Renewables, van handwerk tot massaproductie

SHELL VENSTER 

UITGAVE VAN SHELL NEDERLAND B.V. • NOVEMBER / DECEMBER 2006 

SHELL-MEDEWERKERS ALS HOOGLERAAR: TEGEN DE VERKOKERING 

INNOVATIEF LEREN OP DE SHELL OPEN UNIVERSITEIT 

GEEN ‘OLIECRISIS’ MAAR WEL EEN OMWENTELING IN ENERGIEVOORZIENING 

FRITS BÖTTCHER (91): AFWISSELING DOET LEVEN 

Renewables, van 

handwerk tot 

massaproductie 

GEOCHEMICUS ZOEKT NAAR DE MOEDER VAN ALLE OLIE EN GAS

V O O R W O O R D I N H O U D 

Frisse wind uit het stopcontact 

In deze uitgave van Shell Venster wordt weer uitgebreid 

over windenergie geschreven (Interview met de baas van 

Shell Renewables, Graeme Sweeney, pagina 5). Dus zal 

de brievenbus straks weer klepperen en de mail weer 

pingen van de boze reacties van een harde kern van 

‘windhaters’. Veel in het leven is gelukkig nog steeds 

voorspelbaar. 

Zo voorspelbaar als ze zijn in hun reageren, zo standvastig 

zijn de haters ook in hun reacties: wind draagt maar 

minimaal bij aan de energievoorziening, wind is een onbetrouwbare 

elektriciteitsleverancier (het waait immers 

nooit constant), mede daardoor brengt het windaanbod 

de stabiliteit van het hele nationale en internationale netwerk 

in gevaar en wind slaagt er maar niet in om op eigen 

benen, dus zonder subsidies, marktcompetitief te zijn. 

Kortom, wind is weggegooid geld, is hun mening. 

En dan is er natuurlijk ook nog de buitencategorie die zich 

alleen horizons wenst van ‘rijen ondenkbaar ijle populieren’ en ‘geknotte torens, kerken en 

olmen’, zoals Marsman ze eens zag. Naarmate de wereld echter de pas versnelt met het 

planten van nieuwe windmolens, wordt de toon van de criticasters driester. Recentelijk 

vergeleek een van hen zich in een uitvoerige brief aan Shell Venster al met Gallileo Gallileï. 

(“Die weigerde ook een zogenaamde ‘gevestigde mening’ te ondersteunen.”) 

Het is een begrijpelijke escalatie in opwinding, er vindt momenteel namelijk een enorme 

versnelling plaats in windenergie. In 2005 steeg het wereldtotaal aan geïnstalleerd vermogen 

met 24% en in 2006 zal de toename naar verwachting identiek zijn. 

De groeigrafi ek start in feite in 1983 met toen wereldwijd een minimale 210 megawatt capaciteit. 

Vijftien jaar later werd de grens van 10.000 MW gepasseerd. Eind dit jaar staat er 

naar verwachting zo’n 75.000 MW capaciteit. 

In sommige landen heeft wind al een merkbaar aandeel in de elektriciteitsproductie bereikt, 

zoals 6% in Duitsland en 8% in Spanje. Wereldkampioen is Denemarken waar al 20% 

wind uit het stopcontact blaast. 

Europa is ’s werelds grootste windgebied, hier staat ongeveer tweederde deel van 

het wereldtotaal. En de ambitie is groot, de European Wind Energy Association, de industriebundeling 

in de windsector, denkt dat in 2030 23% van de Europese elektriciteitsbehoefte 

uit wind komt. Het ruimtelijk potentieel en windaanbod is in elk geval 

groot genoeg om theoretisch alle Europese elektriciteit uit wind te malen. Theoretisch 

althans, want inderdaad waait het nooit constant zodat er altijd voldoende grootschalige 

centrales moeten zijn. Wind vervangt nooit een-op-een kolen-, gas- of kerncentrales, 

maar betekent substitutie van een deel van de daarin verstookte grondstoffen. 

Meer windmolens, gespreid van Zuid-Spanje tot Noord-Noorwegen, betekenen ook 

risicoreductie - het waait immers altijd wel ergens in dat enorme gebied. 

Hoe groot windenergie uiteindelijk wordt, hangt voorlopig af van politieke besluitvorming. 

Want inderdaad kan wind het economisch nog steeds niet op eigen kracht trekken. De 

kostcurve bij wind daalt gestaag door nieuwe technologie maar gelijktijdig vindt zo’n snelle 

opschaling plaats van capaciteit dat nog steeds geen met bijvoorbeeld auto’s vergelijkbare 

industriële productie van een bepaald model molen bestaat. Het is meer stuks- dan 

serieproductie waardoor industriële schaalgrootte niet optimaal wordt benut. En bij offshore-windparken, 

met de beste windrendementen, is nog veel te verbeteren in de economie 

van het plaatsen. Ruwweg maken de bouw en het plaatsen van windmolens en het 

aansluiten ervan op het landelijk netwerk zo’n 75-90% uit van de kosten-per-kilowattuur. 

Als een molen eenmaal staat, bestaan de operationele kosten uit onderhoud, royalties 

voor grondgebruik en onroerend-zaakbelasting. De grondstof is gratis. En levert bovendien 

geen CO 2 op, waarvoor exploitanten van windparken nu in Brussel om een ‘beloning’ 

vragen in de vorm van verhandelbare emissierechten. Hun insteek is dat voor het zuiver 

beoordelen van de concurrentieverhoudingen tussen windenergie en grootschalige, ‘fossiele’ 

elektriciteitsopwekking, de eerste categorie de opbrengst van emissierechten gedoteerd 

moet krijgen en de tweede belast moet worden met de kosten van CO 2-sequestratie. 

In die situatie zou grootschalige windenergie inmiddels al wel gelijk in kostprijs uitkomen. 

‘Gallileo Gallileï’ zal er vast niet blij mee zijn. 

PIET DE WIT 

Hoofdredacteur Shell Venster 

2 - NOVEMBER MEI / JUNI 2006 / DECEMBER - SHELL 2006 VENSTER - SHELL VENSTER 

36 mijlpalen in de Noordzee. Renewables-baas 

Graeme Sweeney ziet het als zijn uitdaging om voor Shell een 

pakket duurzame energie te ontwikkelen dat op termijn op 

eigen fi nanciële benen kan 

TEKST: PIET DE WIT FOTO: ERNST BODE, FOTOSTUDIO HONING ILLUSTRATIE’S: ZOLTAN KORAI 

WIND 

Graeme Sweeney: “Ik ben een groot 

aanhanger van ‘leren door het te doen’. 

Deze eerste windparken helpen ons 

te begrijpen hoe we de kosten naar 

beneden kunnen krijgen.” 

Als Executive Vice-President van Renewables, Waterstof en CO2, moet Graeme Sweeney nieuwe, 

duurzame pijlers zetten onder het toekomstige energiegebouw van Shell. Naar aanleiding van de 

opening van het windpark van NoordzeeWind een interview met hem over beleid, uitdagingen en 

kansen. Sweeney: “Renewables bieden Shell ook ruimte om te groeien in traditionele koolwater- 

BIOMASSA 

stoffen door de totale koolstof-voetafdruk beheersbaar te houden.” 

WIND ALS STEUN VOOR GROEI SHELL 

Als de Shell Venster met dit interheid. Beneden die topstrategie heeft bedoeling om dat gemiddeld vol te Hoeveel windcapaciteit beheert 

view verschijnt, zal het wind- Shell ook doelen gesteld voor groei houden in de volgende jaren. Het uit- Shell Renewables nu en heeft het 

park voor de kust van Egmond in alternatieve energie. Als je kijkt gavennivau wordt overigens eerder in eigendom? 

aan Zee produceren. Het was naar de visie van Jeroen van der Veer bepaald door het kunnen vinden van “We hebben op dit moment, inclusief 

een voorspoedig uitgevoerd pro- voor 2015 staan daarin uitdrukkelijk goede projecten dan door een hoe- het park bij Egmond, zo’n 750 megaject, 

felicitaties waard. 

een of twee grootschalige Groepsacveelheid toegewezen geld.” 

watt windenergie gebouwd en on- 

“Er is inderdaad prima werk geletiviteiten op het gebied van renewader 

beheer, veelal met partners. Het 

verd. Het park is zonder ongelukbles. Wij geloven dat wind een van Even voor de duidelijkheid, dat directe Shell-eigendom is ongeveer 

ken gebouwd en is op tijd en binnen die activiteiten kan zijn.” 

investeringsbedrag heeft niet al- 450 MW.” 

budget opgeleverd. Maar voor ons is “Er is een net zo belangrijke tweede leen betrekking op windenergie? 

het net zo belangrijk dat dit de eerste reden voor investeringen in wind- “Wind is een van de ontwikkelin- En over vijf jaar? 

grootschalige offshore windactivienergie: het biedt namelijk de mogen van Shell op het gebied van re- “Dat is lastig precies te zeggen omdat 

teit van Shell Renewables is, en dus gelijkheid van het genereren van newables. Er zijn ook de zogeheten je met soms heel grote projecten zit 

een belangrijke mijlpaal vormt op ‘koolstofcompensatie’. Wind - en tweede-generatie zonnecellen die die in de planningfase zo een jaar 

onze reis naar een grote rol in wind- andere renewables - vormen immers wij met een partner bouwen en er of meer kunnen uitlopen. Maar ons 

WATERSTOF 

energie.” 

intrinsiek een energievorm met een is natuurlijk de ontwikkeling van doel is om over vijf jaar een eigen 

heel lage koolstofinhoud en bieden biobrandstoffen, al wordt die laat- Shell-vermogen te hebben van onge- 

Waarom investeert Shell in de daarmee mogelijkheden om groei te ste activiteit intern met name geleid veer 1.000 MW.” 

opwekking van elektriciteit met ondersteunen in de traditionele kool- door onze downstream business. 

wind? Nog niet al te lang gelewaterstofactiviteiten van Shell.” Daarnaast hebben we een lange-ter- Waar ligt daarbij geografisch de 

den verkocht het bedrijf haar 

mijn ontwikkeling op het gebied van nadruk op? 

bezit in de elektriciteitspro- Hoeveel geld heeft Shell al geïn- waterstof. Het investeringsniveau dat “Heel in het kort gezegd kijken we 

ductiemaatschappij InterGen vesteerd in windenergie en met ik noemde is zonder de activiteiten naar grootschalige landprojecten in 

omdat het niet langer paste in de hoeveel gaat dat toenemen? in biobrandstoffen. Shell is nu al ‘s de Verenigde Staten en grootschalige 

Groepsstrategie. Hoe past wind- “Het is ons beleid om niet in te gaan werelds grootste verkoper van bio- offshoreprojecten in Europa. En we 

energie daar nu wel in? 

op hoeveel we gaan uitgeven per acbrandstoffen en we willen ook groot hebben een eigen ontwikkelings- 

“De hoogste Groepsstrategie is die tiviteit. We hebben in een vijf-jaars- worden in technologie-ontwikkeling team in China.” 

van ‘Meer upstream en winstgevenperiode ongeveer een miljard dollar om biocomponenten goedkoop te “Meer specifiek zijn we in Europa 

de downstream’, en dat dan op een geïnvesteerd in het totaal van onze maken met niet-voedingsgewassen bezig met projecten in Nederland, 

manier van operationele uitmuntend- renewables-activiteiten en het is de als grondstof.” 

Frankrijk, Noorwegen - daar bij uit- 

4 - NOVEMBER / DECEMBER 2006 - SHELL VENSTER 

ZON 

SHELL VENSTER - NOVEMBER / DECEMBER 2006 - 5 

staan en door de opwekking 

van koolstofarme energie kan 

bijdragen aan het gelijktijdig 

doorgroeien van het bedrijf 

in de productie van fossiele 

energiebronnen. Het nieuwe 

windpark bij Egmond vormt 

daarin een mijlpaal. PAGINA 4 

Shell-hoogleraren tegen verkokering. 

Diverse Shell-medewerkers zijn tevens (deeltijd)hoogleraar. Zo 

leggen ze waardevolle contacten tussen wetenschap en bedrijf, 

een kruisbestuiving die helpt 

TEKST: PETER KONTER FOTO’S: ERNST BODE 

KENNIS EN BEWUSTZIJN 

Shell telt een flink aantal deeltijdhoogleraren, 

verspreid over diverse universiteiten en faculteiten. 

Deze ‘parttime academici’ zorgen voor vers 

bloed en nieuwe inzichten, is de opinie. 

En ze kunnen bij uitstek de link leggen tussen 

maatschappij, onderneming, student en burger. 

Vier van hen spreken over deze maatschappelijke 

interactie. 

KRUISBESTUIVING OM KOKERVISIE 

TE VOORKOMEN 

T 

raditioneel heeft altijd een TeleTop-systeem in Twente hoorde, 

work Learning; zodat ik binnen de Wat vraagt de Universiteit van u? 

nauwe relatie bestaan tus- vroegen zij mij voor een nieuw initi- 

universiteit geen andere projecten Kogels: “Mijn werk aan de Erasmus 

sen Shell en de academische atief in het kader van de Shell Open 

hoefde te verwerven.” 

Universiteit bestaat uit onderzoek, 

wereld. Een van de uitings- University.” 

college geven en scriptiebegeleiding. 

vormen daarbij waren en zijn Shell- Kogels: “De Nederlandse Federatie 

Wat zijn de voordelen van uw Het gaat om wetenschappelijk leren 

medewerkers in de rol van part time van Belastingadviseurs, intern zeer 

parttime hoogleraarschap? Wat denken; om ‘diepte van verwerking’. 

hoogleraar. Het past in de bedrijfsfi- gericht op ‘permanente educatie’ van 

levert het Shell op? 

