelen voor deze activiteit zijn:
• de starttijden zijn niet door de scholieren maar door de schoolvertegenwoordiger opgegeven
of soms via de websites van de scholen achterhaald. De starttijden zijn na de afronding
van het veldwerk achterhaald;
• als de scholieren niet op school waren, telden de pauzes niet mee. Bij de starttijden is niets
extra’s opgeteld (standaard vallen de eerste 5 minuten uit), van de eindtijden is helemaal
niets afgehaald;
• opsplitsing pauzegedrag naar opgave van de scholier: binnen blijven, buiten spelen en
soms buiten spelen. Voor de pauze zijn daarmee drie gemiddelde counts bepaald.
Afstemmen activiteit: schoolsport
Deze activiteit komt weinig voor. Het is dan ook lastig om een betrouwbare gemiddelde count
voor de intensiteit vast te stellen. Specifieke maatregelen voor deze activiteit zijn:
• bij de starttijden is 5 minuten extra opgeteld (10 minuten in totaal dus);
• van de eindtijd is 5 minuten extra afgehaald (1 tot 1,5 uur schoolsport werd 55 minuten);
• op donderdag en vrijdag gold de registratie van schoolsport voor 15:00 uur als ongeldig, op
woensdag lag die grens bij 12:00 uur. Als de leerlingen op de beschreven tijden op school
zitten, is het niet de schoolsport die wij in het onderzoek bedoelen.
Afstemmen activiteit: clubsport
Deze activiteit komt juist veel voor, zij het meestal slechts één keer per week. Specifieke maatregelen
voor deze activiteit zijn:
• bij de starttijden is tien minuten extra opgeteld (15 minuten in totaal dus);
• van de eindtijd is 5 minuten extra afgehaald (1 tot 1,5 uur clubsport werd 55 minuten);
• op donderdag en vrijdag gold de registratie van clubsport voor 15:00 uur als ongeldig, op
woensdag lag die grens bij 12:00 uur.
274 School, Bewegen en Sport

Afstemmen activiteit: buiten voor jezelf bewegen of sporten
Deze activiteit komt veel voor. Niet vastgesteld is of de scholieren meerdere korte perioden
op een dag buiten speelden. Het buiten spelen in de pauzes op school telt niet mee. Specifieke
maatregelen voor deze activiteit zijn:
• bij de starttijden is 15 minuten extra opgeteld (20 minuten in totaal dus). Vooral het kortdurende
buiten spelen valt daardoor uit;
• van de eindtijd is 5 minuten extra afgehaald (31 tot 60 minuten buitenspelen werd 25 minuten);
• op donderdag en vrijdag gold de registratie van buiten spelen voor 15:00 uur als ongeldig,
op woensdag lag die grens bij 12:00 uur.
Afstemmen activiteit: zwemmen
Deze activiteit komt ook weinig voor. Doordat de ActiGraph-meters niet in het water mochten,
kon de intensiteit van deze activiteit niet worden vastgesteld. Het gemiddelde uit andere bronnen
geldt derhalve als basis (Ainsworth et al. 2000). Een aantal scholieren heeft echter toch waarnemingen
voor deze activiteit. Deze vormen een indicatie van de invulfouten die zijn gemaakt.
Van de 66 door de scholieren in het beweegintensiteitsonderzoek gezwommen momenten zijn er
48 zonder counts, 7 met kortdurende counts (ca. 10 minuten, wellicht omkleden) en 11 met langdurige
counts. De laatste groep is een zesde groot en is te duiden als invulfout.
Afstemmen activiteit: fietsen in de vrije tijd
Voor deze activiteit zijn geen starttijden gevraagd. Hiervoor wordt de gemiddelde intensiteit
van het fietsen naar school gebruikt.
Afstemmen activiteit: active gamen
Deze activiteit komt niet zo veel voor en is niet zo langdurig. Specifieke maatregelen voor deze
activiteit zijn:
• bij de starttijden is 5 minuten extra opgeteld (10 minuten in totaal dus). Dit is veel minder
dan bij andere activiteiten met onzekere starttijden (zoals buiten spelen). Het probleem is
echter het beperkte aantal waarnemingen en de relatief korte duur van de activiteit;
• van de eindtijd is 5 minuten extra afgehaald (31 tot 60 minuten active gamen werd 25 minuten);
• op donderdag en vrijdag gold de registratie van active gamen voor 15:00 uur ’s middags als
ongeldig, op woensdag lag die grens bij 12:00 uur.
Optellen van de dagen voor de activiteiten
Doordat de counts per dag per activiteit per scholier zijn bepaald, kunnen deze op verschillende
wijzen tot een gemiddelde voor alle scholieren leiden:
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
275

1. per scholier per dag betekent een middeling per activiteit van de dagbepalingen. Een dag
waarop een activiteit een kwartier duurt, telt dan even zwaar mee als een dag waarop een
activiteit 2 uur duurt;
2. per scholier over de hele week: per scholier van alle dagen de duur en counts per activiteit
opgeteld. Het nadeel is dat een scholier met 1 waarneming (1 dag) net zo zwaar weegt als
iemand met 5 waarnemingen (5 dagen);
3. alle scholieren over de hele week: als de vorige bepaling, maar dan over alle 437 scholieren.
Zowel de duur als de counts worden per activiteit van alle leerlingen (en dagen/waarnemingen)
opgeteld. Door de totale hoeveelheid counts te delen door de totale duur ontstaat een
gemiddelde per activiteit. In deze optie tellen scholieren met meer waarnemingen/dagen
voor een bepaalde activiteit in een week zwaarder mee.
Uiteindelijk is voor de methode 2 gekozen, omdat de variatie binnen scholieren wat kleiner is
dan de variatie tussen dagen/waarnemingen. Het verschil in de bepaling van methode 2 en 3
is overigens erg klein.
Na het bepalen van de counts per activiteit zijn de counts per scholier opgeteld (3 of 5 waarnemingen/dagen
per week, afhankelijk of de activiteit ook in het weekend plaatsvindt). Ook
de duur per dag is opgeteld. Door het totaal van de counts per scholier door de duur te delen,
ontstaat het gemiddelde per activiteit per 5 minuten.
Behandeling extreme waarden bij bepaling van de counts
Om de resulterende gemiddelden te stabiliseren, zijn extreme waarden van veelvoorkomende
activiteiten vervangen door een grenswaarde (niet bij lopen naar/van school, schoolsport,
zwemmen en active gamen). Bij buiten voor jezelf bewegen of sporten en clubsport is bij de
frequentieverdeling een hoge uitloop zichtbaar, sommige kinderen sporten namelijk extreem
lang. Bij deze twee activiteiten zijn alleen de 5% hoogste waarden teruggebracht naar de grenswaarde
(95 ste percentiel). Bij fietsen van en naar school, lichamelijke opvoeding en het pauzegedrag
zijn zowel de 5% laagste als de 5% hoogste waarden afgekapt tot 5 respectievelijk 95%
grenswaarde (5 de en 95 ste percentiel). Discussie kan ontstaan over het terugbrengen van de
extremen naar de afkapwaarde of het geheel verwijderen van deze waarden. Hier is gekozen
voor het terugbrengen tot de grenswaarde omdat de hoge waarden ook reële waarden zijn. Een
zeer klein aantal waarnemingen betreft onmogelijke uitbijters, deze zijn teruggebracht tot een
grenswaarde.
Overzicht counts
Het volgende overzicht geeft aan hoeveel waarnemingen per beweegactiviteit zijn gebruikt om
hiervoor een gemiddelde count vast te stellen.
276 School, Bewegen en Sport

Tabel B1.9 Aantal waarnemingen waarop gemiddelden beweegintensiteit op zijn gebaseerd
en vastgestelde counts (n = 437, deelnemers beweegintensiteitsonderzoek)
Deelnemers
activiteit (n)
Gebuikt voor
counts (n)
Gebruikt voor
counts (%)
Bepaalde counts
(5 minuten)
lopen naar/van school 108 17 16 5.665
fietsen naar/van school 351 219 62 4.683
lichamelijke opvoeding 309 247 80 6.335
pauzegedrag 422 381 90 2.760
schoolsport 62 24 39 8.549
clubsport 276 188 68 9.037
buiten voor jezelf bewegen of sporten 335 131 39 5.449
zwemmen 47 13 28 5.665
fietsen in de vrije tijd 328 - - 4.683
active gamen 153 28 18 2.971
De count-bepaling van lopen naar/van school en active gamen is op een zeer beperkt aantal
leerlingen gebaseerd (16 resp. 18%). Dit heeft te maken met de grote marge voor deze activiteiten
in samenhang met de beperkte gemiddelde duur. De pauze-uitkomsten zijn gebaseerd
op 90% van de deelnemers aan deze activiteit. Fietsen in de vrije tijd is niet bepaald via deze
methode (er is uitgegaan van fietsen naar/van school, er zijn geen starttijden in de vragenlijst
gevraagd). Er zijn enkele scholieren die tijdens de door hen opgegeven zwemperiode counts
laten zien. Deze zijn echter niet gebruikt om het zwemmen te beschrijven. Waarschijnlijk zijn
dit invulfouten. De instructie was dat de meters tijdens het zwemmen afgedaan moesten worden.
In hoofdstuk 5 is ook een grafiek met de gemiddelde count-waarden opgenomen
(figuur 5.3). Deze zijn gelijk aan de vermelde counts in de laatste kolom van tabel B1.9.
In hoofdstuk 5 geeft grafiek 5.2 weer wat de verdeling is van de tien specifieke beweegactiviteiten
ten opzichte van het totaal aantal counts over de periode woensdag tot en met vrijdag. Voor
de volledigheid geven wij hier de verdeling over de twee weekenddagen weer. Onder ‘overig’
worden alle activiteiten verstaan van eten tot kleden, inclusief fietsen in de vrije tijd en zwemmen
(waar de periode niet van is vast te stellen). Overigens wijken deze grafieken iets af van de
grafieken B1.3 en B1.4; ook deze zijn op het totaal aantal counts per 5 minuten gebaseerd. Het
verschil is veroorzaakt door de mate van bewerking van de data. De figuren B1.5 en 5.2 zijn voor
de hiervoor beschreven bewerkingen bepaald, de figuren B1.3 en B1.4 erna.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
277