Studenten zijn vaak meer op analylosofie 

- de drie P’s van ‘People, Pla- haar leden, bood de Erasmus Universi- 

Harmsen: “Kort gezegd: kennis- en tisch vakmanschap gericht dan dat ze 

net, Profit’ - om te investeren in maatteit Rotterdam in 1992 een bijzondere 

netwerkontwikkeling, zichtbaarheid wetenschappelijk geïnteresseerd zijn; 

schappij, mens en milieu. 

leerstoel Europees Recht aan. Shell 

in de publieke arena en een betere men heeft vaak de neiging de stof iet- 

Door de interactie kan ook maat- zag geen belemmeringen; zelf vind ik 

presentatie van haar strategie en doewat ‘trucmatig’ te leren. Dat bleek bijschappelijk 

nuttig wetenschappelijk het geen probleem ‘s avonds of in het 

len. De betrokkenheid van Shell met voorbeeld bij een examenvraag over Betty Collis 

onderzoek , dat in de bestaande con- weekend met mijn vak bezig te zijn. 

de 3 P’s, People, Planet, Profit, kwam BTW op ketentransacties. Daar geldt 

text waarschijnlijk om financiële re- Daarnaast geloof ik meer in kruisbe- 

op praktische wijze tot uiting tijdens een ‘vereenvoudigde regel’ als niet Betty Collis (Detroit, 1944), Learning and Leadership Development Orgadenen 

niet van de grond zou komen, stuiving dan in kokervisie.” 

forumpresentaties in Delft voor dertig meer dan drie partijen deelnemen èn nization Shell International Exploration and Production (EP) en emeritus 

een impuls krijgen. Anderen menen 

tot vijftig studenten Duurzaam Ont- deze in verschillende EU-lidstaten ge- hoogleraar Technology for Strategy, Learning and Change, Universiteit van 

dat de academische titel indirect sta- Wat vraagt Shell van u? 

werpen. Daar raakten ze in gesprek vestigd zijn. Eén der handelspartners Twente, Universiteiten van Michigan (Mathematics) en Stanford (Mathe- 

Rob van Veen 

tus en profiel aan ondernemingen ver- Collis: “Doel was: specifiek leren aan 

met mensen van buiten de universiteit: zat in Noorwegen - géén lid van de matics Education); PhD in ‘Computer Applications in Education & Training’ 

leent, en zo ‘deuren opent die anders te zwengelen - een aanpak die uitgaat 

journalisten; mensen van Milieudefen- Europese Unie. Nogal wat studenten (Universiteit van Victoria) 

Rob van Veen (Zutphen, 1948), senior principal scientist Shell Research gesloten blijven’. 

van de technische aard van de werksie 

of De Kleine Aarde, de overheid en European Tax Law zagen dat over het 

& Technology Centre Amsterdam en deeltijdhoogleraar elektrokatalyse & Jan Harmsen (duurzame chemie; Delft/ zaamheden van veel EP’ers; hun land 

mensen uit de industrie.” 

hoofd... Ik wil het analytisch vermo- 1976-1988 lid Faculty of Education (idem; Victoria) 

katalysatorbereiding Technische Universiteit van Eindhoven 

Groningen), Han Kogels (fiscalist; Rot- van herkomst en werkzaamheden in 

Van Veen: “Shell onderhoudt zo congen van mijn studenten bevorderen 1988-2005 leider ontwikkelteam course managementsysteem 

terdam) en Rob van Veen (chemicus; verschillende regio’s.” 

tacten in de academische wereld en èn hun vermogen die vakkennis over 

TeleTOP aan Faculteit Toegepaste Onderwijskunde van 

1966-1972 studie scheikunde en natuurkunde in Leiden (vaste stof Eindhoven) zijn deeltijdhoogleraren, Kogels, Harmsen & Van Veen: “Shell 

laat daarnaast zien dat ons technolo- te brengen aan derden. We leiden ook 

Universiteit Twente en internationaal Master of Science 

anorganische chemie) halverwege promotieonderzoek terwijl Betty Collis (onderwijsinfor- stelt eigenlijk géén eisen.” 

gie- en researchcentrum SRTCA on- een nieuwe generatie ‘Top-Masters’ 

programma Technologische Toepassingen in onderwijs 

in dienst als onderzoeker brandstofceltechnologie bij maticus; Twente) voltijdhoogleraar Harmsen: “Bij de Hoogerwerff-vacatudanks 

reorganisaties nog altijd meetelt op - in Rotterdam zo’n vijftig per jaar - 

& training 

Shell Fundamentele Research (KSLA) 

was èn parttime Shell-employé is. In re zei mijn afdelingshoofd: “Gewoon 

in onderzoeksland. Ook genereert het die het vak op een hoger peil moeten 2000-2005 samenwerkingsproject van Universiteit Twente en 

1981 promotie 

dit artikel vertellen zij over het hoe en doen! 

bedrijf zo kennis die in onze eigen pro- brengen.” 

Learning and Leadership Development Organization van 

1980-1982 onderzoeker koolreactiviteit (o.a. vloeibaarmaking van waarom van hun hoogleraarschap, en 

jecten kan worden toegepast. Neem 

Shell International Exploration and Production (EP) 

kool voor solution mining) 

over de wisselwerking tussen bedrijfs- Wat biedt Shell u? Wat levert het 

bijvoorbeeld mijn huidige project in Wat levert het de universiteit en 2005 emeritaat; consultant bij EP (continuering activiteiten); 

1982-1986 (heterogene) katalysatorbereiding 

leven en wetenschap. 

uzelf op? 

Eindhoven over amorfe silica-alumi- de studenten (onderwijs) op? 

consultancy met prof. dr. Moonen in Moonen-Collis 

1986-1987 katalysatorontwikkeling in Grand-Couronne (Frankrijk) 

Kogels: “Ik word voltijds betaald door 

na’s (ASA’s), een belangrijke grondstof Van Veen: “Katalysatorbereiding is 

Learning Technology 

Sinds 1987 ontwikkeling hydroprocessing katalysatoren; afdeling Waarom dit hoogleraarschap? Shell. Het geld voor deze bijzondere 

voor hydroprocessing katalysatoren helaas geen sexy vak. Wel vinden Als pionier/programmeur van educatieve software midden jaren zestig 

CRD van Shell Research & Technology Centre Amster- Hoe is het ontstaan? 

leerstoel gaat naar de universiteit, 

waarvan de eigenschappen echter studenten het spannend om zich met uitgegroeid tot specialist in technologietoepassingen voor strategie, schodam 

(SRTCA) 

Harmsen: “Een openbare vacature niet naar degene die deze leerstoel 

nog altijd slecht begrepen worden. echte industrieel relevante vraagstelling, bedrijfstrainingen en verandertrajecten in onderwijs- en leerorganisa- 

Sinds 1988 deeltijdhoogleraarschap Technische Universiteit Eind- van de Stichting Hoogerwerff.” bekleedt.” 

De promovendus is nu halverwege, en lingen bezig te houden. Maar de bestieshoven Van Veen: “Na Grand-Couronne in Harmsen: “De onderneming sponsort 

het ziet er goed uit!” 

ten blijven meestal niet om te promo- 

1987 bezon ik mij op de vraag hoe je belangrijke studiereizen voor studen- 

Collis: “Eigenlijk zie ik voordeel voor veren: ze willen zo snel mogelijk het OVER HAAR VAKGEBIED: “De visie van Shell en haar divisie Exploratie en 

OVER ZIJN VAKGEBIED: “Ik kan wel zeggen dat ik het hele scala aan 

toegepast en fundamenteel onderzoek ten en mijzelf, en doneert ook een 

àlle partijen: experts van buiten bren- bedrijfsleven in.” 

Productie als ‘lerende organisatie’ sluit goed aan bij de onderwijsconcep- 

hydrogenerende olieprocessen heb doorlopen. Natuurlijk is er een verschil met elkaar kunt combineren. Rutger aanvulling op het Hoogerwerff-fonds 

gen kennis en bewustzijn in van leer- Harmsen: “Studenten chemische ten die ik gebruik. Mijn definitie van leren luidt: ‘Een voortdurend proces 

in aanpak tussen wetenschap en industrie: de industrie is oplossings- 

van Santen, mijn voormalige baas en voor één dag per week hoogleraarprocessen 

bij andere ondernemingen; technologie zien die industriegericht- van vernieuwing dat zowel de ontwikkeling van een gemeenschappelijke 

gericht, met vragen als ‘Heeft de concurrentie iets nieuws?’ en ‘Hoe ziet hoogleraar in Eindhoven, bleek net schap.” 

zijn kritisch, en hebben overzicht. heid als een pré. Ik geef mijn vakken bedrijfscultuur en gedeelde, impliciete kennisbestanden kan ondersteu- 

de beste katalysator eruit?’ Men probeert bochtjes af te snijden. Bij de 

op zoek naar iemand die ‘elektro- Collis: “In 2000 sloot Shell een deal 

Daarenboven zijn ze in staat om een interactief en projectmatig. Dat vernen, als wel operationele processen’. 

universitaire aanpak blijkt soms dat de vraag niet zo goed was en loopt katalyse’ onder zijn hoede zou kun- met Twente, zodat er méér tijd voor 

geheugen te ontwikkelen met betrekeist samenwerken en het kweken van Dit is natuurlijk specifiek van belang bij multinationale ondernemingen, 

men daardoor een doodlopend weggetje in. Maar de systematische aannen nemen.” 

mijn werk bij Shell beschikbaar 

king tot de manier waarop leerproces- managementkwaliteiten. Méér dan waar immers lokale culturen naast die van de overkoepelende ondernepak 

genereert daarentegen óók kennis die later soms weer wèl - of ergens Collis: “Toen Shell Exploratie & Pro- kwam. Shell sponsorde tegelijkertijd 

sen binnen een bedrijf evolueren - een om de kennis zelf, gaat het om inteming bestaan. Mijn filosofie van een ‘bedrijf als ideale leeromgeving’ past 

anders - toepasbaar is. Beide sets verrijken elkaar werkelijk.” 

ductie in september 2000 van het de oprichting van een leerstoel Net- 

database voor nieuwe medewerkers.” gratie van kennis, om zo tot nieuwe natuurlijk ook in het pakket.” 

8 - NOVEMBER / DECEMBER 2006 - SHELL VENSTER SHELL VENSTER - NOVEMBER / DECEMBER 2006 - 9 

om verkokering (van beide 

kanten) te voorkomen. En als 

uit studenten werknemers 

ontstaan, is dat leuk meegenomen, 

maar geen doel op zich. 

PAGINA 8 

Op zoek naar de bron van olie en gas. 

Geef een geochemicus een handjevol stokoud boorgruis en 

enige tijd later kan hij je vertellen of in de diepe ondergrond 

een kerogeen aanwezig is, de 

TEKST: PIET DE WIT FOTO’S: ERNST BODE ILLUSTRATIE’S: COVER MECHANICS 

DE BRON AANBOREN 

ls deze Shell Venster 

verschijnt, zit Peter Nederlof 

op zijn Rijswijkse 

kantoor - “maar na mijn A werkuren zeker ook 

thuis” - aan het beeldscherm gekleefd 


EEN GEOCHEMICUS ZOEKT NAAR 

DE OORSPRONG VAN 

ALLE OLIE EN GAS 

Zonder source rock, 

ofwel oliemoedergesteente, 

geen olie 

en gas. 

Een geochemicus 

als Peter Nederlof 

zoekt naar 

aanwijzingen om 

bekkens en oliemoedergesteenten 

in kaart te brengen. 

Hoe bepaal je, met 

oud, stofdroog 

boorgruis, waar je 

het beste in Saoedi- 

Arabië naar aardgas 

kunt boren? 

Ongeveer 250 miljoen jaar geleden werd 

het zandsteen (geel) afgezet, dat later het 

reservoir zou gaan vormen. De source 

rock (beige) is veel ouder en is dan al 

begraven tot dieptes tussen de twee en 

vier kilometer. Onvoldoende voor oliegeneratie 

op grote schaal. 

Honderd miljoen jaar later is de source 

rock verder begraven en in de diepste 

gedeeltes van de Rub Al-Khali wordt nu 

olie gevormd. De olie steigt uit de source 

rock omhaag en stroomt langzaam door 

poreuze lagen en langs breuken naar het 

reservoirgesteente. 

Weer honderd miljoen jaar later is de 

source rock zo diep begraven dat nu 

voornamelijk gas wordt gevormd. Dit gas 

verdringt de eerder gevormde olie uit 

de reservoirs. 

Gedurende de laatste tien miljoen jaar 

wordt alleen nog gas gevormd op de 

flanken van het bekken. In het centrum 

is de source rock opgebrand. Het is 

dit ‘late’ gas waar de exploratie in de 

Rub Al-Kahli zich op richt. 

olievorming gasvorming 

Peter Nederlof is geochemicus op 

het research- en technologiecentrum 

van de divisie Exploratie en 

Productie van Shell in Rijswijk. Als 

geochemisch consultant is hij betrokken 

bij de keuze van de plaats 

- òf alle spanningen van de afgelopen van de eerste van in elk geval ze- 

maanden hebben zich zojuist ontlaven exploratieboringen in de Araden. 

Hangt een beetje af van het bische leegte (het concessiegebied 

tempo van boren in de Saoedische heet passend Rub Al-Khali, het Lege 

woestijn. Dankzij de moderne tele- Gebied) die het consortium SRAK 

matica kan de geochemicus Neder- (South Rub Al-Khali, Shell 40% en 

lof namelijk on line meekijken met operator, Total en Saudi Aramco elk 

de proefboring in het uiterste zui- 30%) daar de komende paar jaar uitden 

van Saoedi-Arabië. Op ongeveer voert. De speurtocht gaat naar gas, 

3,5 kilometer diepte kan hij volgen maar daarover straks meer. De con- 

hoe met een core barrel - “noem cessie - 210.000 km 

het maar een soort appelboor” - een 

kern wordt getrokken uit de source 

rock, ofwel het oliemoedergesteente, 

dat zich daar volgens hem moet 

bevinden. “Dat wordt het moment 

suprême, daar hebben we samen jaren 

aan gewerkt, hier gaat het om”, 

vat Nederlof zijn spanningsmoment 

samen. 