Figuur B1.5 Verloop counts op zaterdag en zondag, naar activiteit (n = 437, deelnemers
beweegintensiteitsonderzoek, counts per 5 minuten)
4.200
3.500
2.800
2.100
1.400
700
0
6 uur 8 uur 10 uur 12 uur 14 uur 16 uur 18 uur 20 uur
active gamen buiten bewegen/sporten voor jezelf clubsport
overig
Validiteit algemeen bepaalde gemiddelden
De deelnemers aan het beweegintensiteitsonderzoek kregen in de rapportage van het onderzoek
de algemene gemiddelde count-waarden en niet hun eigen individuele count-waarden.
Dit vanwege de gelijke behandeling van de scholieren van het beweegonderzoek en die uit het
beweegintensiteitsonderzoek. Met een regressieanalyse kan worden gecontroleerd hoe ver de
algemeen bepaalde gemiddelden van de individuele count-waarden afzitten (alleen relevant
voor de scholieren uit het beweegintensiteitsonderzoek).
We hebben de bepaalde gemiddelde counts per activiteit (constanten, zie laatste kolom
tabel B1.9) eerst met de duur van een activiteit vermenigvuldigd (per scholier). Zo ontstonden
per scholier negen waarden met activiteitsniveaus (van negen activiteiten kon de duur worden
bepaald). Deze waarden zijn als onafhankelijke variabelen in de analyse ingevoerd. De
gemeten counts voor de perioden dat de scholieren de tien beschreven activiteiten uitvoerden,
vormden de afhankelijke variabele. Geprobeerd is met de schattingen van de counts op basis
van de gevormde gemiddelde constanten het totaal aan counts voor de periode waarin de activiteiten
plaatsvonden te voorspellen. De verklaarde variantie van deze voorspelling is 64%.
Deze uitkomst rechtvaardigt derhalve het gebruik van de gemiddelde counts op basis van de
bepaalde constanten in het beweegonderzoek. Uiteraard hebben behalve de counts ook de duur
van de activiteiten een sterke invloed op het totaal. De in de afhankelijke variabele verwerkte
duur is in deze analyse gelijk aan de duur die de onafhankelijke variabelen, de negen activiteiten,
samen hebben. In de volgende figuur zijn ter illustratie van het genoemde verband de
voorspelde tegen de gemeten counts tegen elkaar afgezet (correlatie r = 0,834).
278 School, Bewegen en Sport

Figuur B1.6 Voorspelde tegen werkelijke counts (n = 437, deelnemers beweegintensiteitsonderzoek)
1.600.000
1.400.000
1.200.000
1.000.000
800.000
600.000
400.000
200.000
0
0 200.000 400.000 600.000 800.000 1.000.000
Bepalen MET-waarden
Via de counts van de ActiGraph-versnellingsmeter zijn Metabolic Equivalent-waarden te bepalen
(MET-waarden). Deze waarden worden zowel nationaal als internationaal veel gebruikt
in onderzoek naar de intensiteit van activiteiten. Al deze intensiteitstudies zijn in een laboratoriumsituatie
uitgevoerd, soms onder een kleine groep kinderen (zie voor een overzicht
Ainsworth et al. 2000). Voor kinderen is een correctie op basis van de leeftijd noodzakelijk om
de MET-waarden te bepalen. Hiermee wordt impliciet rekening gehouden met het gewicht in
kilo’s van de kinderen (immers: hoe ouder, hoe zwaarder). Bij zwaardere kinderen dienen de
count-waarden anders geïnterpreteerd te worden. Sommige onderzoekers corrigeren behalve
voor leeftijd ook voor geslacht.
Hoewel het onderzoek School, Bewegen en Sport niet gericht is op de MET-waarden worden
wel de waarden gegeven voor de onderzochte beweegactiviteiten (tabel B1.10). Voor de bepaling
van deze waarden is de omrekeningsformule van Freedson et al. (1997) gebruikt: METs = 2.757
+ (0.0015 * counts_5 min * .2) - (0.08957 * leeftijd) – (0.000038 * counts_5min * leeftijd * .2). Het
nadeel van deze formule is dat de leeftijd een sterke invloed op de uitkomst heeft (0,1 per jaar).
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
279

Tabel B1.10 MET-waarden activiteiten (n = 437, deelnemers beweegintensiteitsonderzoek)
Geslacht
Leeftijd
Totaal jongen meisje 10 11 12 13
lopen van en naar school 2,9 2,8 3,0 3,8 2,7 2,2 3,1
fietsen van en naar school 2,3 2,3 2,2 2,8 2,5 2,4 2,2
lichamelijke opvoeding 3,0 3,1 2,9 3,2 3,2 3,0 2,8
pauzegedrag 2,2 2,3 2,2 2,7 2,5 2,2 2,1
schoolsport 3,6 3,5 3,6 3,5 3,7 3,7 3,1
clubsport 3,5 3,6 3,5 3,7 3,6 3,9 3,5
buiten bewegen/sporten voor jezelf 2,8 2,9 2,7 3,2 2,9 3,0 2,3
active gamen 2,3 2,5 2,0 1,9 2,2 2,5 2,2
Geen enkele activiteit komt boven de normen uit die gelden voor het realiseren van de Nederlandse
Norm Gezond Bewegen (de MET-waarde is 5 of hoger). Deze normen zijn bepaald aan
de hand van de lijst die Ainsworth et al. (2000) hebben samengesteld van de MET-waarden van
talloze activiteiten. De onderliggende studies naar de MET-waarden van de activiteiten zijn zoals
eerder gemeld vaak in laboratoriumsituaties uitgevoerd. Fietsen houdt dan bijvoorbeeld in dat
proefpersonen wordt gevraagd gedurende een bepaalde periode constant blokjes om een gebouw
te fietsen. De scholieren van het onderzoek fietsen vaak minder strak door vanwege stoplichten,
het ophalen van vriendjes of vriendinnetjes en andere mogelijke afleidingen op weg naar school.
Correctie schatting gemiddelde counts fietsen en zwemmen
Voor drie beweegactiviteiten in het onderzoek is de count-waarde op een andere manier bepaald
dan hiervoor beschreven. Het betreft zwemmen, fietsen in de vrije tijd en fietsen naar/van
school. Tijdens het zwemmen mochten de scholieren de versnellingsmeters niet omhouden.
Gekozen is hier voor een praktische oplossing voor het bepalen van de gemiddelde count-waarde
van deze beweegactiviteit, omdat zwemmen in een laboratoriumsituatie niet is te vergelijken
met het ‘vrij’ zwemmen van scholieren: het uitgangspunt is de count-waarde voor lopen naar/van
school. De overweging hiervoor is dat het gemiddelde zwemmen door scholieren niet heel intensief
zal zijn (bijv. heetwaterbaden, glijbanen, mee laten voeren met een straalstroom). Zwemmen
komt voorts niet zo veel voor en heeft derhalve ook weinig invloed op het totale activiteitsniveau.
Bij fietsen is wel een gemiddelde ‘eigen’ count-waarde samengesteld. Op basis van de bestaande
kennis geldt deze waarde echter niet als betrouwbaar en het is aannemelijk dat deze is onderschat.
Zoals eerder is vermeld, meet de (op de heup bevestigde) ActiGraph-versnellingsmeter
de verticale versnellingen, terwijl het bij fietsen vooral om horizontale bewegingen gaat. Een
fietser kan relatief stil zitten terwijl hij wel hard doortrapt. Internationaal gezien is fietsen een
vrijetijdsactiviteit. In Nederland speelt fietsen echter ook een belangrijke rol bij het dagelijks
transport. De onbetrouwbaarheid van de voorspelling is dus een typisch Nederlandse handicap.
280 School, Bewegen en Sport

Verschillende onderzoekers hebben MET-waarden voor fietsen vastgesteld. Freedson meldt bijvoorbeeld
een waarde van 4 en Ridley et al. (2008) een van 4,7. Omdat aan de hand van de in dit
onderzoek bepaalde counts voor fietsen ook een MET-waarde is bepaald, kunnen de uitkomsten
worden vergeleken. Met Ridley et al. zou een correctiefactor met 2,08 moeten worden toegepast
en met Freedson een met 1,77. Een nadeel is dat in de studies waarop deze waarden zijn gebaseerd
slechts een beperkt aantal waarnemingen is gebruikt. Ook is de bepaling niet heel nauwkeurig
weergegeven (in halven). Een ander nadeel van de bepaling van de MET-waarden is dat zij
in laboratoriumsituaties zijn vastgesteld. In de dagelijkse Nederlandse fietspraktijk ontmoeten
de scholieren op hun fietsroute, zoals eerder gezegd, wellicht ook stoplichten en medescholieren.
Op basis van deze overwegingen lijkt het verstandig om de correctie nog wat lager dan die van
Freedson (1,77) te laten uitvallen. Gekozen is voor een correctiefactor van 1,5. De invloed van de
verschillende opties (geen correctie, 1,5, 1,77 en 2,08) is getest voor de belangrijkste resultaten.
De effecten op de algemene uitkomsten van het onderzoek zijn beperkt.
Bepaling duur van de activiteiten
Voor het vergelijken van de hoeveelheid beweeg- en sporturen van de scholieren is het belangrijk
om de duur zo nauwkeurig mogelijk vast te stellen, bij voorkeur in minuten. Hieronder
wordt uitgelegd hoe de duur van de activiteiten is bepaald.
De scholieren konden bij het invullen van de vragenlijst kiezen tussen zes verschillende tijdseenheden
per dag en per activiteit. Voor de activiteiten lopen naar/van school, fietsen naar/van
school, fietsen in de vrije tijd, buiten voor jezelf bewegen of sporten en active gamen konden de
scholieren kiezen uit de volgende alternatieven:
• niet gedaan;
• minder dan 10 minuten;
• 11 tot 20 minuten;
• 21 tot 30 minuten;
• 31 tot 60 minuten;
• langer dan 1 uur.
Voor de activiteiten lichamelijke opvoeding, schoolsport, clubsport en zwemmen konden zij de
volgende antwoorden kiezen:
• niet gedaan;
• korter dan 0,5 uur;
• 0,5 uur tot 1 uur;
• 1 uur tot 1,5 uur;
• 1,5 uur tot 2 uur;
• meer dan 2 uur.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
281

Zoals eerder beschreven, is de duur van de diverse pauzes aan de deelnemende scholen gevraagd.
In het vervolg wordt uitgelegd hoe de hiervoor genoemde tijdsperioden zijn vertaald naar
concrete minuten. Bij dit proces ontstaan drie problemen. De klassenbreedte van de antwoorden
varieert, 10 minuten, 30 minuten of 1 uur. Verder is onbekend als iemand 11 tot 20 minuten
aankruist hoe lang dit precies was bedoeld. De keuze voor het gemiddelde van 15 is een
aanname. Het derde probleem zijn de open einden: hoe het aantal minuten te bepalen als de
scholieren ‘Langer dan 1 uur’ of ‘Langer dan 2 uur’ aankruisten?
Vanwege het grote aantal scholieren was de aanname dat de verdeling van de duur in minuten
van de activiteiten normaal verdeeld is (in de statistische betekenis). Hierbij zijn de niet-deelnemers
aan een activiteit buiten beschouwing gelaten, evenals de kinderen die voor een extreme
uitloop naar boven zorgen. Ook voor de hiervoor weergegeven klassen veronderstellen wij een
verdeling die op een bepaald moment toe- dan wel afneemt. Opgemerkt dient te worden dat elke
dag als waarneming geldt. Fietst iemand 5 dagen naar school, dan telt deze scholier 5 keer mee in
de bepaling voor fietsen. De niet-schoolgebonden activiteiten hebben elk 7 waarnemingen (o.a.
buiten voor jezelf bewegen of sporten). In de volgende grafiek is de verdeling van de antwoorden
weergegeven, geclusterd naar de hiervoor weergegeven antwoordmogelijkheden: met de eerste
3 breedtes van 10 minuten en met de eerste 4 breedtes van een halfuur.
Figuur B1.7 Verdeling klassenbreedten over alle activiteiten bepaald (n = 95.187 waarnemingen
van 7.087 scholieren, totaal bevraagde activiteiten)
50
43
40
30
26 28
31
20
10
16
12
18
3
13
9
0
tot 10
minuten
11 -20
21 - 30
31 - 60
> 60
minuten
tot 0,5 uur 0,5 - 1
1 - 1,5 1,5 - 2 > 2 uur
Activiteiten klassenbreedten ook 10 minuten
Activiteiten klassenbreedten alleen halfuur
Het uitgangspunt bij de bepaling van de exacte minuten was om te kijken naar de verdeling
van de twee buren van de te bepalen klasse. Kennen de buren een gelijk aantal waarnemingen,
dan ligt het gemiddelde in het midden van de te bepalen klasse. De klassenbreedtes van de drie
antwoorden dienen dan wel even groot te zijn. Dat is bijna nooit het geval, de buren wijken dus
af. Om een dergelijke situatie te beschrijven, is het rechterdeel van de figuur belangrijk. Daar
282 School, Bewegen en Sport