2 Oliemoedergesteente 

re afzettingslagen. De koolstof uit de 

De boring in het zuiden van Saoedi- planten- en bacterieresten vormden 

Arabië, zo’n 70 kilometer ten noor- een mengsel van chemische verbinden 

van de grens met Jemen, kan als dingen van organische materie (de 

model worden genomen voor het kerogeen) dat - door de herhaalde 

werk van een geochemicus. Wat is afzettingen daarboven - steeds die- 

overigens geochemie? Nederlof, die per in de aardkorst werd gedrukt, 

chemie en natuurkunde studeerde gevangen in een gestaag verstenend 

in Amsterdam en het Californische reservoir, die eerder genoemde sour- 

Stanford: “De wetenschap van de ce rock. 

chemische processen in de aard- Gestimuleerd door de oplopende 

korst. Waarbij onze interesse natuur- aardwarmte op grotere diepten, 

lijk vooral uitgaat naar de vorming versterkt door de stralingshitte van 

van olie en gas. Dus waar dat ge- natuurlijk radioactief verval in klei- 

Peter Nederlof: “Het is ongeveer 

beurt, onder welke omstandigheden lagen, ontbrandt in de kerogeen op 

en wanneer in de geologische tijd- een bepaald moment (bij zo’n 100 

Crime Scene Investigation, 

, ruim vijf maal schaal.” 

tot 110 gaden celsius) een natuurlijk 

de oppervlakte van Nederland - is in Een geochemicus’ grootste fascina- kraakproces, waarbij koolwaterstof- 

maar dan niet het analyseren van 

2004 aan SRAK toegekend en in juli tie is de source rock, het oliemoefen ontstaan. Op relatief mindere 

2006 ging de eerste boring van start dergesteente, letterlijk de bron van diepten (dus ook minder hitte) vormt 

bloed- of speekselresten maar 

na een intensief onderzoek waarvan alle olie- en gasaccumulaties. In een zich dan vooral olie, uit dieper gele- 

geochemisch onderzoek en seismi- reeks geologische tijdvakken (vanaf gen (dus hetere) source rock gaat 

het vaststellen van het ‘DNA’ van 

sche interpretatie een essentieel on- zo’n 500 miljoen jaar geleden) zetten het om aardgas. Het is echter in de 

derdeel vormden. 

zich dichte lagen plantenresten of af- eerste plaats de samenstelling van 

koolwaterstoffen.” 

gestorven organisch zeeleven af die de kerogeen die de zwaarte en sa- 

later werden begraven onder jongemenstelling van de koolwaterstoffen 


oerbron van alle olie en gas. 

“Het is eigenlijk net Crime 

Scene Investigation”, aldus 

Peter Nederlof, “alleen zoeken 

wij daarmee naar het DNA van 

koolwaterstoffen.” PAGINA 26 

EN VERDER: Met een eigen Open Universiteit biedt Shell 

haar mensen wereldwijd de mogelijkheid om met de modernste 

lestechnieken te leren PAGINA 12. De drie technische universiteiten 

van Nederland bundelen - tot vreugde bij Shell - hun kracht rond 

Centres of Competence PAGINA 14. Haast fl uisterend voltrekt zich 

een radicale omwenteling in de energievoorziening van de wereld 

PAGINA 16. Hij is nu 91, maar Frits Böttcher is aan een driejarenplan 

begonnen om zijn levensverhaal op papier te zetten PAGINA 

20. Medewerker Marianne Oostendorp geeft haar mening over 

bedrijfsjournalistiek PAGINA 24. Een schokkend bericht: Inspecteur 

Netjes, onvermoeibaar vechter tegen georganiseerde en ongeorganiseerde 

misdaad, is omgekomen bij zijn arbeid. Wij gedenken 

hem PAGINA 31. En natuurlijk, Shell Actueel, met nieuws uit bedrijf 

en de bredere energiewereld PAGINA’S 3, 23 en 30. 

UITGAVE VAN SHELL NEDERLAND BV 

Adres Carel van Bylandtlaan 30, 2596 HR Den Haag. Postbus 444, 2501 CK Den Haag. 

Telefoon: 070 - 377 87 00. 

HOOFDREDACTIE Piet de Wit 

VORMGEVING Toon Beekman (De Fabriek, Communicatie- advies & uitvoering) 

MEDEWERKERS Wim Blom, CoverMechanics, Hanco Kolk, Peter Konter, Zoltan Korai, 

Hans Lagendaal, Caspar van Loo, Wilfried Overwater, Pieter Nouwen. 

DRUK Roto Smeets Grafi Services Utrecht 

Shell Venster wordt verspreid onder geïnteresseerden in de activiteiten van Shell Nederland 

en Royal Dutch Shell. Het blad is gratis verkrijgbaar. Abonnementen kunnen of via onze fax 

(070 - 377 87 45) of e-mail-adres shellvenster@shell.com worden aangevraagd en via: 

Administratie Shell Venster, Postbus 444, 2501 CK Den Haag 

Tweemaandelijkse publicatie. 

Voor het geheel of gedeeltelijk overnemen of bewerken van artikelen dient men toestemming 

van de redactie te vragen. In de meeste gevallen zal die graag worden gegeven. 

Hoewel Shell-maatschappijen een eigen identiteit hebben, worden zij in deze publicatie soms 

gemakshalve met de collectieve benaming ’Shell’ of ’Groep’ aangeduid in passages die 

betrekking hebben op maatschappijen van Royal Dutch Shell, of wanneer vermelding van de 

naam van de maatschappij(en) gevoeglijk achterwege kan blijven. 

OMSLAGILLUSTRATIE ZOLTAN KORAI

HOLLANDSE HOOGTE 

EERSTE LNG VOOR MEXICO 

Ruim 11.000 kilometer legde de tanker Gracilli af 

met 138.000 kubieke meter diepbevroren aardgas 

om Mexico de eerste lading LNG te bezorgen. Het 

betrof een door Shell verkochte lading uit Nigeria 

die werd afgeleverd in een LNG-terminal bij Altamira 

aan de Golf van Mexico. Shell bezit 50% van deze 

‘Terminal de LNG de Altamira’, met de partners Total 

en Mitsui. Shell heeft 75% van de capaciteitsrechten 

van de terminal. 

De Mexicaanse elektriciteitsbeheerder Comisión 

Federal de Electricidad heeft 3,9 mln ton LNG per 

jaar gecontracteerd vanaf Altamira (5,2 mld m 3 na 

hervergassing) voor elektriciteitsproductie. 

S H E L L 

CHINA GROEIT, OOK IN STEENKOOL 

A C T U E E L 

Het Amerikaanse ministerie van Energie (DoE) heeft de Chinese 

energieprogramma’s onderzocht en komt met een aantal interessante 

analyses. 

In 2003 gebruikte China 5,6 mln vaten olieproducten per dag. Daarvan 

was 38% bestemd voor transport - en slechts 2% voor particuliere personenauto’s 

(112.000 vaten/dag). 

In 2020 is het Chinese oliegebruik volgens het DoE gestegen tot 13 mln 

vaten/dag. Daarvan is dan 49% bestemd voor transport en 10% van het 

totaal gaat in de tank van personenauto’s (dus 1,3 mln vaten). 

Anno 2006 heeft steenkool 65% aandeel in de totale Chinese energieconsumptie. 

Dat loopt terug naar 58% in 2025. Maar omdat de totale 

energiehonger van China fors doorgroeit, betekent dat een absolute 

toename van het steenkoolgebruik van 1,3 miljard ton nu naar 2,9 mld 

ton in 2025, aldus het DoE. 

China heeft een energie-intensieve economie: per $1 miljoen aan BNP 

gebruikt het land 1.300 ton kolenequivalent aan energie, 2,4 maal meer 

dan het wereldgemiddelde. 

De Chinese overheid heeft een energiebesparingsbeleid in uitvoering 

(een van de maatregelen was een prijsverhoging van benzine, diesel 

en jet fuel met samengesteld 16% in maart en mei van dit jaar) maar de 

effecten daarvan vallen weg tegenover de hoge economische groei, die 

meer dan 10% in de eerste helft van 2006 bedroeg. 

SHELL GROEIT STERK IN 

MOTOROLIE CHINA 

Met de overname van een 75%-aandeel in China’s grootste motorolieproducent 

Tongyi wordt Shell de in volume derde partij op 

de Chinese markt. Bovendien verdubbelt Shell hiermee haar wereldmarktaandeel 

in merkmotorolie tot naar schatting 16%. 

Shell had al drie motoroliefabrieken in China met een totale jaarcapaciteit 

van zo’n 200.000 ton. Tongyi, een dertien jaar geleden opgericht bedrijf, 

heeft eveneens drie ‘blending plants’ maar met een gezamenlijke capaciteit 

van 600.000 ton. De merken en productielijnen van Tongyi zijn in de 

markt complementair aan die van Shell. 

China is ’s werelds grootste motoroliemarkt met een jaarvolume van naar 

schatting meer dan 6 miljard liter (ongeveer 5,5 miljoen ton) en momenteel 

een groei van zo’n 10% per jaar. 


ANP PHOTO

TEKST: PIET DE WIT FOTO: ERNST BODE, FOTOSTUDIO HONING ILLUSTRATIES: ZOLTAN KORAI 

BIOMASSA 

WIND ALS STEUN 


WIND 

WATERSTOF 

ZON

Graeme Sweeney: “Ik ben een groot 

aanhanger van ‘leren door het te doen’. 




Als Executive Vice-President van Renewables, Waterstof en CO2, moet Graeme Sweeney nieuwe, 

duurzame pijlers zetten onder het toekomstige energiegebouw van Shell. Naar aanleiding van de 

opening van het windpark van NoordzeeWind een interview met hem over beleid, uitdagingen en 

kansen. Sweeney: “Renewables bieden Shell ook ruimte om te groeien in traditionele koolwaterstoffen 

door de totale koolstof-voetafdruk beheersbaar te houden.” 

VOOR GROEI SHELL 

Als de Shell Venster met dit interview 

verschijnt, zal het windpark 

voor de kust van Egmond 

aan Zee produceren. Het was 

een voorspoedig uitgevoerd project, 

felicitaties waard. 

“Er is inderdaad prima werk geleverd. 

Het park is zonder ongelukken 

gebouwd en is op tijd en binnen 

budget opgeleverd. Maar voor ons is 

het net zo belangrijk dat dit de eerste 

grootschalige offshore windactiviteit 

van Shell Renewables is, en dus 

een belangrijke mijlpaal vormt op 

onze reis naar een grote rol in windenergie.” 

Waarom investeert Shell in de 

opwekking van elektriciteit met 

wind? Nog niet al te lang geleden 

verkocht het bedrijf zijn bezit in 

de elektriciteitsproductiemaatschappij 

InterGen omdat het niet 

langer paste in de Groepsstrategie. 

Hoe past windenergie daar 

nu wel in? 

“De hoogste Groepsstrategie is die 

van ‘Meer upstream en winstgevende 

downstream’, en dat dan op een 

manier van operationele uitmuntend- 

heid. Beneden die topstrategie heeft 

Shell ook doelen gesteld voor groei 

in alternatieve energie. Als je kijkt 

naar de visie van Jeroen van der Veer 

voor 2015 staan daarin uitdrukkelijk 

een of twee grootschalige Groepsactiviteiten 

op het gebied van renewables. 

Wij geloven dat wind een van 

die activiteiten kan zijn.” 

“Er is een net zo belangrijke tweede 

reden voor investeringen in windenergie: 

het biedt namelijk de mogelijkheid 

van het genereren van 

‘koolstofcompensatie’. Wind - en 

andere renewables - vormen immers 

intrinsiek een energievorm met een 

heel lage koolstofi nhoud en bieden 

daarmee mogelijkheden om groei te 

ondersteunen in de traditionele koolwaterstofactiviteiten 

van Shell.” 

Hoeveel geld heeft Shell al geïnvesteerd 

in windenergie en met 

hoeveel gaat dat toenemen? 

“Het is ons beleid om niet in te gaan 

op hoeveel we gaan uitgeven per activiteit. 

We hebben in een vijf-jaarsperiode 

ongeveer een miljard dollar 

geïnvesteerd in het totaal van onze 

renewables-activiteiten en het is de 

bedoeling om dat gemiddeld vol te 

houden in de volgende jaren. Het uitgavenniveau 

wordt overigens eerder 

bepaald door het kunnen vinden van 

goede projecten dan door een hoeveelheid 

toegewezen geld.” 

Even voor de duidelijkheid, dat 

investeringsbedrag heeft niet alleen 

betrekking op windenergie? 

“Wind is een van de ontwikkelingen 

van Shell op het gebied van renewables. 

Er zijn ook de zogeheten 

tweede-generatie zonnecellen die 

wij met een partner bouwen en er 

is natuurlijk de ontwikkeling van 

biobrandstoffen, al wordt die laatste 

activiteit intern met name geleid 

door onze downstream business. 

Daarnaast hebben we een lange-termijn 

ontwikkeling op het gebied van 

waterstof. Het investeringsniveau 

dat ik noemde is zonder de activiteiten 

in biobrandstoffen. Shell is nu al 

’s werelds grootste verkoper van biobrandstoffen 

en we willen ook groot 

worden in technologie-ontwikkeling 

om biocomponenten goedkoop te 

maken met niet-voedingsgewassen 

als grondstof.” 

Hoeveel windcapaciteit beheert 

Shell Renewables nu en heeft het 

in eigendom? 

“We hebben op dit moment, inclusief 

het park bij Egmond, zo’n 750 megawatt 

windenergie gebouwd en onder 

beheer, veelal met partners. Het 

directe Shell-eigendom is ongeveer 

450 MW.” 

En over vijf jaar? 

“Dat is lastig precies te zeggen omdat 

je met soms heel grote projecten zit 

die in de planningfase zo een jaar 

of meer kunnen uitlopen. Maar ons 

doel is om over vijf jaar een eigen 

Shell-vermogen te hebben van ongeveer 

1.000 MW.” 

Waar ligt daarbij geografi sch de 

nadruk op? 

“Heel in het kort gezegd kijken we 

naar grootschalige landprojecten in 

de Verenigde Staten en grootschalige 

offshoreprojecten in Europa. En we 

hebben een eigen ontwikkelingsteam 

in China.” 

“Meer specifi ek zijn we in Europa 

bezig met projecten in Nederland, 

Frankrijk, Noorwegen - daar bij uit- 

SHELL VENSTER - NOVEMBER / DECEMBER 2006 - 5

Wind volle kracht 

vooruit 

Windmolens om elektriciteit op te wekken bestaan eigenlijk pas sinds 

1980. In dat jaar telde de wereld molens (vergeleken met de nieuwste 

generatie waren het weinig meer dan ‘propellertjes’) met samen een 

capaciteit van 10 megawatt (MW). 

In 1985 overschreed de wereldwijd opgestelde capaciteit echter al de 

1.000 megawatt (MW), samen ongeveer twee grotere kolencentrales, al 

levert een windmolen op land in een jaar gemiddeld niet meer elektriciteit 

dan een kwart van die maximale capaciteit. In de rest van de tijd 

waait het te zacht, of te hard of staat de molen stil door een storing. 