lijkt dat de buren van ‘1 tot 1,5 uur’ respectievelijk 43% (‘0,5 uur tot 1 uur’) en 13% (‘1,5 uur
tot 2 uur’) groot zijn. Daarom wordt aangenomen dat het ‘werkelijke’ gemiddelde van de klassenbreedte
‘1 tot 1,5 uur’ veel dichter tegen 1 uur aanzit dan tegen 1,5 uur. Voor de bepaling van
de klassenbreedte nemen wij het percentage van de rechterbuur (13%) en delen dit door de percentages
van de rechter- (13%) plus de linkerbuur (43%). De uitkomst is 23%, ofwel 6,9 minuut
boven de linkergrens (0,23 keer 30 minuten). De gehanteerde duur is 66,9 minuut (1 uur plus
6,9 minuut) voor de categorie ‘1 tot 1,5 uur’. Hetzelfde resultaat geeft de bepaling via de rechterbuur.
In dit geval wordt 43/(43+13) van de rechtergrens afgetrokken.
In de gevallen van een buur met een andere klassenbreedte zijn de betrokken klassen eerst
naar de kleinste eenheid opgesplitst. Een breedte van een halfuur naast een van 10 minuten
werd dan gesplitst in drie groepen van 10 minuten op (zie in linkerdeel van figuur B1.7, 21-30
naast 31-60 minuten). De bestaande frequentieverdeling over de breedte van een halfuur werd
verdeeld volgens het algemene verloop van de verdeling over de drie gevormde tussenklassen
van 10 minuten. Hierdoor ontstonden op een kunstmatige manier nieuwe buren. Vervolgens
werd op de hiervoor beschreven wijze de duur bepaald.
Bij de vrije uitloop van de hoogste categorie is ervan uitgegaan dat de hoogste waarde maximaal
twee keer de topwaarde heeft. Als deze categorie 2 uur of langer was, is uitgegaan van 4 uur als
maximum. De onbekende uitloopperiode is weer in vergelijkbare partjes van gelijke duur opgedeeld
en per partje geschat op basis van het frequentieverloop. Meestal was de hoogste categorie
klein (tot 6%). Voor buiten voor jezelf bewegen of sporten is ‘langer dan 1 uur’ door 22% van de
scholieren gekozen (% van waarnemingen = 3 of 5 dagen per activiteit). Deze activiteit kreeg
daardoor een hoge ‘topwaarde’, namelijk 93 minuten (33 minuten boven het uur).
De eenvoudigste klassenbreedte is ‘niet gedaan’, deze is betrokken bij de bepaling van de klassenbreedte
‘minder dan 10 minuten’ en ‘korter dan een halfuur’ (als linkerbuur uiteraard).
Hierbij is de breedte van de klasse ‘niet gedaan’ ten behoeve van de berekening op 1 gezet (met
0 valt niet te rekenen). De vervolgbreedte is op 9 dan wel 29 minuten gezet. Vervolgens is de
beschreven bepaling uitgebreid met een weging/vermenigvuldiging naar het aantal minuten
(9 i.p.v. 10 voor de overige breedtes). Voor deze oplossing is gekozen om ook voor de klassenbreedte
net voor ‘niet gedaan’ namelijk ‘tot 10 minuten’ of ‘tot 30 minuten’ een waarde te
kunnen vaststellen.
De enige klassenbreedte zonder discussie was ‘niet gedaan’; deze kreeg standaard 0 minuten mee.
Theoretisch kunnen de buren een klein percentage hebben, waarbij de te onderzoeken klassenbreedte
zelf extreem groot is (zeg 90%, tegen de buren 9 en 1%). De min of meer toevallige
omvang van de buren bepaalt dan in sterke mate welke kant deze klassenbreedte uitvalt. Dergelijke
extremen komen echter niet voor.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
283

Het volgende overzicht geeft per activiteit de geconstrueerde gemiddelde minuten weer. Met
deze cijfers wordt het totaal aantal counts per leerling mede bepaald. Deze cijfers zijn niet te
gebruiken voor een inhoudelijke rapportage.
Tabel B1.11
Gehanteerde geconstrueerde minuten naar klassenbreedte per activiteit
(n = 44.900 waarnemingen niet schoolgebonden activiteiten/n = 33.070 waarnemingen
schoolgebonden activiteiten, basis n = 7.087 scholieren)
Lopen naar/
van school
Fietsen naar/
van school
Fietsen in de
vrije tijd
Buiten voor jezelf
bewegen/ sporten Active gamen
niet gedaan 0 0 0 0 0
minder dan 10 minuten 5,7 8,9 8,1 7,8 5,2
11 tot 20 minuten 12,1 14,4 15,0 17,1 17,2
21 tot 30 minuten 21,5 22,3 21,9 23,1 22,9
31 tot 60 minuten 39,3 43,6 44,7 45,5 44,2
langer dan 1 uur 78,7 73,0 80,1 92,5 87,1
Lichamelijke opvoeding Schoolsport Zwemmen Clubsport
niet gedaan 0 0 0 0
korter dan 0,5 uur 28,4 12,3 9,3 25,8
0,5 uur tot 1 uur 57,6 50,1 54,6 59,8
1 uur tot 1,5 uur 64,8 69,7 72,9 72,3
1,5 uur tot 2 uur 93,4 103,0 110,4 96,3
meer dan 2 uur 121,0 121,2 121,2 121,0
De voorgaande tabellen zijn gebaseerd op het aantal waarnemingen. Een waarneming is een
uitspraak over de duur van een activiteit door een scholier. Per activiteit per scholier zijn 5 of
7 waarnemingen gedaan. 5 voor de schoolgebonden activiteiten (zoals lopen naar/van school;
waarnemingen maandag t/m vrijdag,) en 7 voor niet-schoolgebonden activiteiten (zoals clubsport;
waarnemingen maandag t/m zondag). Per weergegeven gemiddelde verschilt het aantal
waarnemingen. Zo heeft bijvoorbeeld bijna niemand minder dan een halfuur gezwommen
(0,3% van het aantal waarnemingen), de weergegeven minuten hebben daardoor een geringe
invloed. Tegelijkertijd betreft 23% van de waarnemingen 11 tot 20 minuten fietsen naar of van
school (n = 7.568). Overigens zijn bij de bepalingen voor de geconstrueerde minuten alle ontbrekende
waarnemingen buiten beschouwing gelaten.
284 School, Bewegen en Sport

De duur van de pauzes is niet aan de scholieren gevraagd. Voor deze tijden is uitgegaan van de
opgaven van de schoolvertegenwoordigers die hierover vragen in de schoolvragenlijst hebben
ingevuld.
Bepaling beweegintensiteitseenheden (counts) per scholier
Na het vaststellen van de duur per beweegactiviteit en de eerder beschreven bepaling van de
gemiddelde intensiteit per activiteit (counts) via het beweegintensiteitsonderzoek, is per scholier
het totale beweeggedrag vastgelegd. In principe gebeurde dat door per activiteit de gemiddelde
gevonden counts voor die activiteit te vermenigvuldigen met de duur ervan. Zo is de waarde
van die beweegactiviteit bepaald. Nadat dit voor de tien activiteiten is uitgevoerd, zijn de tien
waarden bij elkaar opgeteld. Daarmee is het totale activiteitsniveau van een scholier vastgesteld.
Dit totale cijfer varieert per scholier dus door de duur en de keuze van de beoefende activiteiten.
De intensiteit van een activiteit is voor alle leerlingen steeds gelijk. De totale waarde
wordt in het rapport aangeduid met counts.
Er is niet per dag gevraagd of de scholieren hebben gepauzeerd. Op basis van de informatie van
de scholen is het aantal minuten pauze per dag bepaald en vervolgens een vrije middag verondersteld.
Op basisscholen is dat meestal woensdagmiddag. In de praktijk valt ook op middelbare
scholen een middag uit (rooster, ziekte). Met een vrije middag vervalt de lunchpauze en de
eventuele middagpauze. Deze pauzes zijn afgetrokken van het totaal aantal minuten pauze in
een week van een school. Om te bepalen hoeveel hiervoor moest worden gecorrigeerd, moest
worden gerekend. Voor zowel het voortgezet onderwijs als het primair onderwijs is het gemiddelde
aandeel van de ochtendpauze ten opzichte van de lunch- en middagpauze vastgesteld.
Dit leverde een vermenigvuldigingsfactor van de door de schoolvertegenwoordiger opgegeven
pauzeduur per dag op, vier volledige dagen plus het ochtendaandeel (voortgezet onderwijs
0,336 en primair onderwijs 0,198).
Ontbrekende waarden activiteiten
Veel scholieren hebben enkele vragen over de duur van een activiteit per dag opengelaten (11%
van alle waarnemingen). Voor schoolsport en active gamen wordt aangenomen dat scholieren
die daar de gehele week niets invulden, deze sporten niet hebben beoefend. Dit is een veilige
aanname aangezien deze activiteiten weinig deelname kennen. Bij lopen en fietsen naar/van
school komt het voor dat scholieren fietsen en daarom niets bij lopen invulden; het omgekeerde
komt uiteraard ook voor. Fietsen ze op een bepaalde dag naar/van school en is lopen opengelaten,
dan is bij lopen de waarde 0 gehanteerd (voor het omgekeerde idem). Verder is aangenomen
dat scholieren die op de vraag naar het lidmaatschap van een sportclub aangeven
geen lid te zijn, geen tijd aan deze activiteit hebben besteed.
Per activiteit moest minimaal 1 van de 5 of 7 waarnemingen (dagen) valide zijn om de duur per
activiteit in een week te kunnen bepalen. De duur is de som van de 5 of 7 dagen van de week
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
285