Aan het eind van de jaren tachtig en begin negentig - niet toevallig toen 

olie en gas relatief goedkoop waren - kende wind een reatief langzame 

groei. Het duurde tot 1998 tot de wereldcapaciteit de 10.000 MW 

overschreed. 

Maar daarna ging het hard door, vooral omdat overheden, gestimuleerd 

door hoge prijzen voor olie en gas, en uit onrust over broeikasgasemissies 

en mogelijke klimaatverandering, omvangrijke steunprogramma’s 

opzetten. Eind 2005 was de wereldcapaciteit gegroeid tot 

60.000 MW. 

Tussen 1995 en 2005 is windenergie in capaciteit gegroeid met gemiddeld 

28,6 procent per jaar. In die periode groeide het oliegebruik met 

1,7 procent per jaar en gas met 2,5 procent. 

In volume is Duitsland Weltmeister met een opgesteld vermogen (eind 

2005) van bijna 18.500 MW. Tweede was Spanje (10.000 MW) en brons 

ging naar de Verenigde Staten (9.150 MW). Nederland kwam op plaats 

negen met 1.220 MW. 

De cijfers zijn van de Global Wind Energy Council GWEC, het industriegezelschap 

van producenten en exploitanten van windturbines. 

Volgens de GWEC werd in 2005 12 miljard euro ($14 miljard) geïnvesteerd 

in nieuwe installaties. 


zondering overigens op land - en in 

Groot-Brittannië. Het grootste daarbij 

is onze deelname in het zogeheten 

London Array project, waar 271 

molens samen 1.000 MW capaciteit 

krijgen.” 

“De ambities van de Chinese regering 

met windenergie zijn werkelijk 

gigantisch. Daar denkt men aan 

30.000 MW capaciteit in de eerstkomende 

tien jaar. We kijken met 

partners om te zien hoe we daarin 

kunnen deelnemen.” 

Waarom werkt Shell Renewables 

altijd met partners in windparken? 

“Ik sluit 100% eigendom niet uit, 

maar inderdaad werken we meestal 

met partners. Het geeft je een ruimere 

toegang tot nieuwe projecten en 

dus ook tot meer wind. En hoe meer 

wind je hebt hoe betrouwbaarder je 

operationele resultaten worden. Het 

is dus een keuze voor operationele 

risicovermindering.” 

Shell beperkt zich bij wind tot 

het bouwen en opereren van 

windparken. Is er geen interesse 

om windmolens te bouwen? 

“Onze interesse gaat uit naar technologieontwikkeling 

en dan vooral 

gericht op de vraag hoe daarmee de 

productiekosten verlaagd en de effi 

ciëntie verhoogd kunnen worden. 

Belangrijk is ook om een betere inpassing 

te bereiken van elektriciteit 

van windparken in het landelijke 

netwerk. We hebben inderdaad geen 

interesse om ons te begeven in de 

bouw van windturbines.” 

Wat wil Shell specifi ek leren van 

haar activiteiten in wind? 

“Technologieontwikkeling begint altijd 

met een fase van R&D om daarna 

over te gaan naar de fase van demonstratie 

en gebruik. Heel veel van de 

kostenreducties ontstaan juist in die 

tweede fase. Ik ben een groot aanhanger 

van ‘leren door het te doen’. 




Tot welk niveau? 

“Ons doel is in elk geval om in de 

komende tien jaar of zo de kosten 

zoveel naar beneden te krijgen dat 

windenergie in prijs concurrerend 

is geworden met elektriciteit die is 

opgewekt in een met fossiele brandstof 

gestookte centrale, inclusief de 

kosten van koolstofopvang en opslag. 

Het is eerlijk om het aspect van 

koolstofopslag mee te nemen bij het 

kostenplaatje van conventioneel opgewekte 

elektriciteit.” 

Maar zelfs dan ligt er momenteel 

een grote afstand tussen 

windenergie en stroom uit een 

conventionele, met fossiele 

brandstof gestookte elektriciteitscentrale. 

“Er is inderdaad nogal wat te doen. 

Zeker ook omdat we ons moeten realiseren 

dat veel van de marktstimulansen 

die nu bestaan voor windenergie 

op een dag zullen verdwijnen. 

Ons doel is om een bedrijfstak op te 

zetten die op termijn economisch op 

eigen benen kan staan. Dat is nogal 

een uitdaging, maar het is een toekomstreis 

die mij erg aanspreekt.” 

Voorlopig kunnen alternatieven 

echter nog niet buiten overheidssteun, 

is uw boodschap? 

“Klopt. Hoe lang nog hangt sterk af 

van het tempo waarin de nieuwe 

technieken toegepast kunnen worden. 

En dat hangt mede af van de 

mate van fi nanciële marktstimulansen, 

maar ook van de medewerking 

van de overheid bij bijvoorbeeld vergunningverlening. 

Het is een kip-ei 

dilemma; hoe meer demonstratieprojecten 

er komen hoe sneller de productiekosten 

kunnen dalen en hoe 

sneller dus ook de marktstimulansen 

afgebouwd kunnen worden.” 

Welke technologiedoorbraken 

moeten worden gerealiseerd om 

windenergie echt op eigen benen 

te laten staan? 

“Allereerst moet de operationele uitmuntendheid 

omhoog, dus om de 

windparken op het maximum van 

hun potentieel te laten produceren. 

Daarvoor moet het aantal storingen 

minimaal zijn. De tweede bijdrage is 

een verlaging van de kosten van de 

turbines per eenheid capaciteit. Ten 

derde moet de bouw van de parken 

goedkoper worden en de kosten van 

aansluiting op het openbare net moeten 

omlaag. Ik moet echter toegeven 

dat de contractingkosten op dit moment 

stijgen inplaats van dalen. Dat 

is overigens een verschijnsel dat 

niet alleen de bouw van windparken 

treft maar de hele olie- en gaswereld 

raakt.” 

Is er winst te verwachten van 

een verdere opschaling van de 

capaciteit van windturbines? 

De eerste vijf-megawatt molens 

worden momenteel gebouwd 

en er zijn discussies over nog 

grotere units. 

“De maat van een turbine is één ding, 

het vermogen om de molen optimaal 

te laten produceren is een tweede. 

Samen bepaalt dat de opbrengst en 

dus de kosten per eenheid product. 

Er wordt al gesproken over tien-megawatt 

molens, nu nog op papier, 

maar ik denk dat ze op een dag gebouwd 

zullen worden. Dat geeft je 

een schaalvoordeel, maar niet één op 

één; het is niet zo dat een tien-MW 

molen kilowatturen produceert voor 

de helft van de kostprijs van een vijf- 

MW molen.” 

Waar past dit leren en innoveren 

rond renewables in de overige 

Shell-activiteiten?

“Er is een heel nauwe samenwerking 

tussen ons en Shell Global Solutions 

(het raadgevend technologiebureau 

van de Shell Groep - red.) en ons innovatienetwerk 

GameChanger. En 

zeker is er uitwisseling van mensen 

en kennis met de offshoresector. Op 

de Noordzee bouwt Shell nu bijvoorbeeld 

kleinere productieplatforms 

met in feite dezelfde funderingstechnologie 

als van grote windmolens.” 

“We gaan met de glasproducent 

Saint-Gobain tweede generatie zonnecellen 

produceren met de zogeheten 

dunne-fi lmtechnologie. We zijn 

zeer geïnteresseerd in hun benadering 

van innovatie en hoe daarmee 

kosten verminderd kunnen worden. 

Dat levert altijd nieuwe kennis op 

die we elders in ons bedrijf kunnen 

toepassen.” 

Is wind voor Shell meer dan een 

opportunistische investering 

die, door de bestaande marktstimulansen, 

nu geld oplevert 

waarmee de verlieslatende ontwikkelingsactiviteiten 

in overige 

renewables ondersteund kunnen 

worden? 

“Dat is het niet en dat kan ik aantonen 

met de fi losofi e achter onze renewables-ontwikkeling. 

Ten eerste 

is er de breed gedeelde verwachting 

dat het energiegebruik van de wereld 

in 2050 twee maal de omvang van 

nu is, sommigen zeggen zelfs drie 

maal. En hoewel ook ik verwacht 

dat de wereld in 2050 méér fossiele 

energie zal gebruiken dan nu, zullen 

er ook veel meer renewables nodig 

zijn. Misschien hebben die dan een 

marktaandeel van een kwart of een 

derde. Wij hebben ons dus afgevraagd 

welke renewables de potentie 

hebben om tegen die tijd een heel 

grote bijdrage te leveren en zo een 

substantiële businessactiviteit voor 

Shell kunnen vormen. Wind heeft 

daarvoor alle kenmerken. Zoals we 

dat ook denken van solar, maar dan 

volgens ons alleen van de zogeheten 

tweede of derde generatie. Daarom 

hebben we besloten onze solaractiviteiten 

op basis van polykristallijn 

silicium te verkopen en door te gaan 

met dunne-fi lmtechnologie. Daarmee 

denken we zo rond 2015-2020 

in productiekosten concurrerend te 

zijn met de retail-elektriciteitsprijs. 

Samen met biobrandstoffen en waterstof, 

en onze visie op CO 2-berging, 

is dit de ratio van ons renewables-beleid. 

Investeren in wind is dus geen 

korte-termijn opportunisme.” 

In januari dit jaar zei Jeroen 

van der Veer in Shell Venster dat 

het streven is om in elk geval één 

sterke renewables-activiteit te 

hebben in 2015, ‘twee misschien, 

als die poten het elk in zich 

hebben om sterk te worden’, zei 

hij. Wind en solar zijn het dus 

geworden? 

“Nou, als we drie activiteiten zouden 

kunnen defi niëren die aan deze criteria 

voldoen, zijn we geïnteresseerd 

in drie. Maar in geen geval in tien. Je 

moet je aandacht kunnen concentreren. 

Toch wil ik hier een waarschuwing 

laten horen en een metafoor 

uit de olie- en gaswereld gebruiken, 

de kans blijft aanwezig, hoe mooi de 

vooruitzichten nu ook zijn, dat je ook 

met renewables af en toe een droge 

put boort. Je kunt zeggen dat kristallijn 

silicium zonnecellen voor ons 

zo’n droge put waren.” 

Maar kennelijk geen droge put 

voor het Duitse bedrijf Solar- 

World waaraan Shell haar siliciumactiviteiten 

heeft verkocht. 

“Hier moeten we kijken naar kortetermijn 

en lange-termijn kansen. Wij 

denken dat de lange-termijn ontwikkelingskansen 

voor kristallijn silicium 

zonnecellen uitgedaagd worden 

en dat ze moeite zullen hebben ooit 

op hetzelfde niveau te komen als de 

retail-elektriciteitsprijs. Wij kwamen 

tot de conclusie dat de dunne-fi lmtechnologie 

veel grotere kansen biedt 

om de productiekosten sterk te verlagen. 

Alleen al om een aantal simpele 

redenen: het aantal proceshandelingen 

om dunne-fi lmcellen te maken is 

veel geringer, twee of drie tegenover 

twintig voor siliciumcellen. Dunne 

fi lm vergt ongeveer één procent van 

het materiaal dat nodig is voor een 

siliciumcel. De iets lagere omzettingsrendementen 

van dunne fi lm worden 

dan ook meer dan goed gemaakt door 

de lagere productiekosten.” 

“De verkoop van onze activiteiten 

aan SolarWorld versterkt daar juist de 

positie van kristallijn silicium, maar 

nogmaals, wij kozen voor de langetermijn 

visie.” 

Shell is aandeelhouder en technologiepartner 

in een aantal 

bedrijven met nieuwe productietechnieken 

voor de omzetting 

van biomateriaal in brandstoffen, 

zoals Choren in Duitsland 

en Iogen in Canada. Waarom 

kiest Shell daarbij voor de rol 

van minderheidsaandeelhouder 

waardoor je niet in staat bent 

om je eigen show te leiden? 

“Omdat het om activiteiten gaat die 

nog in de eerste fase van ontwikkeling 

verkeren. Zowel Choren, die uit 

bijvoorbeeld houtresten onder andere 

heel schone diesel gaat maken, 

Rijden we in 2015 

op waterstof? 

Kan de Europese automobilist in 2015 op waterstof rijden? Wel 

als het aan een consortium van oliemaatschappijen en auto- en 

busbouwers ligt. Zij hebben zich verbonden om in drie fasen tot 

commercialisering van waterstof in het wegverkeer te komen. 

Fase 1: Tot 2010 - technologieontwikkeling en kostenreductie. 

Bundeling van de inspanning in één groot Europees project waar 

met een relatief groot aantal auto’s wordt bekeken of de kosten van 

waterstoftechnologie en -infrastructuur voldoende kunnen dalen 

om massaproductie van waterstofauto’s mogelijk te maken. Mogelijk 

vindt deze proef plaats in Berlijn. 

Fase 2: 2010 tot ongeveer 2015 - pre-commercialisering met technologieverbetering 

en marktvoorbereiding. In deze fase wordt in 

de proefregio een publiek netwerk van waterstoftankstations voor 

personenauto’s gebouwd en in meerdere regio’s een netwerk voor 

stads- en streekbussen. De regio-Rotterdam is hiervoor een van de 

kandidaten. 

Fase 3: start omstreeks 2015 - commercialisering. Start van de 

productie van ‘gewone’ waterstofpersonenauto’s, wat in tien jaar 

moet uitmonden in massafabricage. 

Het ‘waterstofi nitiatief’ (dat intenties uitspreekt, nog geen concrete 

investeringsbeslissingen doet) bestaat uit Shell Hydrogen en Total 

plus de auto- en busbouwers BMW, DaimlerChrysler, Ford, General 

Motors, MAN en Volkswagen. 

als Iogen, waar stro wordt omgezet 

in ethanol, verkeren nog in de predemonstratiefase. 

In zo’n situatie is 

het beter om partners bij elkaar te 

brengen die allemaal een specifi eke 

expertise meebrengen, bijvoorbeeld 

een oliemaatschappij, autobouwers 

en fi nanciële instellingen. Ik vind het 

bijvoorbeeld uitermate positief dat 

Goldman Sachs dit voorjaar besloten 

heeft om een aandeel te nemen in 

Iogen. Hiermee kan de commercialisering 

van de technologie om cellulose-ethanol 

te maken worden versneld. 

Zo’n participatie ondersteunt 

het vertrouwen van iedereen in deze 

technologie. Op deze manier kunnen 

strategische partners het ontwikkelingsproces 

alleen maar versnellen.” 

“De kans blijft 

aanwezig, hoe 

mooi de 

vooruitzichten 

nu ook zijn, dat 

je ook met 

renewables af 

en toe een 

droge put 

boort.” 


Rob van Veen 

Rob van Veen (Zutphen, 1948), senior principal scientist Shell Research 

& Technology Centre Amsterdam en deeltijdhoogleraar elektrokatalyse & 

katalysatorbereiding Technische Universiteit van Eindhoven 

1966-1972 studie scheikunde en natuurkunde in Leiden (vaste stof 

anorganische chemie) halverwege promotieonderzoek 

in dienst als onderzoeker brandstofceltechnologie bij 

Shell Fundamentele Research (KSLA) 

1981 promotie 

1980-1982 onderzoeker koolreactiviteit (o.a. vloeibaarmaking van 

kool voor solution mining) 

1982-1986 (heterogene) katalysatorbereiding 

1986-1987 katalysatorontwikkeling in Grand-Couronne (Frankrijk) 

Sinds 1987 ontwikkeling hydroprocessing katalysatoren; afdeling 

CRD van Shell Research & Technology Centre Amsterdam 

(SRTCA) 

Sinds 1988 deeltijdhoogleraarschap Technische Universiteit Eindhoven 

OVER ZIJN VAKGEBIED: “Ik kan wel zeggen dat ik het hele scala aan 

hydrogenerende olieprocessen heb doorlopen. Natuurlijk is er een verschil 

in aanpak tussen wetenschap en industrie: de industrie is oplossingsgericht, 

met vragen als ‘Heeft de concurrentie iets nieuws?’ en ‘Hoe ziet 

de beste katalysator eruit?’ Men probeert bochtjes af te snijden. Bij de 

universitaire aanpak blijkt soms dat de vraag niet zo goed was en loopt 

men daardoor een doodlopend weggetje in. Maar de systematische aanpak 

genereert daarentegen óók kennis die later soms weer wèl - of ergens 

anders - toepasbaar is. Beide sets verrijken elkaar werkelijk.” 


TEKST: PETER KONTER FOTO’S: ERNST BODE 

KENNIS EN BEWUSTZIJN 

Shell telt een fl ink aantal deeltijdhoogleraren, 

verspreid over diverse universiteiten en faculteiten. 

Deze ‘parttime academici’ zorgen voor vers 

bloed en nieuwe inzichten, is de opinie. 

En ze kunnen bij uitstek de link leggen tussen 

maatschappij, onderneming, student en burger. 

Vier van hen spreken over deze maatschappelijke 

interactie. 

KRUISBESTUIVING 

TE VOORKOMEN 

Traditioneel heeft altijd een 

nauwe relatie bestaan tussen 

Shell en de academische 

wereld. Een van de uitingsvormen 

daarbij waren en zijn Shellmedewerkers 

in de rol van parttime 

hoogleraar. Het past in de bedrijfsfi - 

losofi e - de drie P’s van ‘People, Planet, 

Profi t’ - om te investeren in maatschappij, 

mens en milieu. 

Door de interactie kan ook maatschappelijk 

nuttig wetenschappelijk 

onderzoek, dat in de bestaande context 

waarschijnlijk om fi nanciële redenen 

niet van de grond zou komen, 

een impuls krijgen. Anderen menen 

dat de academische titel indirect status 

en profi el aan ondernemingen verleent, 

en zo ‘deuren opent die anders 

gesloten blijven’. 

Jan Harmsen (duurzame chemie; Delft/ 

Groningen), Han Kogels (fi scalist; Rotterdam) 

en Rob van Veen (chemicus; 

Eindhoven) zijn deeltijdhoogleraren, 

terwijl Betty Collis (onderwijsinformaticus; 

Twente) voltijdhoogleraar 

was èn parttime Shell-employé is. In 

dit artikel vertellen zij over het hoe en 

waarom van hun hoogleraarschap, en 

over de wisselwerking tussen bedrijfsleven 

en wetenschap. 

Waarom dit hoogleraarschap? 

Hoe is het ontstaan? 

Harmsen: “Een openbare vacature 

van de Stichting Hoogerwerff.” 

Van Veen: “Na Grand-Couronne in 

1987 bezon ik mij op de vraag hoe je 

toegepast en fundamenteel onderzoek 

met elkaar kunt combineren. Rutger 

van Santen, mijn voormalige baas en 

hoogleraar in Eindhoven, bleek net 

op zoek naar iemand die ‘elektrokatalyse’ 

onder zijn hoede zou kunnen 

nemen.” 

Collis: “Toen Shell Exploratie & Productie 

in september 2000 van het 

TeleTop-systeem in Twente hoorde, 

vroegen zij mij voor een nieuw initiatief 

in het kader van de Shell Open 

University.” 

Kogels: “De Nederlandse Federatie 

van Belastingadviseurs, intern zeer 

gericht op ‘permanente educatie’ van 

haar leden, bood de Erasmus Universiteit 

Rotterdam in 1992 een bijzondere 

leerstoel Europees Recht aan. Shell 

zag geen belemmeringen; zelf vind ik 

het geen probleem ’s avonds of in het 

weekend met mijn vak bezig te zijn. 

Daarnaast geloof ik meer in kruisbestuiving 

dan in kokervisie.” 

Wat vraagt Shell van u? 

Collis: “Doel was: specifi ek leren aan 

te zwengelen - een aanpak die uitgaat 

van de technische aard van de werkzaamheden 

van veel EP’ers; hun land 

van herkomst en werkzaamheden in 

verschillende regio’s.” 

Kogels, Harmsen & Van Veen: “Shell 

stelt eigenlijk géén eisen.” 

Harmsen: “Bij de Hoogerwerff-vacature 

zei mijn afdelingshoofd: Gewoon 

doen!” 

Wat biedt Shell u? Wat levert het 

uzelf op? 

Kogels: “Ik word voltijds betaald door 

Shell. Het geld voor deze bijzondere 

leerstoel gaat naar de universiteit, 

niet naar degene die deze leerstoel 

bekleedt.” 

Harmsen: “De onderneming sponsort 

belangrijke studiereizen voor studenten 

en mijzelf, en doneert ook een 

aanvulling op het Hoogerwerff-fonds 

voor één dag per week hoogleraarschap.” 

Collis: “In 2000 sloot Shell een deal 

met Twente, zodat er méér tijd voor 

mijn werk bij Shell beschikbaar 

kwam. Shell sponsorde tegelijkertijd 

de oprichting van een leerstoel Net-

OM KOKERVISIE 

work Learning; zodat ik binnen de 

universiteit geen andere projecten 

hoefde te verwerven.” 

Wat zijn de voordelen van uw 

parttime hoogleraarschap? Wat 

levert het Shell op? 

Harmsen: “Kort gezegd: kennis- en 

netwerkontwikkeling, zichtbaarheid 

in de publieke arena en een betere 

presentatie van haar strategie en doelen. 

De betrokkenheid van Shell met 

de 3 P’s, People, Planet, Profi t, kwam 

op praktische wijze tot uiting tijdens 

forumpresentaties in Delft voor dertig 

tot vijftig studenten Duurzaam Ontwerpen. 

Daar raakten ze in gesprek 

met mensen van buiten de universiteit: 

journalisten; mensen van Milieudefensie 

of De Kleine Aarde, de overheid en 

mensen uit de industrie.” 

Van Veen: “Shell onderhoudt zo contacten 

in de academische wereld en 

laat daarnaast zien dat ons technologie- 

en researchcentrum SRTCA ondanks 

reorganisaties nog altijd meetelt 

in onderzoeksland. Ook genereert het 

bedrijf zo kennis die in onze eigen projecten 

kan worden toegepast. Neem 

bijvoorbeeld mijn huidige project in 

Eindhoven over amorfe silica-alumina’s 

(ASA’s), een belangrijke grondstof 

voor hydroprocessing katalysatoren 

waarvan de eigenschappen echter 

nog altijd slecht begrepen worden. 

De promovendus is nu halverwege, en 

het ziet er goed uit!” 

Collis: “Eigenlijk zie ik voordeel voor 

àlle partijen: experts van buiten brengen 

kennis en bewustzijn in van leerprocessen 

bij andere ondernemingen; 

zijn kritisch, en hebben overzicht. 

Daarenboven zijn ze in staat om een 

geheugen te ontwikkelen met betrekking 

tot de manier waarop leerprocessen 

binnen een bedrijf evolueren - een 

database voor nieuwe medewerkers.” 

Wat vraagt de universiteit van u? 

Kogels: “Mijn werk aan de Erasmus 

Universiteit bestaat uit onderzoek, 

college geven en scriptiebegeleiding. 

Het gaat om wetenschappelijk leren 

denken; om ‘diepte van verwerking’. 

Studenten zijn vaak meer op analytisch 

vakmanschap gericht dan dat ze 

wetenschappelijk geïnteresseerd zijn; 

men heeft vaak de neiging de stof ietwat 

‘trucmatig’ te leren. Dat bleek bijvoorbeeld 

bij een examenvraag over 

BTW op ketentransacties. Daar geldt 

een ‘vereenvoudigde regel’ als niet 

meer dan drie partijen deelnemen èn 

deze in verschillende EU-lidstaten gevestigd 

zijn. Eén der handelspartners 

zat in Noorwegen - géén lid van de 

Europese Unie. Nogal wat studenten 

European Tax Law zagen dat over het 

hoofd... Ik wil het analytisch vermogen 

van mijn studenten bevorderen 

èn hun vermogen die vakkennis over 

te brengen aan derden. We leiden ook 

een nieuwe generatie ‘Top-Masters’ 

op - in Rotterdam zo’n vijftig per jaar - 

die het vak op een hoger peil moeten 

brengen.” 

Wat levert het de universiteit en 

de studenten (onderwijs) op? 

Van Veen: “Katalysatorbereiding is 

helaas geen sexy vak. Wel vinden 

studenten het spannend om zich met 

echte industrieel relevante vraagstellingen 

bezig te houden. Maar de besten 

blijven meestal niet om te promoveren: 

ze willen zo snel mogelijk het 

bedrijfsleven in.” 

Harmsen: “Studenten chemische 

technologie zien die industriegerichtheid 

als een pré. Ik geef mijn vakken 

interactief en projectmatig. Dat vereist 

samenwerken en het kweken van 

managementkwaliteiten. Méér dan 

om de kennis zelf, gaat het om integratie 

van kennis, om zo tot nieuwe 

Betty Collis 

Betty Collis (Detroit, 1944), Learning and Leadership Development Organization 

Shell International Exploration and Production (EP) en emeritus 

hoogleraar Technology for Strategy, Learning and Change, Universiteit van 

Twente, Universiteiten van Michigan (Mathematics) en Stanford (Mathematics 

Education); PhD in ‘Computer Applications in Education & Training’ 

(Universiteit van Victoria) 

1976-1988 lid Faculty of Education (idem; Victoria) 

1988-2005 leider ontwikkelteam course managementsysteem 

TeleTOP aan Faculteit Toegepaste Onderwijskunde van 

Universiteit Twente en internationaal Master of Science 

programma Technologische Toepassingen in onderwijs 

& training 

2000-2005 samenwerkingsproject van Universiteit Twente en 

Learning and Leadership Development Organization van 

Shell International Exploration and Production (EP) 

2005 emeritaat; consultant bij EP (continuering activiteiten); 

consultancy met prof. dr. Moonen in Moonen-Collis 

Learning Technology 

Als pionier/programmeur van educatieve software midden jaren zestig 

uitgegroeid tot specialist in technologietoepassingen voor strategie, scholing, 

bedrijfstrainingen en verandertrajecten in onderwijs- en leerorganisaties 

OVER HAAR VAKGEBIED: “De visie van Shell en haar divisie Exploratie en 

Productie als ‘lerende organisatie’ sluit goed aan bij de onderwijsconcepten 

die ik gebruik. Mijn defi nitie van leren luidt: ‘Een voortdurend proces 

van vernieuwing dat zowel de ontwikkeling van een gemeenschappelijke 

bedrijfscultuur en gedeelde, impliciete kennisbestanden kan ondersteunen, 

als wel operationele processen’. 

Dit is natuurlijk specifi ek van belang bij multinationale ondernemingen, 

waar immers lokale culturen naast die van de overkoepelende onderneming 

bestaan. Mijn fi losofi e van een ‘bedrijf als ideale leeromgeving’ past 

natuurlijk ook in het pakket.” 


Han Kogels 

Han Kogels (1946), Counsel for Indirect Tax Policy Shell International en 

deeltijdhoogleraar European Tax Law aan de Erasmus Universiteit in 

Rotterdam 

1970 kandidaats 

1972 na afstuderen in (fi scale-) Bedrijfseconomie aan Economische 

Hogeschool Rotterdam 

wetenschappelijk medewerker Belastingrecht aan dezelfde 

Hogeschool (vanaf 1976 parttime) 

1976 secretaris fi scale zaken VNO 

1980 promotie op Wet investeringsrekening (WIR) 

1980-1984 fi scaal adviseur 

1984 Philips 

1988 Head Indirect Taxation bij Shell 

1992 tot heden parttime hoogleraar Erasmus Universiteit Rotterdam 

Sedert 2004 40%-detachering door Shell als non-executive chairman 

van International Bureau of Fiscal Documentation 

(IBFD) 

Deelnemer fi scale werkgroepen VNO/NCW 

OVER ZIJN VAKGEBIED: “’In this world nothing is certain but death and 

taxes’, zei Benjamin Franklin al. Belastingen kunnen gezien worden als een 

individueel offer voor de collectieve zaak. Vraag is: ‘Hoe groot moet het 

offer van het individu zijn om collectieve zaken als infrastructuur en cultuur 

mogelijk te maken, zonder dat individu teveel te belasten?’ Belastingheffi 

ng raakt ook aan rechtsfi losofi sche, politieke en sociale vraagstukken. 