per activiteit. De ontbrekende waarden krijgen hier in feite dus de waarde 0. Bij lichamelijke
opvoeding hebben veel scholieren de vragen naar de duur per dag alleen ingevuld op de dagen
dat ze gymnastiek hadden; de dagen die ze niet hebben ingevuld zijn dus beschouwd als een
dag zonder lichamelijke opvoeding (duur is 0; 20% waarnemingen ontbreekt). Bij de bepaling
van de overige activiteiten ontbreekt 4 tot 8% van de waarnemingen. 1 tot 2% van de duur van
de activiteiten is niet te bepalen vanwege het ontbreken van gegevens. Voor active gamen en
schoolsport ontbreken geen gegevens omdat hier volgens de beschrijving ontbrekende waarden
als ‘niet gedaan’ zijn beschouwd.
Na deze bewerkingen is het aantal geldige waarnemingen geteld. In totaal kunnen dat 55 waarnemingen
per scholier zijn (9 activiteiten gevraagd over 5 of 7 dagen, de pauze is niet meegenomen).
Er is voor gekozen dat maximaal 25 van de 55 waarnemingen ongeldig mogen zijn.
De respondenten met meer ongeldige waarnemingen zijn geheel buiten de analyse over de
counts gelaten. Dit betrof uiteindelijk 395 scholieren (5,4% van totaal). Door het weglaten van
deze respondenten verviel ongeveer een tiende van de ontbrekende waarden (1% van 11%).
Bij maximaal 15 ongeldige waarnemingen van de 55 zou bijna 10% van de respondenten zijn
uitgevallen (9,7%). Bij de meeste resultaten in dit rapport ontbreken ook respondenten omdat
er voor veel leerlingen onvoldoende informatie voor het maken van een weegfactor was (zoals
mate van stedelijkheid school en opleidingsniveau scholier).
Totalisering
Na de bewerkingen van de ontbrekende waarden zijn de ‘duren’ van de verschillende activiteiten
bij elkaar opgeteld, nadat deze eerst met de gemiddelde count-waarde van de betreffende
activiteit waren vermenigvuldigd. Zo ontstond de totaalwaarde van de counts van de leerlingen
voor de tien beschreven activiteiten. In het rapport wordt hier met het cursief geschreven
woord counts naar verwezen. Over alle scholieren is het eindresultaat goed normaal verdeeld.
Wel zit er maar liefst een factor 100 tussen de minimale counts en de maximale counts. Geen
enkele scholier koos steeds alleen de minimale waarde (geen enkele activiteit gedaan), één
scholier koos bij 54 van de 55 waarnemingen de langste duur van een activiteit. De verdeling
is wat scheef in de richting van de maximale counts. Omdat wij rapporteren in percentielen
(pCounts, zie paragraaf B1.4 voor uitleg) is het belang van de extremen echter niet groot.
In de figuur B1.8 is de verdeling van de counts over de totale groep deelnemers aan het
beweegonderzoek weergegeven.
286 School, Bewegen en Sport

Figuur B1.8 Verdeling counts afgezet tegen frequentie voorkomen (n = 7.087 scholieren)
700
600
500
400
300
200
100
0
500.000 5.500.000 10.500.000
Bepaling beweegbeleid van een school
De schoolvertegenwoordigers van de deelnemende scholen hebben een vragenlijst over de
school in het algemeen, het gymnastiekonderwijs en andere met beweging verband houdende
aspecten van de school ingevuld (een per school). Het belangrijkste doel van deze vragenlijst
was het kunnen bepalen van het beweegbeleid van een school. De maat hiervoor beantwoordt
een van de belangrijkste onderzoeksvragen van het onderzoek School, Bewegen en
Sport, namelijk die naar de relatie tussen het beweegbeleid van de school en het beweeg- en
sportgedrag van haar leerlingen. Hierna wordt beschreven hoe de maat voor het beweegbeleid
is geconstrueerd. In hoofdstuk 2 werd al beschreven hoe de maat uiteindelijk is samengesteld
(zie ook tekst voor tabel B1.12). Onder het kopje Verdere bewerking schoolonderzoek worden de
overige bewerkingen die op de schoolvragenlijst zijn toegepast, besproken.
In eerste instantie is op basis van de beantwoording van alle vragen gekeken welke vragen
het beweegbeleid zouden kunnen bepalen. Het betreft dan feitelijke zaken zoals het bezit van
doelpalen op het schoolplein, maar ook meer subjectieve uitspraken van de schoolvertegenwoordigers
in antwoord op de vragen. Dit is in een bespreking met vier van de onderzoekers
gedaan. Feitelijk probeerden wij de relatie van de diverse (sportieve) voorzieningen op school
met het bewegen van scholieren vast te stellen. De volgende onderwerpen uit de schoolvragenlijst
zijn in eerste instantie geselecteerd:
• schoolpleinvoorzieningen zijn bij elkaar opgeteld, belijning, speeltoestellen en veld naast
het plein tellen daarbij dubbel (de voorzieningen lieten individueel geen verschillen zien);
• uitspraken over het schoolplein vormen een sterke schaal (Cronbachs alfa is 0,91);
• ook de uitspraken over de beschikbaarheid van sport- en spelmateriaal vormen een solide
schaal (Cronbachs alfa is 0,87);
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
287

• de waardering van de vaste accommodatie is bepaald (gymzaal of sporthal). Het gebruik
van incidentele voorzieningen (zoals ijsbaan) is bij elkaar opgeteld;
• de twee vragen over de afstand van de school naar de locaties waar de lessen lichamelijke
opvoeding worden gegeven, zijn onbewerkt voor verdere analyse meegenomen;
• voor het voortgezet onderwijs zijn de sportprogramma’s geteld die op school gevolgd kunnen
worden;
• informatie over de LOOT-licentie is eruit gelaten omdat dit een faciliteit is voor een
beperkte groep scholen (en daarbinnen voor een deel van de scholieren);
• het gemiddelde aantal minuten lichamelijke opvoeding is ook bepaald over schoolklassen/-groepen
die niet zijn onderzocht (groep 7 en 8 en klas 1 en 3), aangezien de
maat voor een school niet alleen voor de onderzochte klassen/groepen is gemaakt. Voor
het primair onderwijs is informatie over groep 1 en 2 en bij het voortgezet onderwijs
over de klassen 5 en 6 weggelaten, omdat deze groepen doorgaans afwijken wat de duur
(kleuters) of wat het niveau (veel scholen hebben geen 5e of 6e klas, zoals het vmbo)
betreft;
• de uitspraken over schoolsport (frequentie per activiteit) leveren geen betrouwbare schaal
op. Deze zijn niet verder meegenomen in de bepaling van beweeggerichtheid vanwege de
fragmentatie van de uitkomsten;
• het percentage scholieren dat deelneemt aan schoolsport is bepaald;
• geteld is het gebruik van het aantal specifieke lesprogramma’s (verschillend aantal voortgezet
onderwijs/primair onderwijs);
• van de vraag of de scholieren in de pauze kunnen bewegen, is een vraag gemaakt met ja
of nee als antwoord;
• dezelfde procedure is gevolgd voor de vraag over het toezicht in de pauze;
• het hebben van een vakleerkracht (alleen voor primair onderwijs) is niet bewerkt maar wel
betrokken in de discussie;
• van de diverse vormen van de frequentie van samenwerking met instanties buiten de
school (sportscholen, verenigingen en gemeenten) valt geen schaal te maken (Cronbachs
alfa is met 0,45 te laag). De vragen zijn separaat opgenomen in de analyse;
• aan het einde van de vragenlijst is een vragenblok over het beleid en het belang van bewegen
en gezondheid opgenomen. Op basis van een principalecomponentenanalyse is een
relevante schaal voor de bepaling van beweeggerichtheid gemaakt (uiteindelijk is voor
deze schaal gekozen voor het vaststellen van de maat; Cronbachs alfa is 0,81).
Met deze selectie van (bewerkte) vragen is een principalecomponentenanalyse uitgevoerd om
globaal inzicht in de onderliggende verbanden te krijgen (n = 187 scholen). Idealiter vormen
deze vragen immers een aanwijzing voor een grote onderliggende factor, namelijk de wijze om
het bewegen bij scholieren te stimuleren. Deze analyse is echter alleen geschikt voor intervalvariabelen
(schaalvragen). De uitkomsten leveren een globaal inzicht op welke vragen meer of
minder relevant zijn voor de maat waarnaar wordt gezocht.
288 School, Bewegen en Sport

De analyse op intervalniveau geeft zicht op hoe de schoolpleinvoorzieningen (aantal voorzieningen
en de uitspraken over deze voorzieningen) samenhangen met het aantal uren lichamelijke
opvoeding en het aantal incidentele accommodaties dat men gebruikt. Deze vormen
samen een schaal, maar betrouwbaar is deze allerminst, vooral omdat het aantal uren lichamelijke
opvoeding volgens de analyse er niet bij past. De tweede schaal is gebaseerd op de eigen
inschatting van het beleid/belang van bewegen en gezondheid (het laatste grote vragenblok
van de schoolvragenlijst). Deze staat op zichzelf en vormt dus geen schaal samen met andere
vragen. De derde factor staat meer voor de kwaliteit. Het bevat het oordeel over de materialen
(een schaal van vier vragen), het oordeel over de accommodatie en het aantal sportklasprogramma’s.
Het laatste is alleen voorgelegd aan de scholen voor voortgezet onderwijs. Als het
een scholengemeenschap betreft dan kunnen er meer programma’s zijn, aangezien deze vaak
op een bepaald schooltype zijn gericht. Het tellen van het aantal zegt daarom niet altijd iets
over de mate van beweeggerichtheid van een school. Deze variabele is daarom weggelaten. De
vierde en laatste factor bestaat uit het percentage scholieren dat deelneemt aan schoolsport.
Dit is ook weer een op zichzelf staande entiteit.
Om ook de relevante variabelen mee te nemen die niet op intervalniveau zijn beoordeeld, is
een analyse uitgevoerd die alle niveaus aankan (interval en nominaal niveau). Deze Homalsanalyse
5 is ook alleen op de 187 deelnemende scholen gebaseerd. De in de principalecomponentenanalyse
gebruikte intervalvariabelen zijn voor deze analyse steeds tot drie groepen
teruggebracht. Ook van een aantal andere variabelen is het aantal antwoordcategorieën af en
toe gereduceerd. Dit is noodzakelijk vanwege het geringe aantal scholen (187): elke categorie
vereist een zeker aantal waarnemingen.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
289

Figuur B1.9 Samenhang aspecten beweegactiviteiten scholen (n = 187 scholen, Homalsanalyse)
1,3
Minder beleid
1,0
groepsdocent, geen
+pauzesport
- pleinsportmogelijkheden
+ les LO
4-7 incidentele accommodatie
-1,3
+toezicht plein
-1,0
+ materiaal LO
1-2 pleinvoorzieningen
-/- waardering hal
0,3
0% deelname schoolsport
- waardering hal
sportveld < 1km
- les LO
+/-materiaal LO
+ waardering hal
geen sportveld
groepsdocent, soms
afstand hal, > 2km
sportveld > 1 km
2-3 incidentele
3-5 pleinvoorzieningen
0,0 accommodaties
- toezicht plein
(80-) 100% schoolsport
-0,3
0,0
0,3-pauzesport
1,0
Doorsnee beleid
1 incidentele accommodatie
hal op terrein
afstand hal, 1-2 km
sportveld op terrein
40-70% schoolsport
-0,3
+/- les LO
10-30% schoolsport
-1,0
-materiaal LO
++waardering hal
Meer beleid
+/- plein sportmogelijkheden
afstand hal, < 1km
+ plein sportmogelijkheden
groepsdocent, vast
6-9 pleinvoorzieningen
De analyse geeft twee relevante dimensies, hoewel er mogelijk meer zijn gezien de matige
verklaarde variantie van 43%. Deze variantie is wellicht lager doordat een groep van circa 40
scholen zich min of meer afzondert van de rest. Deze groep scholen kenmerkt zich doordat
zij meer lichamelijke opvoeding (in duur) geven dan gemiddeld. Verder hebben deze scholen
geen sportmogelijkheden in de pauze, geen pleintoezicht en geen voorzieningen op het
schoolplein en maken zij gebruik van meerdere incidentele accommodaties (zoals ijsbanen,
klimhallen etc.). De grotere restgroep laat zich grofweg in drie groepen verdelen. Daarbij lijkt
de eigen inschatting van het beweegbeleid (op basis van een selectie van vragen uit het laatste,
grote vragenblok) centraal te staan. Zie de vetgedrukte labels Minder beleid, Doorsnee beleid en
Meer beleid in figuur B1.9. Daaromheen zijn antwoorden geclusterd die de tendens naar meer of
minder sportactief ondersteunen. Alle antwoorden staan rond de as van de tweede dimensie.
Deze tweede dimensie is in deze analyse relevant, de eerste niet.
De eerste dimensie, met het cluster scholen die veel lichamelijke opvoeding geven en weinig
toezicht kennen, is feitelijk gebaseerd op de duur van de lessen lichamelijke opvoeding. Scholen
voor voortgezet en primair onderwijs onderscheiden zich sterk naar het aantal lesuren LO.
Uit ons onderzoek blijkt dat 31% van de scholen voor primair onderwijs en 8% van scholen voor
voortgezet onderwijs tot 1,5 uur gymles bieden. 9% van de scholen voor primair onderwijs en
maar liefst 69% scholen in het voortgezet onderwijs geven 2 uur of meer lichamelijke opvoe-
290 School, Bewegen en Sport

ding. De eerste dimensie geeft dus het verschil tussen scholen in het primair en voortgezet
onderwijs weer. Daarom is besloten deze buiten beschouwing te laten.
Verder valt op dat de zes uitspraken over het beweegbeleid van de school sterk laden op de
tweede dimensie. Daarbij geldt dat een schaal op basis van zes uitspraken goed is te verwerken
tot een schaal die ook in ander onderzoek kan worden toegepast. Daarom is uiteindelijk gekozen
voor de relatief eenvoudige oplossing om het beweegbeleid van de school te bepalen op
basis van de beoordeling door de schoolvertegenwoordigers van zes uitspraken:
1. het aanbieden van (naschoolse) schoolsport heeft op school prioriteit;
2. de schoolleiding vindt bewegen en sport belangrijk;
3. de school voert een gericht beleid om overgewicht onder scholieren te voorkomen/tegen te gaan;
4. bij de inrichting van het schoolgebouw is rekening gehouden met het stimuleren van het
(verplaatsings)bewegen;
5. bij het verdelen van de financiële middelen heeft bewegen en sport prioriteit;
6. de school voert een gericht beleid om het bewegen en sporten bij scholieren te stimuleren.
Er waren vijf antwoordmogelijkheden:
1. helemaal niet mee eens;
2. niet mee eens;
3. neutraal;
4. mee eens;
5. helemaal mee eens.
Elk van de zes vragen weegt op gelijke manier mee in de uiteindelijk gevormde schaal. De
schaal is getest met een betrouwbaarheidsanalyse. Uit het resultaat blijkt dat het een sterke
schaal is (Cronbachs alfa 0,81). Voor de rapportage is deze schaal vervolgens in drie groepen
samengevat: meer, doorsnee en minder beweegbeleid. De scheidslijnen voor deze indeling zijn
gebaseerd op de waarden 1 tot 5 (zie de vijf antwoordmogelijkheden hiervoor). 1 tot 2,75 staat
voor minder, 2,75 tot 3,25 voor doorsnee en 3,25 tot 5 voor meer beweegbeleid. In eerste instantie
was gekozen voor een andere indeling, namelijk minder 1-2,5; doorsnee 2,5-3,5; meer 3,5-5).
Het nadeel van deze indeling is dat de verdeling van de scholen over de drie groepen nogal
scheef is. De gekozen indeling heeft groepen die qua omvang meer overeenkomen: 76 scholen
voeren een minder beweeggericht beleid, 56 een doorsnee en 54 een meer beweeggericht
beleid. Van één school ontbraken alle antwoorden op de zes uitspraken; deze school kon dan
ook niet worden ingedeeld.
Het is interessant om te kijken in welke mate de gevormde schaal samenhangt met de meer fysieke
kenmerken die in eerste instantie met beweegbeleid zijn geassocieerd. Zie daarvoor tabel B1.12.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
291

Tabel B1.12 Beweegbeleid school naar oorspronkelijk geformuleerde kenmerken van een
beweegactieve school (n = 187 scholen)
Totaal
(n = 187)
%
Beweegbeleid school
minder
(n = 76)
%
doorsnee
(n = 56)
%
meer
(n = 54)
%
drie tot vijf sport- en spelvoorzieningen aanwezig op schoolplein 42 36 39 50
meer sport- en beweegmogelijkheden op het schoolplein 47 38 46 61
vakleerkracht LO aanwezig (voor PO) 50 46 46 61
positief oordeel over kwantiteit/kwaliteit materialen voor LO-lessen 33 20 38 48
erg positieve waardering accommodatie gymnastiekzaal of sporthal
(bij structureel gebruik)
24 25 16 31
gymzaal of sporthal staat op het schoolterrein 48 41 42 63
sportveld ligt op het schoolterrein 20 14 22 26
langere gemiddelde lesduur LO op school (PO: groep 3-8, VO: klas
1-4)
21 19 24 23
geen gebruik incidentele accommodatie voor LO-lessen 18 22 18 14
vrijwel geen leerlingen doen aan schoolsport 62 79 57 39
groepsleerkrachten worden structureel betrokken bij beweeg- en
sportactiviteiten
30 20 30 44
Voor alle in de tabel opgenomen indicatoren geldt dat bij meer beweegbeleid door een school
de percentages hoger zijn dan bij minder beweegbeleid. Voor de twee negatief geformuleerde
kenmerken geldt dit in omgekeerde richting: bij meer beleid zijn de percentages lager en bij
minder beleid hoger. De scholen met een doorsnee beweegbeleid zitten doorgaans tussen de
percentages van meer en minder beleid in. Alleen voor de waardering van de accommodatie
(erg positief) geldt dat duidelijk niet. Het onderscheid bij de aanwezigheid van een vakleerkracht
lichamelijke opvoeding (voor primair onderwijs) tussen doorsnee en minder beleid is
afwezig (van beide groepen heeft 46% een vakleerkracht). Tot slot is in de tabel zichtbaar dat er
soms grote verschillen zijn tussen de drie niveaus van beweegbeleid en soms ook verschillen
van minder dan 5 procentpunten.
Verdere bewerking schoolonderzoek
Van de schoolvragenlijst bestaan vier versies, twee voor het beweegintensiteitsonderzoek en
twee voor het beweegonderzoek. Beide versies zijn uitgesplitst voor het primair en het voortgezet
onderwijs. Globaal zijn de vragenlijsten echter gelijk. Ze zijn daarom aan elkaar gekoppeld en
opgenomen in een databestand. Hieronder worden de noodzakelijke bewerkingen toegelicht die,
buiten de zojuist beschreven aanpassingen (zie Bepaling beweegbeleid van een school), zijn toegepast.
292 School, Bewegen en Sport

Postcode school
Aan de vier cijfers van de postcode van de schoollocaties is informatie gekoppeld, zoals de mate
van stedelijkheid van de locatie. Daarnaast zijn de zes posities van de postcodes gebruikt voor
de analyses van de schoolomgeving aan de hand van Google Maps (zie Beschrijving instrumenten
in paragraaf B1.1). Ze zijn tevens gebruikt om de afstand van het woonadres van de scholieren
(woonpostcode) tot de school (schoolpostcode) te bepalen (zie verder onder Bewerking leerlingenvragenlijsten).
De schoolvertegenwoordigers gaven in de vragenlijsten de postcode van hun
school op. Deze zijn vergeleken met de adresgegevens van het CFI (basissteekproef) en bij acht
schoollocaties gecorrigeerd vanwege inconsistenties.
Open antwoorden
Alle open antwoorden zijn bestudeerd; ze zijn soms ingedeeld in bestaande antwoordmogelijkheden
in de vragenlijst, hier en daar zijn nieuwe antwoordcategorieën gevormd.
Inconsistentie antwoorden
Kleine inconsistenties in de codering van de antwoorden van de vragenlijsten zijn weggewerkt;
deze zijn veroorzaakt doordat de vier versies verschillend zijn ingevoerd (handmatige invoer
van de data van het beweegintensiteitsonderzoek en invoer door scanning van de data van het
beweegonderzoek).
Samenvatting vraagblokken met uitspraken
De vragenlijst bevat een vraag waarin een aantal aspecten van de verkeersveiligheid rond de
school worden opgesomd. Uit de beantwoording was geen eenduidige informatie te halen. Als
er veel maatregelen zijn genomen, kan dat duiden op een goed beleid, maar ook op een verkeerssituatie
die deze maatregelen noodzakelijk maakte. In een andere vraag werd de schoolvertegenwoordigers
verzocht een meer subjectief oordeel over uitspraken over de verkeersveiligheid
van de schoolomgeving te geven. Drie van deze uitspraken vormden wel een consistent
geheel, maar niet betrouwbaar genoeg om in de rapportage te kunnen toepassen. Wel is er een
samenhang tussen de uitspraak dat scholieren veilig kunnen fietsen rond de school en de uitspraak
dat zij er veilig kunnen lopen (Cronbachs alfa 0,67).
Naast het verkeer zijn nog andere thema’s in de vragenlijst aan de orde gekomen. Waar de
vragen bestaan uit uitspraken, is gecontroleerd of deze zijn samen te vatten. Deze samenvattingen
worden schalen genoemd. Als een schaal betrouwbaar is, kan daarmee efficiënter worden
gerapporteerd. Met een principalecomponentenanalyse is bestudeerd welke uitspraken
samenhangen, via een betrouwbaarheidsanalyse is getest of een schaal mag worden gevormd.
Van de 9 uitspraken over het schoolplein zijn er 7 samen te vatten (Cronbachs alfa 0,91) tot een
schaal Sport- en beweegmogelijkheden. Ook de 4 uitspraken over het materiaal van de lessen
lichamelijke opvoeding zijn goed samen te voegen (Cronbachs alfa 0,87). De informatie over
de frequentie van de sportactiviteiten buiten de gymles was op geen enkele manier samen te
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
293

vatten. Dat gold ook voor de mate van samenwerking met externe partijen op het terrein van
sport en bewegen (Cronbachs alfa 0,45).
Aan het eind van de vragenlijsten is een groot aantal uitspraken aan de schoolvertegenwoordigers
voorgelegd over het beleid van de school rond lichamelijke opvoeding en schoolsport.
De belangrijkste schaal is de mate van beweegbeleid van een school. Hiervan is al een aparte
beschrijving gegeven. De betrouwbaarheid van deze schaal is goed (Cronbachs alfa 0,81). Los
van deze voor het rapport centrale samenvatting zijn 3 andere groepen van uitspraken samengevoegd:
gezonde voeding voor de scholieren (3 uitspraken, alfa 0,71), enthousiasme scholieren
(2 uitspraken, alfa 0,77), naschoolse sport (2 uitspraken, alfa 0,65).
Bewerking leerlingenvragenlijsten
In dit gedeelte worden de noodzakelijke bewerkingen van de leerlinggegevens beschreven.
Eerst wordt een aantal algemene bewerkingen opgesomd, daarop volgt informatie over de
opbouw van het analysebestand. Ten slotte wordt een aantal voor de rapportage belangrijke
bepalingen beschreven (BMI, afstand tot school, aandeel school in tien intensieve activiteiten).
Noodzakelijke bewerkingen leerlinggegevens
• Selectie heeft plaatsgevonden van scholieren uit groep 7 en 8 en klas 1 en 3. De scholieren
die in andere klassen zaten, zijn uit de analyse gelaten. Van alle scholieren die geen klas
hebben opgegeven, is geprobeerd de juiste klas te achterhalen.
• Omdat het onderwijsniveau in het voortgezet onderwijs ook gebruikt is voor de weging
van de gegevens van de scholieren, is veel aandacht besteed om deze consistent te maken
(antwoorden binnen een klas zijn gecontroleerd).
• Een klein aantal inconsistenties in de antwoorden is weggewerkt. Te denken valt aan de
opgave van een van de klas afwijkend schoolniveau.
• Op basis van de invuldatum die de scholieren opgaven, is een weeknummer van de week
daarvoor gemaakt. Dat was de week waarover ze rapporteerden, de zogenaamde meetweek.
Leerlingen die geen invuldatum opgaven, kregen het weeknummer van hun klasgenoten.
• De open antwoorden zijn net als bij de schoolvragenlijst verwerkt en waar zinvol bij
bestaande antwoorden gevoegd of tot een nieuwe antwoordmogelijkheid gevormd.
• De weergegevens (wind, temperatuur en neerslag) zijn per scholier aan de meetweek
gekoppeld (voor zeven dagen). Hiermee zijn de relaties van het weer met het beweeggedrag
te onderzoeken.
• Net als bij de schoolvragenlijst zijn gegevens van de (vier cijfers van de) postcode van
het woonadres van de scholier aan het analysebestand gekoppeld (mate van stedelijkheid,
kwaliteitstypering wijk etc.).
294 School, Bewegen en Sport