Kijk bijvoorbeeld naar het maatschappelijke verdelingsverhaal, en de 

spelregels daarvoor.” 


processen te komen. Tijdens studiereizen 

naar Japan, Verenigde Staten, 

Singapore en Australië, en Zuid-Afrika 

bezochten we universiteiten, kennisinstituten 

en fabrieken voor bulkchemie, 

raffi nage, ertsverwerking of 

kunststofproductie. Studenten moesten 

hypotheses testen - bijvoorbeeld: 

‘In Zuid-Afrika werken ze niet aan 

duurzaamheid, die hebben wel grotere 

zorgen’. Bij South African Breweries 

bleek duurzaamheid echter tot in 

de kleinste details geïmplementeerd. 

Een eye opener van jewelste!” 

Kogels: “Mijn doel is het op gang brengen 

van een wisselwerking, een intelligent 

denkproces. In een van de Top- 

Master-leergangen vragen we vier, vijf 

top-bedrijfsfi scalisten om in debat te 

gaan met de studenten uit de hoek van 

de fi scus, adviseurs, bedrijfsleven, en 

rechterlijke macht. Het debat wordt 

gevoerd op stellingen zoals ‘Hoe 

kunnen fi scale barrières in Europa 

worden opgeheven?’ Het levert een 

diepgaande dialoog op over Europese 

harmonisatie, fi scale soevereiniteit 

van de EU-lidstaten èn de rol van Europese 

bedrijven en overheid.” 

Collis: “Wat me altijd al aan Twente 

beviel was de nadruk op ontwerp en 

ontwikkeling, en de contacten met 

externe opdrachtgevers. De vorm 

van leren die ik voorsta doet een sterk 

beroep op de vindingrijkheid van de 

werknemers-studenten, naast hun 

wil tot knowledge sharing en het 

vermogen om anderen te stimuleren. 

Terugkoppeling van collega’s zowel 

als van coaches, leidinggevenden en 

(lijn)managers is daarbij net zo belangrijk 

als gebruik van beschikbare 

documentatie. Een opdracht kan bijvoorbeeld 

zijn: ‘Re-analyseer de data 

van je team’. Het toepassen van, maar 

ook delen van kennis veranker je zo 

in iemands leren, in zijn of haar werk, 

en in de onderneming als geheel.” 

Wat vind u van de uitspraak 

‘Mijn titel opent deuren die 

anders gesloten blijven’ van 

deeltijdhoogleraar economische 

evaluatie Asselbergs? 

Collis: “Werken in het kader van ‘toegepaste’ 

onderwijswetenschap kan 

niet in isolatie. Ik heb het als een voorrecht 

ervaren om op mijn manier te 

kunnen bijdragen aan de evolutie van 

leren binnen een bedrijf als Shell.” 

Van Veen: “Ik wilde altijd al met de 

universitaire wereld samenwerken, 

maar ik heb de indruk dat men mij 

pas na mijn benoeming in Eindhoven 

echt zag staan.” 

Harmsen: “Dat die titel een zekere 

status met zich meebrengt, klopt. Ik 

heb ooit de thematoespraak voor het 

World Petroleum Congress mogen 

houden. Die ging over irreversible 

reactieve destillaties - uit mijn industriële 

netwerk bleek dat er honderddertig 

commerciële toepassingen 

bestonden, die eigenlijk niet goed te 

rijmen waren met de wetenschappelijke 

theorie. Deze praktijkresultaten 

waren aanleiding tot verdere academische 

theorievorming.” 

Er bestaat dus wel degelijk zoiets 

als een ‘eeuwig dilemma tussen 

wetenschap en praktijk’ waarover 

politicus, wiskundige èn 

ex- Shell-werknemer Zoutendijk 

ooit in een interview sprak? 

Harmsen: “Die kloof is er wel, en dat 

mag de industrie zich ook aantrekken. 

Eén van de dingen die ik daarom doe, 

is inventariseren en publiceren. Wetenschap 

en industrie zouden elkaar 

moeten aanvullen en versterken.” 

Van Veen: “Ik vind het betreurenswaardig 

dat bijna niemand mislukkingen 

goed documenteert. In de industrie 

is er impliciete kennis over wat 

wel en niet werkt; de wetenschap 

documenteert daarover meer, onder 

het motto ‘een mislukking is óók informatie’. 

Kennis van wat wèl en wat 

niet werkt kan bijdragen aan betere 

onderzoeksprojecten.” 

Collis: “In de praktijk van alledag en 

in bedrijven is verandering de norm. 

Dat vergt veel fl exibiliteit van wetenschappers. 

Een traditionele academische 

werkwijze is dan niet - of niet altijd 

- het geschikte antwoord, omdat 

die veel tijd in beslag neemt. Ik begrijp 

de zorgen over beperkingen van 

de academische vrijheid wel, maar 

zeker voor technische vakken en aanverwante 

disciplines als bijvoorbeeld 

de zorgen medische sector, ben ik er 

sterk vóór om een stevige voet in de 

praktijk te houden.” 

Wat vindt u van de uitspraak 

‘Bedrijven proberen via eigen 

hoogleraren in contact te komen 

met talentvolle studenten?’ 

Van Veen: “Dat speelde bij mij geen 

rol.” 

Collis: “Tijdens de internationale 

Master of Science-opleiding wilden 

studenten gráág kennismaken met 

Shell. Sommigen werden al vóór hun 

afstuderen door Shell ingehuurd. Bij 

selectie van studenten die met mij 

wilden werken stuurde ik op mogelijkheden 

die ik voor hen zag binnen 

Shell; ik lette daarbij op begrip voor 

workbased learning en TeleTop-gebruik; 

creativiteit, communicatieve 

vaardigheden en mentale fl exibiliteit; 

het vermogen om deadlines aan te 

houden en te doorgronden wat voor 

het bedrijf werkelijk toegevoegde 

waarde heeft; en tenslotte of men een

open oog had voor ontwikkelingsvaardigheden 

en zelfsturing.” 

Harmsen: “Ik pik talentvolle studenten 

er niet uit; ik merk ze op. De mensen 

die de natuurlijke leiding nemen, 

anderen helpen, structuur aanbrengen. 

Er was wel lichte aanmoediging; 

in Delft vroeg ik mijn studenten of ze 

bij Shell af wilden studeren. Eén ging 

naar Shell, drie naar Unilever. Ik kan 

afstand bewaren, me onafhankelijk 

opstellen, als een bewaker van kwaliteit.” 

Heeft u een ‘droomproject’, of een 

prangende toekomstvisie? 

Collis: “Ik werk als consultant gewoon 

verder bij Shell, hoewel het 

contract tussen de UT en Shell in 

2005 beëindigd is. Ook omdat ik me 

meer wil gaan richten op evaluatie 

en benchmarking: ‘hoe maak ik de 

toegevoegde waarde van workbased 

learning voor student-werknemer en 

bedrijf meetbaar?” 

Van Veen: “Ik wil me vóór mijn pensioen 

in 2008 nog bezighouden met 

fundamenteel onderzoek naar het 

atomaire beeld van hydrotreating katalysatoren. 

Het ‘kobalt en molybdeen 

op aluminadrager’-procédé bestaat al 

sinds 1954, maar er blijken nog steeds 

verbeteringen in de katalytische activiteit 

mogelijk.” 

Kogels: “In Europa hebben we te maken 

met democratische landen die 

willen samenwerken maar niet hun 

autonomie opgeven. Het opheffen van 

fi scale belemmeringen is een gezamenlijk 

doel. Maar op die weg liggen 

veel hinderpalen, niet in het minst 

uit het verleden. ‘Onze ogen zitten 

aan de voorkant van ons hoofd’, maar 

inzicht in het verleden is van belang 

voor de toekomst. Voorts is er eigenlijk 

geen level playing fi eld: zo loopt 

Nederland door zijn geringe omvang 

eerder tegen fi scale belemmeringen 

op. We moeten, zowel binnen de EU 

als op mondiaal niveau. leren omgaan 

met tax competition without tax 

obstacles.” 

Harmsen: “Een voorbeeld van onderzoeksprojecten 

met mogelijk groot 

profi jt voor student èn maatschappij, 

bedrijf èn wetenschap, is de uitdaging: 

‘Produceer in een tropisch land 

brandstofolie uit zonlicht’. Studenten 

bedachten daarvoor een kunstmatig 

meer met algen die in hydrothermale 

fabrieken omgewerkt zouden worden 

tot biocrude. Of het project Jatrofa, 

een samenwerkingsverband van de 

faculteiten van Jakarta, Bandung, Bali, 

Wageningen en Groningen, waarbij 

deze plant brandstoffen en grondstoffen 

voor de chemische en farmaceutische 

industrie moet gaan leveren.” 

Wat is er veranderd aan universiteit 

en studeren, vergeleken met 

de tijd dat u er zelf rondliep? 

Harmsen: “Ik koos destijds voor Twente 

om ‘van alles wat’ te kunnen leren, 

zonder druk van hoogleraren. Voordeel 

van huidige Bachelor & Mastersysteem 

is dat studenten nu makkelijker 

kunnen switchen; het onderwijs 

is meer interactief en projectmatig, 

en zet aan tot eigen initiatief.” 

Collis: “Als je de stadia van leren opvat 

als drie concentrische cirkels, dan 

moet leren evolueren van een binnenste, 

kleinste cirkel I know - I learn - I 

succeed naar de volgende cirkel waarin 

samenwerking en projectteams een 

plaats krijgen, tot de buitenste cirkel 

waarin je kennis en kunde deelt met 

de organisatie. De vraag luidt altijd: 

‘Welk deel van je huidige ervaringen 

is relevant voor de onderneming en 

jouzelf?’ ” 

Kogels: “Er is meer performing under 

stress. Externe ervaring is belangrijker 

geworden, evenals kennisdelen. 

Meer nationaliteiten maken diversity 

& inclusiveness belangrijker. Zeker 

inclusiveness is essentieel. Diversity 

nastreven zonder te leren samenwerken 

is niet goed.” 

Van Veen: “Ik herinner mij een enorm 

gevoel van vrijheid. Ik heb de indruk 

dat het onderwijs van nu schoolser is, 

en erg gestructureerd. Aan de andere 

kant is er nu meer variatie in kennisoverdracht, 

meer aandacht voor het 

communicatieproces en zelfwerkzaamheid.” 

Dat neigt naar de aloude slotzin 

van menig promotieonderzoek 

‘Verder onderzoek is nodig.’ 

Van Veen (lacht): “Victor Hugo zei het 

al: ‘De wetenschap heeft het perpetuum 

mobile uitgevonden. Ze is het 

zelf’.” 

‘Famous last words’? 

Kogels: “In een wereld met vervagende 

grenzen kan het verdiepen en delen 

van kennis over belastingheffi ng 

een positieve bijdrage leveren aan het 

op evenwichtige wijze vergroten van 

welvaart.” 

Harmsen: “Wetenschappers en bedrijven 

van hier kunnen ook elders in de 

wereld een voorbeeldfunctie vervullen, 

als we kunnen aantonen dat duurzaam 

ook goedkoper betekent.” 

Slotakkoord, mevrouw Collis? 

“Naar mijn mening schiet Shell als geheel 

nog tekort op het gebied van collectief 

leren en shared knowledge. Er 

zijn altijd medewerkers die nieuwer 

in de organisatie zijn dan jij - deel dus 

wat je geleerd hebt met anderen!” 

Jan Harmsen 

Jan Harmsen (Hengelo (G), 1950), principal process developer Shell 

Research & Technology Centre Amsterdam en deeltijdhoogleraar 

Duurzame Chemische Technologie Delft/Universiteit van Groningen 

1977 afstuderen in Technische Milieukunde (Universiteit van 

Twente) 

1977-81 ontwikkeling HYCON-reactor op KSLA (voorloper Shell 

Research & Technology Centre Amsterdam) 

1981-84 omzetting biomassa-tot-ethanol uit suikerrietstro 

(Sittingbourne) 

1974-87 winning van olie uit leisteen (KSLA) 

1987-92 technologisch adviseur Pernis 

1992 adviseur ontwerpafdeling Den Haag 

1996 principal process developer 

2003 platformmanager Enhanced Unit Operations 

1997-2006 deeltijdhoogleraarschap Delft 

2006 Universiteit van Groningen ‘Duurzaam Ontwerpen’ 

(Mastersopleiding & promovendi Onderzoeksschool 

Procestechnologie) 

OVER ZIJN VAKGEBIED: “Meer dan tachtig procent van de bedrijven uit 

de chemische industrie vindt duurzame processen belangrijk, maar de 

praktijk is weerbarstig. We moeten naar de ontwikkeling van duurzame 

processen en producten, die veel zuiniger met grondstoffen omgaan en 

minder milieubelastend zijn. Een forse verbeterstap is nodig. De vraag luidt 

dus: ‘Wat is zinvol met het oog op de toekomst?’ Zeker is, dat ingrijpende 

proces- èn mentaliteitsveranderingen nodig zijn, anders zullen we in enkele 

decennia met een drie- of viermaal groter CO 2-uitstoot zitten. Wij kunnen 

daarbij een voorbeeldfunctie vervullen voor opkomende economische 

grootmachten zoals bijvoorbeeld China. Zeker als we aantonen dat duurzaam 

ook goedkoper betekent.” 


TEKST: WIM BLOM FOTO: ERNST BODE 

Hoe laat je mensen die over de hele wereld verspreid 

zitten en frequent reizen toch studeren, zodat het 

collectief de concurrentie met de rest aan kan? 

Het antwoord is sinds begin dit jaar de Shell Open 

University. 

INNOVATIEF 

LEREN OP 

SHELL 

OPEN UNIVERSITEIT 

Het concept van een 

Open Universiteit is bij 

Shell niet echt nieuw. 

Het werd namelijk al 

geboren ergens eind 

jaren negentig, binnen de divisie 

Exploratie en Productie (EP). Hier 

werkte men samen met de reguliere 

Open University in Engeland. Die 

had namelijk radicale, innovatieve 

ideeën over leren: studenten bereiken 

via andere kanalen dan het conventionele 

klaslokaal, waar ze zich 

ook bevonden. Dat paste uitstekend 

bij de Shell-organisatie, met haar grote 

aantallen mensen die over de hele 

aardbol actief zijn. 