Analysebestand
Er is gekozen om te rapporteren over de gegevens van het beweegonderzoek plus de uitkomsten
van de scholen en de scholieren die hebben deelgenomen aan het beweegintensiteitsonderzoek.
Beide onderzoeken zijn op dezelfde steekproef gebaseerd.
Er is geen verschil tussen de gemiddelde counts van de 7 basisscholen van het beweegintensiteitsonderzoek
en die van de basisscholen van het beweegonderzoek. Er is wel een (duidelijk)
verschil tussen de 6 middelbare scholen van het beweegintensiteitsonderzoek en de scholen
van het beweegonderzoek. Dit kan echter toeval zijn. De spreiding bij de scholen voor voortgezet
onderwijs is ook groter, doordat er verschillende schooltypen zijn die meer of minder
stedelijk zijn gelegen. De mate van stedelijkheid bepaalt voor een deel het activiteitsniveau
(verder fietsen, lopen of reizen met het openbaar vervoer betekent per saldo meer bewegen).
De antwoorden van de schoolvertegenwoordigers zijn gekoppeld aan de scholiergegevens. De
uitkomsten van alle scholieren zijn daardoor uit te splitsen naar de schoolkenmerken. Een paar
vragen is specifiek voor een bepaalde klas gesteld (zoals de duur van de pauze). Voor deze
gegevens heeft de koppeling per klas plaatsgevonden. Na de koppeling bleek dat zes scholen
niet over een schoolvragenlijst beschikten. Deze scholen met bijbehorende scholieren zijn uit
de analyse gelaten. De gegevens van de scholieren zijn gewogen (zie ‘Evaluatie steekproeven’
in deze bijlage), die van de scholen zelf niet vanwege het geringe aantal onderzochte scholen.
Het betekent dat scholen alleen naar de twee onafhankelijke steekproeven zijn uit te splitsen
(primair en voortgezet onderwijs). Daarom zijn in hoofdstuk 2 de resultaten vrijwel overal voor
de twee groepen apart weergegeven.
Met de koppeling van de gegevens van schoolvertegenwoordigers, scholieren, postcodes en
het weer is een centraal analysebestand opgebouwd. Met dit bestand zijn alle in het rapport
beschreven analyses uitgevoerd, afgezien van het vaststellen van de beweegintensiteiten per
activiteit.
In totaal hebben 254 scholieren geen weegfactor gekregen vanwege het ontbreken van informatie
waarop is gewogen. Op de centrale waarde (het aantal counts per scholier) vielen zoals
eerder uitgelegd 367 scholieren uit, vanwege te veel ontbrekende waarden op de vraagblokjes
naar de duur van de activiteiten (hoewel zij wel een geldige weegfactor hadden). Opgeteld
vielen uiteindelijk 621 scholieren uit (8,5% van n = 7.341) voor de tabellen en grafieken die op
counts zijn gebaseerd. Standaard wordt het aantal 7.087 vermeld. Dit zijn de respondenten zonder
weegfactor (7.341-254).
Aandeel schoolactiviteiten
Voor iedere scholier is bepaald welk deel van de activiteiten afhankelijk is van de school.
Het betreft pauzegedrag, lichamelijke opvoeding en schoolsport. Daarnaast is een deel van
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
295

de zwemtijd toegekend aan het schoolaandeel. Het gaat om het zwemmen door de leerlingen
onder schooltijd (vaak zwemles). Voor iedereen die hier aan voldoet, is bijna 1 uur zwemtijd aan
de school toegekend. Dit is gelijk aan de tijd van een 0,5 uur tot 1 uur die volgens de klassengemiddeldemethode
is bepaald (zie Bepaling duur van de activiteiten, eerder in deze paragraaf).
Bewerking gewicht en lengte: bepaling Body Mass Index (BMI)
De BMI is een maat om het gewicht van iemand te beoordelen. De basisbepaling geschiedt
door het gewicht (in kilo’s) te delen door het kwadraat van de lengte (in meters). De BMI is in
dit onderzoek op basis van afkapwaarden van Cole et al. (2000) en Van Buuren (2004) verdeeld
in drie categorieën: ondergewicht, normaal gewicht en overgewicht. De leerlingen met obesitas
(1%) zijn samengevoegd met de categorie overgewicht. De definitie van de BMI-klassen
verschilt voor kinderen naar leeftijd en geslacht: voor 9 jaar is ondergewicht tot 14,29 en overgewicht
19,1 of meer en voor 18 jaar en ouder is ondergewicht tot 18,5 en overgewicht 25 of
meer (zie Fredriks, 2000 en Groei Onderzoek 1997 van TNO/LUMC, zie www.zuivelonline.nl/
pagina/962/gezond_gewicht_kinderen.html).
In het beweegintensiteitsonderzoek is de lengte en het gewicht gemeten. Daarnaast hebben
de scholieren dit in de vragenlijst van zowel het beweegintensiteitsonderzoek als het beweegonderzoek
zelf gerapporteerd. De scholieren die aan het beweegintensiteitsonderzoek deelnamen,
zijn gewogen en gemeten voordat zij de vragen over lengte en gewicht invulden. Deze
scholieren zijn niet geïnformeerd over hun gemeten lengte en gewicht. Hierdoor kunnen de
meetgegevens van de leerlingen van het beweegintensiteitsonderzoek worden vergelijken met
hun eigen opgaven.
Door de twee bronnen te combineren hebben wij met een regressieanalyse twee formules
opgesteld die de opgave van de scholier van zijn lengte en gewicht corrigeert. Voor de lengte is
deze formule: Lengte_gemeten = Lengte_gerapporteerd * .873 + 19.737 (85% verklaarde variantie,
r = 0,92). Voor het gewicht is de correctieformule: Gewicht_gemeten = Gewicht_gerapporteerd
* .922 + 6.354 (79% verklaarde variantie, r = 0,89). Deze formule hebben wij ook in dit
onderzoek toegepast.
Voor zowel de gerapporteerde lengte als het gerapporteerde gewicht zijn de extremen zorgvuldig
bestudeerd. De lengte is gescreend met beschikbare groeidiagrammen per leeftijd en
geslacht (http://staff.science.uva.nl/~heck/Research/groei/vc2002). Hiermee zijn onmogelijke
lengtes opgespoord en vervolgens uit de analyse gelaten. Vervolgens is de lengte gecombineerd
met de opgegeven gewichten. Onmogelijke combinaties hiervan zijn ook weggelaten. Omdat
het gewicht inclusief kleding is gemeten en in de vragenlijst gevraagd is naar het gewicht zonder
kleding, is van het gecorrigeerde gewicht nog eens acht ons afgetrokken. Dit op basis van
een onderzoek van de GGD en TNO onder adolescenten (waar de onderzoekers een kilogram
aftrokken voor de kleding).
296 School, Bewegen en Sport

Ook voor de analyses van de gegevens van de scholieren van het beweegintensiteitsonderzoek
is gebruikgemaakt van de opgave door de leerlingen van de lengte en het gewicht. Het
eindresultaat is een verdeling van BMI die redelijk overeenkomt met de landelijke trends voor
scholieren van deze leeftijd. Het aantal gevallen van obesitas valt wel lager uit (de percentages
zijn ook heel klein). Zoals eerder gemeld, is deze categorie in dit rapport samengevoegd met
overgewicht.
Afstanden tot de school
Omdat van de woonplaats van de scholieren net als van de schoollocatie de volledige postcode
(6 posities) beschikbaar was, kon de hemelsbrede afstand tussen school en huis vrij nauwkeurig
worden bepaald. Een groepje van circa 10 tot 15 huizen heeft meestal dezelfde postcode. In
een stad kan daardoor een vertekening van circa 50 meter ontstaan. Vanuit de school gezien,
is er ook een onnauwkeurigheid: de ingang kan een scholier dwingen een langere afstand af te
leggen dan berekend (100 meter onzekerheid). De bepaling van de afstand is uitgevoerd door
de Stichting Recreatie te Den Haag.
Samenvatting vraagblokken met uitspraken
Ook hier is gekeken welke vragen samen te nemen zijn, zodat compacter kon worden gerapporteerd.
De vraagitems waarop deze samenvattingen zijn gebaseerd, staan vermeld in hoofdstuk
3. Behalve over de beweegactiviteiten zijn in de vragenlijst ook vragen opgenomen over
andere activiteiten die de leerlingen doorgaans ondernemen. Van deze 7 activiteiten konden
er 3 worden samengevoegd. Deze samenvoeging is de ‘coolschaal’ genoemd (rondhangen op
straat, muziek luisteren en chillen, Cronbachs alfa 0,66). De 5 vragen over eetgewoonten zijn
met een principalecomponentenanalyse duidelijk in twee groepen in te delen. Maar met een
betrouwbaarheidsanalyse leverde dit slechte schalen op. De scholieren is aan het eind van de
vragenlijst gevraagd waarom zij sporten en bewegen. Dit vraagblok is opgedeeld in 5 schalen.
Plezier (7 uitspraken, alfa 0,82), Aanzien (3 uitspraken, alfa 0,73), Spanning en avontuur (3 uitspraken,
alfa 0,74), Lichamelijk effect (3 uitspraken, alfa 0,64) en Sociaal contact (2 uitspraken,
alfa 0,74). De resultaten en de indelingen zijn opgenomen in tabel B2.2. Tot slot zijn 19 uitspraken
voorgelegd over de attitude van de scholieren met betrekking tot lichamelijke opvoeding
en de stimulansen vanuit de school. Hier zijn 3 schalen gevormd (6 uitspraken konden niet
betrouwbaar worden samengevoegd): Waardering gymlessen (6 uitspraken, alfa 0,84), Sportief
zelfbeeld (4 uitspraken, alfa 0,78) en Waardering sportaanbod buiten de les (3 uitspraken,
alfa 0,74). Hiervan zijn de resultaten en de clustering van de uitspraken die een schaal vormen,
opgenomen in tabel B2.3.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
297

B1.4 Toelichting rapportage en toetsing uitkomsten
Doorgaans rapporteren onderzoekers in percentages en gemiddelden. In dit rapport gebruiken
wij echter ook twee minder gebruikelijke eenheden voor de rapportage. Deze bespreken wij in
deze paragraaf. Daarnaast wordt ingegaan op de manier van toetsing van de uitkomsten van
het onderzoek Sport, Bewegen en School. Tot slot worden de definities van de achtergrondvragen
besproken.
Afwijkende eenheden rapportage
De uiteindelijke rapportage geschiedt in gebruikelijke eenheden zoals procenten en gemiddelden,
maar daarnaast ook met de volgende twee grootheden:
1. percentielen van het totale activiteitsniveau (de counts worden pCounts);
2. aandeel school in het totaal van de tien specifieke beweegactiviteiten.
Percentielen
Er is gekozen voor rapportage met percentielen (pCounts) in plaats van met counts. Enerzijds om
de grote getallen van de counts te vermijden (miljoenen), anderzijds om de invloed te beperken
van extreme waarden bij het rapporteren over deeluitkomsten die op relatief kleine aantallen
waarnemingen zijn gebaseerd. Het gemiddelde van de percentielen is altijd 50 (de mediaanwaarde):
het niveau van de counts waar de helft van de scholieren onder zit en de andere helft
boven. Als de pCount-waarde 10 is, betekent dit dat 90% van de scholieren meer counts heeft en
10% minder counts. Aangezien de gemiddelde percentielen geen waarde vertegenwoordigen,
zijn significanties bepaald op de onderliggende counts.
Percentielen schoolcounts
De percentielen worden ook weergegeven wanneer alleen de counts die op school worden gerealiseerd,
worden beschouwd. Deze zijn dan specifiek voor deze situatie gemaakt en hebben ook
weer een gemiddelde van 50.
Aandeel school in totale beweging
Om de bijdrage van de school aan het totaal van de tien gedefinieerde activiteiten weer te
geven, zijn de counts van de activiteiten die gelieerd zijn aan de school bepaald ten opzichte van
het totaalaantal counts. De onderscheiden activiteiten zijn pauzegedrag, lichamelijke opvoeding,
schoolsport en het deel van zwemmen dat onder schoolzwemmen valt. Het aandeel is
uiteindelijk weergegeven in procenten.
Methode toetsing resultaten
Om de belangrijkste vraagstellingen van het onderzoek te kunnen beantwoorden, is gebruikgemaakt
van uitspraken op scholierniveau. Uiteindelijk gaat het immers om de scholieren; de
298 School, Bewegen en Sport

schoolkenmerken zijn gebruikt om uit te kunnen splitsen. Vanwege de getrapte steekproef – de
scholieren zijn via een steekproef van schoollocaties benaderd – verdient de toetsing van de
onderzoeksuitkomsten speciale aandacht.
Doordat schoollocaties aan de basis van de steekproef staan, is het mogelijk dat bepaald gedrag
van de scholieren is geclusterd. Bijvoorbeeld omdat scholieren zich aanmelden op een school
vanwege het sportactieve imago van die school. Uiteraard kan het ook met de wijk zelf samenhangen:
leerlingen van scholen in villawijken zullen gemiddeld genomen rijkere ouders hebben,
wat weer kan leiden tot een hogere sportdeelname. De maat die vastlegt in welke mate er
sprake is van clustering is de intraclasscorrelatie. Voor de clustering naar scholen is deze klein,
maar wel significant (rho = 0,08, bepaald op counts). Een andere methode om het clustereffect
te bestuderen (variantieanalyse), gaf aan dat 10% van de variantie verklaard wordt door het
onderscheid naar scholen (ook significant effect op counts).
Om gegevens van de via scholen getrapte steekproef te kunnen toetsen, is een aangepaste
analyse nodig. Daarvoor zijn globaal twee methoden beschikbaar; het kan enerzijds door
middel van multilevelanalyse (Stata procedure xtmixed) en anderzijds via correctie van
de geclusterde robuuste standaardfouten (Stata procedure regres voor gemiddelden en
mlog voor percentagetoetsen). Hierna volgt een korte bespreking van beide methoden
waarvoor is geput uit Analyzing Correlated (Clustered) Data (ongedateerd afkomstig van
internet).
Het nadeel van een multilevelanalyse is dat deze alleen op ongewogen gegevens is toe te passen,
waardoor de gebruikte schattingen voor de significantiebepalingen sterk afwijken van
de resultaten zoals deze in het rapport zijn weergegeven. Een weging van de gegevens is
onder andere nodig vanwege de disproportionaliteit van de steekproef. Er zijn namelijk twee
keer zoveel basisscholen in de steekproef als scholen voor voortgezet onderwijs (zie schema
figuur B1.1). Bij een multilevelanalyse is overigens wel controle mogelijk op de factoren waarmee
de gegevens zijn gewogen (zoals mate van stedelijkheid en opleidingstype). Bij de tweede
methode, de correctie van de geclusterde robuuste standaardfouten, is het mogelijk om zowel
rekening te houden met gewogen gegevens als met het door de scholen veroorzaakte clustereffect.
Deze methode is ook wat strenger dan een multilevelanalyse, wat betekent dat eventuele
verschillen iets minder snel significant zijn.
Uiteindelijk is voor de correctie van de geclusterde robuuste standaardfouten gekozen.
Het significantieniveau is op 5% vastgesteld.
Waar de uitkomsten in het rapport zijn getoetst met deze methode is dit in de tekst aangegeven
(feitelijk alleen in de hoofdstukken 4 en 5). Waar niet over scholieren wordt gerapporteerd,
maar over de scholen zelf is deze wijze van toetsing niet nodig. Ook hier is uitgegaan
van een significantieniveau van 5%, gemiddelden zijn via een t-test getoetst en percentageuitkomsten
met een chikwadraattoets. Doordat de resultaten van de schoolvragenlijsten niet
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
299

zijn gewogen, is een uitsplitsing naar primair en voortgezet onderwijs noodzakelijk aangezien
de steekproeven disproportioneel zijn.
Definities achtergrondvragen
Op diverse plaatsen in het rapport is gebruikgemaakt van achtergrondkenmerken van de leerlingen.
Hierna volgt een beschrijving van de inhoud van deze kenmerken (zie bijvoorbeeld
tabel B1.3 voor de vragen).
Onderwijsniveau
De categorieën verwijzen naar afzonderlijke onderwijsniveaus en/of naar combinaties daarvan.
Vmbo-b is de basisberoepsgerichte leerweg van het vmbo, vmbo-k is de kaderberoepsgericht
leerweg, vmbo-g is de gemengde leerweg, vmbo-t is de theoretische leerweg, havo is
hoger algemeen voortgezet onderwijs en vwo voorbereidend wetenschappelijk onderwijs. Een
scholier die enkel vwo volgt, valt onder een aparte categorie.
Afkomst
Er worden drie etnische groepen onderscheiden: autochtoon (afkomstig uit Nederland), nietwesters
allochtoon (afkomstig uit landen als Suriname, de Antillen, Marokko en Turkije) en
westers allochtoon (afkomstig uit Europa, Noord-Amerika en Australië). Een leerling wordt tot
een andere etnische groep dan de Nederlandse gerekend als hij niet in Nederland is geboren
óf als dat geldt voor één van beide ouders.
Stedelijkheid woonomgeving
Voor de mate van stedelijkheid van de woonomgeving van de leerling is gebruikgemaakt
van de postcode van de leerling en de gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek
(CBS 2008) over het stedelijkheidsniveau van postcodes in Nederland. Het CBS heeft op basis
van de omgevingsadressendichtheid (oad) Nederlandse gebieden ingedeeld in vijf categorieën:
1. zeer sterk stedelijk: gemiddelde oad van 2.500 of meer adressen per km 2 ;
2. sterk stedelijk: gemiddelde oad van 1.500 tot 2.500 adressen per km 2 ;
3. matig stedelijk: gemiddelde oad van 1.000 tot 1.500 adressen per km 2 ;
4. weinig stedelijk: gemiddelde oad van 500 tot 1.000 adressen per km 2 ;
5. niet-stedelijk: gemiddelde oad van minder dan 500 adressen per km 2 .
Aantal auto’s
Het idee hierachter is dat er een verband is tussen welvaart in een gezin en het aantal auto’s:
hoe meer auto’s, hoe rijker. Een complicatie hierbij is dat huishoudens er soms bewust voor
kiezen geen auto te bezitten.
300 School, Bewegen en Sport

Sportdeelnamecijfers vader en moeder
Uit eerder onderzoek (Breedveld 2006; Scheerder 2004) is gebleken dat er een duidelijk verband
is tussen de sportdeelname van een of beide ouders en de deelname aan sport van een kind.
Daarom is deze informatie relevant.
Lidmaatschap sportclub
Hiermee wordt niet alleen het lidmaatschap van een sportvereniging bedoeld, maar ook de
deelname aan sport via een sportschool of aan dans via een dansinstituut.
Gewicht in verhouding tot de lengte (BMI-klassen)
In paragraaf B1.3 wordt onder het kopje Bewerking gewicht en lengte: bepaling BMI uitgelegd hoe
de BMI-waarde is bepaald.
Noten
1. Van GT1M, model Actilife v3.7.1, software v4.3.0.
3. Het veldwerk van de pilot liep in week 46 tot en met 49 van 2008 (gemeten weken). Van
18 november tot en met 9 december hebben de scholieren de vragenlijst ingevuld.
4. Zeven klassen in totaal, per klas 3-4 jongens en 3-4 meisjes.
5. 0,041% is 16.000-20.000 en 0,046% boven de 20.000, 30 van de miljoen gemeten perioden van
een minuut overschrijden de 30.000 grens, 36.000 is de hoogste waarde.
6. Lijkt op de beterbekende correspondentieanalyse, maar dan met respondenten als onderzoekseenheid.
Bijlage 1: onderzoeksverantwoording
301

302 School, Bewegen en Sport

Tabelbijlagen
Bijlage 2
Tabel bij hoofdstuk 1
Tabel B2.1 BMI-categorie, naar achtergrondkenmerken
Opleiding
Totaal
(n = 7.087)
%
ondergewicht
(n = 189)
%
BMI-categorie
normaal gewicht
(n = 5.455)
%
overgewicht
(n = 747)
%
PO 49 45 49 52
VO 51 55 51 48
vmbo-b-k-g/praktijkonderwijs 14 13 13 16
vmbo-t, (combinaties met) havo 29 28 30 28
vwo 8 14 9 4
Geslacht
jongen 49 39 48 56
meisje 51 61 52 44
Afkomst
autochtoon 76 82 78 65
westers allochtoon 6 5 6 7
niet-westers allochtoon 18 13 15 28
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 14 8 14 19
sterk stedelijk 18 18 17 21
matig stedelijk 22 21 23 18
weinig stedelijk 22 25 22 21
niet stedelijk 24 28 24 21
Aantal auto’s thuis
geen 4 3 4 5
één 44 38 44 47
twee of meer 51 59 52 48
Sportdeelname vader
nooit 33 32 32 38
tot één keer per maand 12 11 12 14
één keer per maand 23 22 24 17
meer dan één keer per maand 31 35 32 31
Lidmaatschap sportclub
nee 27 29 25 33
ja 73 71 75 67
Bijlage 2: tabelbijlagen
303