Sinds begin 2006 draait de Shell 

Open University (SOU) en dat sloot 

een aanloop af van drie jaar. In begin 

2003 startte een multidisciplinaire 

groep het denkproces over hoe leren 

strategisch kan worden ingezet 

om de prestaties van de hele Shellgroep 

op te vijzelen. “Ondermeer 

omdat we de business performance 

wilden verbeteren en we meer synergie 

wilden bereiken op het vlak van 

opleidingen”, zegt Adam Lomas, vice- 


president learning EP, die net als de 

andere geïnterviewden deel uitmaakte 

van genoemde groep. 

‘Verlaat de bestaande, gesegmenteerde 

en gefragmenteerde aanpak’, luidde 

de belangrijkste aanbeveling van 

deze groep. Niet meer ‘iedere divisie 

en functie voor zichzelf’, dus aparte 

leersystemen voor bijvoorbeeld Exploratie 

en Productie (EP), Olieproducten 

(OP), Gas & Power (GP) en 

het Corporate Center, maar de beste 

onderdelen daaruit selecteren en verheffen 

tot standaard voor heel Shell. 

Er moest een one stop shop komen 

voor het leren binnen de hele groep. 

“De oude situatie was erg verwarrend”, 

erkent John Oldham, learning 

manager GP. “Waar moet ik naar toe? 

Wat is er allemaal? We konden niet 

veel meer doen dan mensen verwijzen 

naar de Open University van EP 

of naar het interne Shell Learning. 

Dat weerhield velen ervan uit te 

zoeken wat er allemaal bestond. Nu 

kunnen we de mensen nauwkeurig 

vertellen waar ze moeten zijn.” 

Scott Beaty, global practice leader 

Learning Services bij Shell Learning 

vult hem aan met: “Omdat veel mensen 

de EP Open University gebruikten, 

die gebaseerd is op de voor dit 

doel best bestaande IT-technologie 

en die een goede reputatie had, wilden 

we daarop voortborduren.” 

De komst van de one stop shop betekent 

niet dat de verschillende entiteiten 

binnen Shell geen eigen leerfaciliteiten 

meer zullen aanbieden. Waar 

het gaat om specifi eke expertise - of 

kennis die nodig is in verband met 

lokale weten regelgeving - blijven 

de diverse Shell-organisaties kennisoverdracht 

over die eigen specialismen 

aanbieden. Wel veel maar niet 

alle leren binnen Shell zal daarom 

onder één centrale paraplu komen te 

vallen. 

Wapen in concurrentiestrijd 

Waarom krijgt leren binnen Shell nu 

zoveel aandacht dat het bedrijf er 

zelfs een eigen universiteit voor in 

het leven roept? Oldham: “De business 

waarin wij ons bevinden, is 

momenteel uiterst competitief. Shell 

kan alleen overleven als alle medewerkers 

als collectief beter zijn dan 

de concurrent. Shell is niets anders 

dan de optelsom van de kennis en 

vaardigheden van haar mensen.” 

Lomas vult hem aan met: “Het is cruciaal 

dat we de beste talenten binnenhalen 

en binnenhouden. Maar tevens 

moeten we in alle businesses waarin 

we actief zijn de mensen wereldwijd 

toegang geven tot dezelfde mogelijkheden 

als die van de West-Europese 

en Amerikaanse collega’s. Het centraal 

ontwikkelen van een portfolio 

van leermogelijkheden, dat gebruik 

maakt van de modernste leertechnieken, 

is een belangrijke strategische 

impuls en staat voor meer dan alleen 

een website.” 

Waarmee hij ondermeer doelt op het 

rekruteringselement; de SOU moet 

het bedrijf extra aantrekkelijk maken 

voor potentiële medewerkers en 

moet ook de retentie versterken. Of, 

zoals Beaty het verwoordt: “Mensen 

komen naar Shell vanwege de werkomgeving 

waarin ze zich comfortabel 

voelen, waar ze zich persoonlijk 

en professioneel kunnen ontplooien 

en waar ze door leren hun kwaliteiten 

verder kunnen verbeteren.”

“Shell kan alleen overleven als alle ruim 

100.000 werknemers als collectief beter 

zijn dan de concurrent.” 

En die nieuwe mensen moeten er 

komen. Zoals bij zoveel bedrijven 

vergrijst Shell’s personeelsbestand in 

rap tempo. Het bedrijf zal de kwaliteiten 

van de vele nieuwkomers verder 

moeten ontwikkelen om ‘Shell 

verder te brengen als de ouderen 

straks zijn vertrokken’. 

Overigens blijkt de SOU niet beperkt 

tot alleen de Shell-populatie. Volgens 

Lomas biedt de open universiteit in 

bepaalde gevallen ook toegang tot 

leren binnen Shell aan (toekomstige) 

businesspartners en contractors. 

Het leren migreren 

Uiteindelijk doel is al het leren binnen 

Shell te leveren vanuit de SOU. 

Die zal daarvoor over een allesomvattend 

portfolio beschikken. Programma’s 

voor het ontwikkelen van leiderschap, 

technische programma’s 

over Exploratie en Productie, Gas & 

Power en Downstream, inclusief ook 

persoonlijke productiviteitsprogramma’s. 

Het leerpakket zal alle mogelijke 

leermethoden omvatten, van het 

klassieke klaslokaal tot en met innovatief 

‘e-learning’. 

Adam Lomas: “Nu zitten we echter 

nog in de eerste fasen van het samenvoegen 

van leren binnen de Groep. 

Daarom is de SOU ook intern nog een 

redelijk onbekend fenomeen. Binnen 

enkele jaren zal dat anders zijn omdat 

het dan de enige manier zal zijn 

waarop er binnen Shell wordt geleerd, 

met als enige uitzondering de 

specialistische lokale cursussen.” 

Voor het zover is, moeten alle leerprocessen 

gerationaliseerd worden 

en migreren naar de SOU. Voor er 

daadwerkelijk sprake is van genoemde 

one stop shop, zal het project 

meerdere jaren beslaan en meerdere 

fasen doorlopen. Scott Beaty: “De lancering 

begin dit jaar viel samen met 

het migreren van een aantal systemen 

naar de SOU, in de eerste fase. 

In fase twee zullen we een aantal andere 

leerprocessen overbrengen. In 

2007 valt fase drie, waarin we al het 

overige migreren.” 

Een van de grootste onderdelen die 

Shell moet overhevelen naar de SOU 

is het technisch leren binnen Downstream 

Manufacturing in de VS, de 

wereld van voornamelijk raffi nage. 

De rationalisatie en migratie daarvan 

gaat maar liefst drie jaar kosten. Oldham: 

“Dat rationaliseren deden we 

ook bij niet-technisch leren en moet 

niet worden onderschat. We wisten 

dat er veel was. Door wat we hebben 

gedaan weten we nu ook hoeveel en 

hoe divers dat is en wat daarvan niet 

voldoet aan de standaard van de SOU. 

Met die rationalisatie helpen we de 

studenten. Die krijgen een reductie 

in de keuzen en weten dat waar zij 

uit kunnen kiezen van goede kwaliteit 

is.” 

Shell-graad 

De benaming Universiteit roept uiteraard 

direct de vraag op of Shell 

dan ook een eigen ‘graad’ of andere 

kwalifi catie in het leven zal roepen. 

Lomas zegt dat daarover eigenlijk 

nog geen discussie is gevoerd. “In 

eerste instantie gaat het om het laten 

groeien van kansen, vooral op technisch 

vlak, om in lijn te komen met 

externe graden. Dat zullen we autoriseren 

binnen de SOU. Zo bieden 

we in bijvoorbeeld EP de mogelijkheid 

om een masters degree te ha- 

Kennis van het 

net halen 

Het element ‘open’ is zeker van toepassing 

op de Shell Open University; 

tachtig procent van het leren vindt 

plaats buiten de klaslokalen. 

De SOU zet alle leersystemen naast 

elkaar en spreekt daarom ook van 

‘blended learning’, ofwel gemengd 

leren. De keuze hiervoor is ontstaan 

uit de toegenomen kennis over de 

effectiviteit van de diverse leersystemen. 

Voor volwassenen en populaties 

bestaande uit diverse leeftijdsgroepen 

en culturele achtergronden blijkt de 

klassikale methode tevens de minst 

effectieve. 

De meest effectieve leermethode is zelf 

kennis ‘van het net’ halen. Voorbeelden 

van methoden die zich tussen deze 

twee uitersten bevinden zijn onder 

meer mentoring, coaching, kennisnet 

en leren op de werkplek. 

Met de SOU wil Shell een omgeving 

creëren om dat ‘andere’ leren aan te 

moedigen door de student meer maatwerk 

te bieden. 

De mannen van de Shell Open Universiteit, 

v.l.n.r.: Adam Lomas, Scott Beaty 

en John Oldham. “We moeten zorgen 

dat Shell verder kan als de ouderen 

straks zijn vertrokken.” 

len aan een externe universiteit. En 

in de wereld van het boren zijn de 

Shell Round One en Round Two in 

de praktijk erkend - al zijn het geen 

universitaire graden - als de ‘gouden 

standaard’ in drilling. In de toekomst 

zullen we vergelijkbare ontwikkelingen 

zien.” 

Maar, levert dit niet het risico op dat 

jonge mensen een paar jaar bij Shell 

komen, er een leuke opleiding volgen 

en vervolgens hun heil zoeken bij de 

concurrent? Adam Lomas: “Dat mensen 

na onze wereldklasse-opleiding 

soms bij een ander gaan werken, 

weten we. Daarover maken we ons 

geen zorgen; dat gebeurt toch. Al is 

het verloop bij ons heel laag. Wat we 

hopen, is dat we in de voorhoede zullen 

blijven en dat mensen bij ons komen 

óók omdat we goed zijn in leren. 

Natuurlijk willen we geen mensen 

kwijtraken, zeker geen goede. Maar 

als ze gaan, dan gaan ze als ambassadeurs 

voor wat er binnen Shell gebeurt 

rond leren. Dan beschouwen 

we onze inspanning en het geld nog 

steeds als een goede investering.” 


TEKST: PIETER NOUWEN FOTO: ERNST BODE 

MEER GEWICHT 

IN DE TECHNISCHE 

SCHAAL 

De drie Technische 

Universiteiten van ons 

land werken toe naar 

een federatie. Doel is 

krachtenbundeling voor 

meer internationaal 

gewicht. 

Shell is enthousiast 

voorstander van het 

proces dat volgens 

federatievoorzitter 

Hans van Luijk (foto) 

‘brain drain’ moet 

omzetten in ‘brain 

gain’. 

Kunde en excellentie 

Dit zijn de algemene werkterreinen van de vijf Centres of Competence 

(CoC) en de specifi eke gebieden waarop het onderzoek in de Centres 

of Excellence (CoE) zich gaat richten: 

1 CoC: High Tech Systems & Materials. 

CoE: Intelligent mechatronic systems, ofwel mensachtige robotsystemen 

die met een hoge precisie en gevoeligheid onder meer in staat 

zijn tijdrovend werk te doen, reddingswerkzaamheden te verrichten en 

chirurgen te helpen bij zeer precieze operaties. 

2 CoC: Fluid and Solid Mechanics. 

CoE: Multiscale phenomena in fl uids and solids: de manier waarop het 

macrogedrag van vloeibare en vaste stoffen afhangt van interacties op 

microschaal. Enkele toepassingen: fl exibele elektronica, zelfherstellend 

materiaal, betere klimaatvoorspellingen en ink-jet printers. 

3 CoC: Applications of Nanotechnology. 

CoE: Bio-nano applications, die het mogelijk maken ziekten te diagnosticeren 

en te behandelen voordat onherstelbare schade is aangericht. 

Nodig daarvoor zijn single molecule en single cell studies en het 

opsporen van ziekte-veroorzakende moleculen (bio- en nanosensing). 

4 CoC: Netherlands Institute for Research in ICT (NIRICT). 

CoE: NIRICT Centre for Design, Analysis and Synthesis of Dependable 

Systems: het bevorderen van de betrouwbaarheid, de veiligheid en de 

toegankelijkheid van ICT-systemen voor bijvoorbeeld internet, auto’s, 

vliegtuigen, telefooncentrales en medische systemen. 

5 CoC: University Research Group on Sustainable Energy 

Technologies (URGENT). 

CoE: Goedkope en zeer effi ciënte zonnecellen; directe productie van 

waterstof uit zonlicht; waterstofopslag en toepassing in brandstofcellen 

voor een nieuwe generatie emissievrije auto’s; bioraffi nage; gebruik 

van biobrandstoffen. 


‘Ik vind dat we heel grote stappen 

hebben genomen, zowel 

ten behoeve van de universiteiten 

als van de Nederlandse 

samenleving. We hebben dingen gedaan 

waarvan we drie jaar geleden 

zelfs niet zouden hebben gedroomd.” 

Als Hans van Luijk, voorzitter van het 

College van Bestuur van de Technische 

Universiteit Delft het over ‘we’ 

heeft, zijn dat de drie technische universiteiten 

van ons land: de TU Delft, 

de TU Eindhoven en de Universiteit 

Twente. Hun ‘grote stappen’ zullen 

resulteren in een federatie, die op 

31 maart 2007 formeel wordt bekrachtigd. 

De federatie-in-oprichting 

heeft al een bestuur, dat bestaat uit 

de voorzitters van de drie TU’s. Van 

Luijk is momenteel de voorzitter van 

deze voorzitters. 

“Het idee van een fusie”, gaat hij verder, 

“hebben we van begin af aan 

afgewezen. De belangrijkste reden 

daarvoor was het behoud van de 

naam, de identiteit en de reputatie 

van de drie universiteiten, met name 

in het buitenland. Verder waren we 

ervan overtuigd dat wetenschappelijk 

succes niet top-down kan 

worden gestuurd. Dus hebben we 

de vorm gekozen van een federatie, 

waarin we samenwerken op het gebied 

van onderwijs, onderzoek en 

kennisvalorisatie.” 

En: “Naast medisch onderzoek is 

grootschalig technisch onderzoek 

het kostbaarste wat er is en het 

wordt steeds duurder naarmate de 

complexiteit van de benodigde apparatuur 

toeneemt. Maar de budgetten 

groeien niet exponentieel mee. Dus 

zullen de drie universiteiten hun onderzoekprojecten 

onderling moeten 

afstemmen.” 