Tabellen bij hoofdstuk 3
Tabel B2.2 Beweeg- en sportmotieven, naar onderwijstype (leerlingen die het (helemaal)
eens zijn met de stellingen)
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
Onderwijstype
VO
(n = 2.426)
%
Ik beweeg en sport omdat…
Plezier 69 72 67
ik mij fit wil voelen 72 70 74
ik het plezierig vind 83 85 81
ik het leuk vind om wedstrijden tegen anderen te
spelen/doen
64 68 61
ik graag sportieve grenzen verleg 53 55 52
ik daar beter in wil worden 75 77 74
het mij blij maakt 67 69 66
ik houd van buiten sporten 70 76 64
Lichamelijk effect 53 51 55
ik op gewicht wil blijven of wil afvallen 46 43 48
ik wil zorgen voor mijn gezondheid 79 80 77
ik er beter uit wil zien 33 28 38
Aanzien 26 25 27
ik ervan houd om anderen te laten zien wat ik kan 26 26 26
ik van ‘showen’ houd 15 15 15
ik van anderen wil winnen 35 32 38
Spanning en avontuur 51 55 46
ik ervan houd om in de natuur te zijn 45 51 39
ik van spannende dingen houd 56 58 54
ik van avontuur houd 51 57 45
Sociaal contact 60 60 60
ik samen met vrienden wil zijn 58 57 59
ik dan samen met anderen ben 61 61 60
304 School, Bewegen en Sport

Tabel B2.3 Opvattingen over bewegen en sport, naar onderwijstype (leerlingen die het
(helemaal) eens zijn met de stellingen)
Totaal
(n = 7.087)
%
PO
(n = 4.661)
%
Onderwijstype
VO
(n = 2.426)
%
Waardering gymlessen 75 78 72
ik ga graag naar de gymles 76 83 69
ik vind de leraar of lerares die gym geeft aardig 71 70 73
ik vind dat bij gym goed wordt lesgegeven 72 72 71
ik vind gym leuk 80 86 75
ik ben tevreden over de gymlessen 71 74 68
Waardering sportaanbod buiten de les 34 52 17
op mijn school kan ik in de pauzes leuke sporten doen 30 53 8
op mijn school kan ik na schooltijd leuke sporten doen 31 42 21
op mijn schoolplein kan je goed bewegen en sporten 40 61 20
Sportief zelfbeeld 59 63 56
ik ben goed in gym 53 58 49
ik hoor tot de betere sporters uit mijn klas 33 35 31
ik vind bewegen en sport belangrijk 82 85 78
ik heb altijd al veel aan bewegen en sport gedaan 68 72 65
Bijlage 2: tabelbijlagen
305

Tabel bij hoofdstuk 6
Tabel B2.4 Toename in gemiddeld activiteitsniveau bij realisatie van scenario’s,
naar achtergrondkenmerken van leerlingen
1. Meer fietsen naar
en van school
(n = 6.720)
% counts extra
t.o.v. totaal
2. Meer lichamelijke
opvoeding
(n = 6.720)
% counts extra
t.o.v. totaal
3. Meer bewegen
tijdens de pauze
(n = 6.720)
% counts extra
t.o.v. totaal
Totaal 0 8 2
Onderwijstype
PO 0 9 0
VO 0 8 4
Geslacht
jongen 0 7 2
meisje 0 9 2
Afkomst
autochtoon 0 8 2
westers allochtoon 0 7 2
niet-westers allochtoon 1 10 2
Stedelijkheid woonomgeving
zeer sterk stedelijk 1 9 2
sterk stedelijk 0 9 2
matig stedelijk 0 9 2
weinig stedelijk 0 8 2
niet-stedelijk 0 7 2
Aantal auto’s thuis
geen 1 8 2
één 0 9 2
twee of meer 0 8 2
Sportdeelname vader
nooit 0 10 2
tot één keer per maand 0 8 2
één keer per week 0 8 2
meer dan één keer per week 0 7 2
Lidmaatschap clubsport
nee 0 13 3
ja 0 7 2
BMI-categorie
ondergewicht 0 9 3
normaal 0 8 2
overgewicht 0 8 2
306 School, Bewegen en Sport

4. Meer schoolsport
(n = 6.720)
% counts extra
t.o.v. totaal
5. Meer clubsport
(n = 6.720)
% counts extra
t.o.v. totaal
6. Meer buiten zelf
bewegen gen en
sporten (n = 6.720)
% counts extra
t.o.v. totaal
7. Meer fietsen in de
vrije tijd
(n = 6.720)
% counts extra
t.o.v. totaal
8. Totaal
(n = 6.720)
% counts extra
t.o.v. totaal
17 10 3 1 41
16 9 1 1 36
18 12 5 1 48
15 9 3 1 37
19 12 3 1 46
17 9 3 1 40
16 10 3 1 39
18 18 4 2 55
18 14 4 2 50
17 12 3 1 44
17 10 3 1 42
16 8 3 1 38
17 8 3 1 38
16 20 3 2 52
18 12 3 1 45
16 8 3 1 38
19 16 4 1 52
17 10 3 1 41
17 8 3 1 39
15 6 2 1 33
26 48 6 2 98
15 2 2 1 29
19 11 4 1 47
17 10 3 1 41
18 12 4 1 45
Bijlage 2: tabelbijlagen
307

308 School, Bewegen en Sport

Verklarende woordenlijst
Bijlage 3
Active gamen
Het spelen van een interactief spel dat gebruikmaakt van digitale
computertechnologie in een (virtuele) context met regels
waarin spelers (en eventueel tegenstanders) met fysieke
inspanning doelen proberen te bereiken.
Activiteitsniveau (in pCounts)
Relatieve weergave van activiteit van (een groep) leerlingen
gemeten over de tien specifieke beweegactiviteiten. In het
activiteitsniveau is het aantal counts vermenigvuldigd met de
duur. Het gemiddelde van alle leerlingen is per definitie 50.
Een waarde van 40 betekent dat 40% van de leerlingen een
lager aantal counts heeft behaald en 60% een hoger aantal.
Activiteitsniveau op school
(in pCounts school)
Relatieve weergave van het aantal counts behaald met de drie
beweegactiviteiten op school (lichamelijke opvoeding, pauzeactiviteiten
en schoolsport) vermenigvuldigd met de duur.
Beweeg- en sportgedrag
van de leerling
Hieronder vallen deelname en tijdsbesteding aan de tien specifieke
beweegactiviteiten.
Beweegbeleid
Het beweegbeleid geeft aan in welke mate een school gericht
beleid voert op en belang hecht aan bewegen en sporten. Deze
is samengesteld op basis van zes centrale items met een sterke
onderlinge samenhang in antwoorden. Voor meer uitleg zie
figuur B1.9 en tabel B1.12 in de onderzoeksverantwoording.
Beweegintensiteitsonderzoek
Het onderzoek onder 437 leerlingen die een vragenlijst hebben
ingevuld inclusief startmoment van de tien specifieke
beweegactiviteiten, hun lengte en gewicht hebben laten meten
en gedurende een week een ActiGraph-versnellingsmeter
hebben gedragen.
Beweegonderzoek
Algemeen veldonderzoek met vragenlijsten onder 6.707 leerlingen
en 176 schoolvertegenwoordigers. De gebruikte vragenlijsten
zijn vrijwel identiek aan de versies van het Beweegintensiteitsonderzoek.
Bijlage 3: verklarende woordenlijst
309

Beweegprofielen van
leerlingen
Profiel dat de verhouding in intensiteit tussen bewegen op
school en bewegen in de vrije tijd van leerlingen weergeeft.
Actief transport van en naar school is bij bewegen in de vrije
tijd meegerekend. Er zijn vier beweegprofielen:
1. (-)(-) leerlingen die zowel op school als in de vrije tijd weinig
intensief bewegen;
2. (+)(-) leerlingen die op school relatief veel intensief bewegen,
maar buiten school relatief weinig;
3. (-)(+) leerlingen die op school relatief weinig intensief
bewegen, maar buiten school relatief veel;
4. (+)(+) leerlingen die zowel op school als in de vrije tijd
relatief veel intensief bewegen.
Clubsport
Het sporten bij een sportvereniging, fitnesscentrum, sportschool
of dansschool.
Counts
Eenheid van het activiteitsniveau, berekend door de bestede
tijd te vermenigvuldigen met de intensiteit (in counts). Hoe
hoger het aantal counts, des te actiever iemand is.
Intensiteit
Counts per tijdseenheid.
Leerlingenvragenlijst
Vragenlijst die leerlingen over hun beweeg- en sportgedrag,
achtergrond en motieven om te bewegen en sporten hebben
ingevuld.
Meetweek
De week voorafgaand aan de maandag waarop de leerlingen
de vragenlijst hebben ingevuld. Over deze week hebben zij
hun beweeg- en sportgedrag gerapporteerd (van maandag t/m
zondag).
Onderwijstype
Vorm van school. In dit onderzoek is onderscheid gemaakt
tussen primair onderwijs en voortgezet onderwijs. Omdat
het speciaal onderwijs in dit onderzoek niet is meegenomen,
wordt met het primair onderwijs alleen het reguliere basisonderwijs
bedoeld.
310 School, Bewegen en Sport

Pauzegedrag
Dat wat leerlingen doen in de pauze. Onderverdeeld in drie
verschillende typen van activiteit:
1. buiten wel bewegen en sporten;
2. buiten niet bewegen en sporten;
3. binnen niet bewegen en sporten.
Schoolomgeving
Fysieke en sociale omgeving van de school. Onder fysieke
omgeving is verstaan: het schoolgebouw, het schoolplein en
de nabije omgeving van de school (binnen een straal van 500
meter). Onder de sociale omgeving van de school is verstaan:
de leerlingsamenstelling, het beweegbeleid van de school en
de houding ten aanzien van bewegen en sport door personen
die werkzaam zijn op de school.
Schoolsport
Het sporten dat niet onder lestijd plaatsvindt, maar dat wel
is geregeld via de school, de gemeente, de buitenschoolse
opvang of de huiswerkbegeleiding. Voorbeelden hiervan zijn
pleinsport, een sportinstuif, een sportcursus of een toernooi.
Schoolvertegenwoordiger
Persoon die namens de school de schoolvragenlijst heeft ingevuld.
Meestal was dit de (locatie)directeur of een vakleerkracht
lichamelijke opvoeding.
Schoolvragenlijst
Vragenlijst over de school(omgeving) die de schoolvertegenwoordiger
heeft ingevuld.
Tien specifieke beweegactiviteiten
Verwijzing naar de selectie van beweegactiviteiten waarover
gegevens over duur (en starttijd) zijn verzameld en waarvan
het gemiddelde activiteitsniveau is bepaald. Dit zijn:
1. lopen naar en van school;
2. fietsen naar en van school;
3. lichamelijke opvoeding;
4. pauzeactiviteiten;
5. schoolsport;
6. clubsport;
7. buiten zelf bewegen of sporten;
8. zwemmen;
9. fietsen in de vrije tijd;
10. active gamen.
Bijlage 3: verklarende woordenlijst
311