Door onderlinge afstemming ontstaat, 

aldus Van Luijk, “ook meer 

massa en impact rond de onderzoekthema’s, 

waardoor je meer gewicht 

in de schaal kunt leggen bij het verwerven 

van fi nanciering.” 

Als derde reden noemt Van Luijk de 

toenemende internationale concurrentie 

waar het gaat om het binnenhalen 

van wetenschappelijk talent op 

hoog niveau. “Dat voelt zich aangetrokken 

tot grotere onderzoeksgroepen 

met een goede outillage. De hoeveelheid 

wetenschappelijk talent van 

niveau loopt in Nederland al vijftien 

jaar terug; het is nu schaars. Door 

samenwerking willen wij een aantal 

wetenschapsgebieden in Nederland 

behouden en bij voorkeur uitbrei-

den; willen we de brain drain veranderen 

in een brain gain.” 

Competence en Excellence 

Hoe gaat men dat doen? “Eerst hebben 

we bekeken”, zegt Hans van 

Luijk, “welke onderzoeksgroepen 

we gemeenschappelijk hadden en 

dus voor onderlinge afstemming in 

aanmerking kwamen. Dat bleken vijf 

groepen te zijn. Daar hebben we als 

het ware een hek omheen gezet en 

dat worden nu Centres of Competence. 

Bovenop die vijf centra gaan 

we nog eens pieken zetten waarmee 

we de wereldtop kunnen bereiken: 

de Centres of Excellence. Het gaat 

hier niet om, zeg maar, fysieke centra 

met elk een eigen gebouw, maar 

om netwerken waarbinnen gezamenlijk 

wordt gesproken over dingen 

als onderzoeksprogrammering 

en -activiteiten, leerstoelenplannen 

en investeringen. Wel zul je zien dat 

ze elk hun eigen cultuur gaan krijgen 

en een eigen naam. Zo hebben 

we al een Center of Competence dat 

NIRICT heet, het Netherlands Institute 

for Research in ICT.” 

Het ministerie van OCW verstrekt 

voor de vijf centra een eenmalige 

subsidie van 50 miljoen euro, die 

verspreid over vijf jaar wordt uitgekeerd. 

Van Luijk: “Als je dat bedrag 

in perspectief zet, zie je dat het eigenlijk 

heel weinig is. Per jaar is het 

voor de drie universiteiten maar één 

procent van hun begrotingen. De 

eenmalige subsidie is niet bedoeld 

om de centra op te zetten en in stand 

te houden, maar om dertig top-hoogleraren 

aan te trekken die ze de nodige 

stimulansen kunnen geven. Als 

je weet dat er bij de drie TU’s momenteel 

75 hoogleraren werken, dan 

betekent het een behoorlijke uitbreiding.” 

De nieuwe top-hoogleraren zullen 

- kunnen - niet worden gelokt met 

hoge salarissen. Van Luijk: “Wetenschappers 

zijn geen mensen die grote 

zakken geld najagen; voor hen is de 

inhoud belangrijker. Ze willen graag 

deel uitmaken van een groep die op 

wereldschaal impact heeft. Ze willen 

bij een winning team horen, dat 

zorgt voor spraakmakend onderzoek 

en de bijbehorende publicaties.” 

Over schutting kijken 

Via Hans van Luijk hebben zowel 

de TU Delft als de federatie goede 

contacten met Shell: voordat hij 

eind 2001 in Delft aantrad als collegevoorzitter, 

had hij - na te zijn afgestudeerd 

als chemisch technoloog 

- al een 32-jarige loopbaan bij Shell 

achter de rug. 

Bestuurders van universiteiten die 

bindingen hebben met grote ondernemingen: 

het is een verschijnsel 

dat heeft geleid tot de kritiek dat die 

bestuurders niet helemaal onafhankelijk 

meer zijn. Van Luijk reageert: 

“Het besturen van een universiteit is 

een lastige zaak, dus strekt het volgens 

mij tot aanbeveling wanneer iemand 

in die functie elders bestuurservaring 

heeft opgedaan; wanneer 

iemand in andere hoedanigheden 

over de schutting heeft gekeken.” 

Van Luijk maakt zich “grote zorgen” 

over het verval van de natuurwetenschappelijke 

kennis in ons land. 

“De belangstelling voor techniek is 

al vijftien jaar aan het teruglopen en 

pas zeer recent lijkt er enige groei 

in te zitten, maar wel vanaf een heel 

laag niveau. Om redenen die me geheel 

onduidelijk zijn, wordt het vakkenpakket 

natuur en techniek in het 

VWO bovendien verder uitgekleed. 

Dat verlies kunnen we als universiteiten 

enkel compenseren met aansluitingstrajecten, 

want we kunnen 

en willen de studieduur niet verlengen. 

Verder zijn we blij met een 

programma als Jet-Net (Jongeren en 

Technologie Netwerk Nederland - 

red.), waaraan ook Shell deelneemt. 

Het is een initiatief waaraan wij van 

Ondernemende hoogleraren, 

‘goede zaak’ 

Als research advisor van de Shell Groep is Peter Kwant opgetogen over 

de Centres of Competence/Excellence in wording. “Als gevolg van de 

globalisering zijn er in de wereld momenteel krachten aan het werk die je 

niet kunt negeren. Daarom worden in Nederland op natuurwetenschappelijk 

en technisch gebied heel wat inspanningen verricht om in dat krachtenveld 

overeind te blijven. Universiteiten, onderzoeksinstituten, overheid 

en bedrijfsleven werken onder meer samen in het Forum Techniek en 

Wetenschap, de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie, het 

Joint Solar Programme en het Dutch Polymer Institute, dat op zoek is naar 

nieuwe materialen voor het opwekken van zonne-energie. Shell doet in al 

die clubs mee; we vinden het prachtig. Nu komt daar de federatie van de 

TU’s met haar Centres of Excellence bij. Over de onderzoekthema’s van 

de centra hebben we al een heleboel contacten lopen. Directe researchsamenwerking 

staat nog niet op de agenda, maar wat niet is kan komen.” 

Rein Willems, president-directeur van Shell Nederland, zegt dat Shell het 

initiatief van de drie TU’s “van harte heeft toegejuicht. Op een aantal vakgebieden 

kunnen we in Nederland nieuwe, goede hoogleraren uitstekend 

gebruiken. Zo hebben we binnenkort misschien geen enkele hoogleraar 

katalyse meer. Shell heeft twee grote researchlaboratoria in ons land - in 

Amsterdam en in Rijswijk - en ook daarom vinden we het van wezenlijk belang 

dat hier goede opleidingen zijn die goede ingenieurs afl everen. Onze 

research- en technologiecentra hebben hun activiteiten deels gekoppeld 

aan die van de universiteiten. Het zou te gek zijn als er in die labs niemand 

meer zou werken die afkomstig is van een Nederlandse universiteit, vooral 

als ze pal naast elkaar liggen zoals Rijswijk en Delft.” 

Verder vindt Willems het “een uitstekende zaak dat de TU’s naar een effi 

ciëntere structuur toegaan. Die moet ervoor zorgen dat er uiteindelijk 

een gelijkblijvend of groter aantal hoogleraren per student beschikbaar is, 

terwijl de back-offi ce gelijk blijft.” 

Over de samenwerking tussen bedrijven en universiteiten zegt hij tot slot: 

“We gaan toe naar een situatie waarin hoogleraren nog meer in de samenleving 

staan dan nu al het geval is. Dat houdt ook in dat ze zich commercieler 

zullen opstellen. Nu al tonen hoogleraren steeds meer ondernemingszin, 

wat een goede zaak is.” 

De lift gaat langzaam omhoog 

De inspanningen om meer jongeren bèta- en techniekopleidingen te laten 

volgen, beginnen langzaam effect te krijgen. Vorig jaar groeiden de universitaire 

bètastudies met drie procent, dit jaar destilleerde het Platform 

Bèta Techniek uit de cijfers van de Informatie Beheer Groep een groei met 

gemiddeld vier procent. 

Opvallende stijgers zijn wiskunde (+17%), aardwetenschappen (+16%) en 

life science & technoiogy (+15%). Grootste dalers zijn klinische technologie 

(-18%) en bouwkunde (-6%). 

harte meewerken, alleen al om de 

achteruitgang te keren.” 

Laatste vraag: zullen de Centres of 

Excellence de brain drain kunnen keren? 

Hans van Luijk: “Het is onze hoop 

en onze ambitie dat ze gaan fungeren 

als een katalysator die dat proces op 

gang brengt. Dat we, door deze hobbel 

te nemen, succesvoller worden 

in het verwerven van fi nanciering 

voor onze onderzoekprogramma’s. 

Verder moet je niet vergeten dat die 

centra een extra inspanning zijn, bovenop 

de vijf researchcentra die we 

al hebben. Die multifunctionele centra 

- ze gaan over de verschillende faculteiten 

heen - zijn gecreëerd rond 

vijf maatschappelijke vraagstukken 

die van belang zijn voor een wereld 

waarop straks negen miljard mensen 

een plaats moeten krijgen: duurzame 

energie, duurzame processen, de directe 

leefomgeving, de aarde en het 

water. Het onderzoek van deze centra 

wordt afgestemd op de nieuwe 

Centres of Excellence. Alles bij elkaar 

is er sprake van een bottom-up 

proces, dat we nu even moeten aanjagen. 

Laten we ons concentreren op 

het groeipad van dat proces en ervan 

leren, alvorens volgende stappen te 

zetten. Laten we streven naar een 

groei van het momentum en naar 

groei in het vertrouwen van de betrokkenen, 

van het bedrijfsleven en 

van de buitenwereld.” 


FLUISTERENDE 

OMWENTELING 

TEKST: PIET DE WIT FOTO’S: ERNST BODE, HOLLANDSE HOOGTE, ANP PHOTO 

Eerdere grote prijsstijgingen kregen de betiteling ‘oliecrisis’ mee. Maar de recente prijsexplosie 

passeert vrijwel fl uisterend. De wereldeconomie groeit met een percentage als van de na-oorlogse 

‘Wederopbouw’. “Toch is het waarschijnlijk dat er nu juist wel sprake is van een waterscheiding 

in de energievoorziening”, aldus Rein Willems, President-Directeur van Shell Nederland.*) 

‘Een crisis is niet per se ook 

een waterscheiding; en soms 

zijn er waterscheidingen die 

haast op kousenvoeten ons 

leven binnensluipen. De 

energiecrisis van 1979 en 1980, toen 

de olieprijzen verdrievoudigden als 

reactie op de Iraanse omwenteling 

en de Iran-Irak-oorlog die daarop 

volgde, betekende geen waterscheiding 

in de energievoorziening. De 

systemen overleefden de schok moeiteloos. 

Zelfs de moeder-van-alle-oliecrises, 

die van 1973 na de Arabisch-Israëlische 

oorlog, was geen cesuur in de 

zin dat na de schok, inclusief boycots, 

de energievoorziening fundamenteel 

anders werd. Weliswaar versterkte 

het de relatieve machtsvermindering 

van particuliere oliemaatschappijen 

(ooit als ‘The Seven Sisters’ betiteld) 

ten gunste van aanvankelijk alleen 

OPEC, later ook andere staatsoliemaatschappijen, 

maar de wereldeconomie 

draaide spoedig door in 

het oude spoor, ook omdat buiten 

de OPEC de olieproductie fors ging 

groeien. 

Bijzonder is dat we vandaag níet spreken 

van een energiecrisis. Terwijl 

olie, in nominale dollars, nu ruim 

drie maal duurder is dan in 1999 en 

de spotprijzen voor gas op Europese 

en Noord-Amerikaanse markten 

regelmatig records noteren. Overigens 

moet hierbij een kanttekening 

worden geplaatst: de gemiddelde 

Amerikaanse consument besteedt 

nu ongeveer vier procent van zijn 

besteedbaar inkomen aan energie. 

Hij komt daarmee dicht bij het peil 

van het eind van de jaren zeventig. 

Maar intussen is zijn besteedbaar inkomen 

fors gegroeid en weegt energie 

dus in absolute termen minder 


zwaar in het besteedbaar inkomen. 

De wereldeconomie groeit dit jaar - 

gemeten in koopkrachtpariteit - met 

ruim vijf procent, dat is althans de 

voorspelling van het IMF. Vorig jaar, 

toen de energieprijs de hoogte in begon 

te schieten, was de globale economische 

groei ook al fors, namelijk 

4,8 procent. Het IMF voorspelt voor 

2007 een lichte teruggang, maar met 

4,7 procent zou het wel het vijfde 

jaar in successie worden waarin de 

wereldgroei boven de vier procent 

ligt. Dat zijn percentages die doen 

denken aan de Wederopbouwperiode 

na de Tweede Wereldoorlog. In 

zo’n situatie kun je moeilijk van een 

crisis spreken. 

Toch zou het best kunnen dat we momenteel 

wél een waterscheiding in de 

energievoorziening meemaken. Het 

is een omwenteling die haast fl uisterend 

tot ons komt. Waarom geen 

breuk in 1973 en 1979, en nu wel? 

Omdat er toen in feite een één-dimensionale 

verandering plaatsvond, 

namelijk een hogere olieprijs, waar 

de wereld ook nog eens op reageerde 

met verkeerd monetair beleid. 

Gezonde bedrijven 

De situatie anno-2006 in de energiesector 

kent veel meer facetten. Zoals: 

■ Een zorg over het aanstaand eind 

van ‘easy oil’, dus goedkoop te 

produceren reserves. 

■ Een zorg over de blijvende instabiliteit 

van de regio met niet 

alleen de meeste reserves van 

die ‘easy oil’, maar ook met de 

meeste - in feite de enige - reserveproductiecapaciteit, 

het Midden-Oosten. 

■ Een zorg over de betrouwbaarheid 

van leveringen uit andere 

gebieden, zoals Rusland en West- 

Afrika. 

■ Sowieso een verharding van de 

internationale energiepolitieke 

verhoudingen, waarbinnen het 

bezit van olie en gas een politiek 

instrument is geworden. Landen 

met voorheen een lage politieke 

status krijgen hiermee invloed. 

■ Een algemene verslechtering 

van het wereldwijde politieke 

en maatschappelijke vertrouwen 

tussen culturele blokken en de 

drang daarom om onafhankelijker 

te zijn bij de voorziening met 

strategische grondstoffen. 

■ Een zorg over de klimaateffecten 

die zouden kunnen optreden als 

we onveranderd doorgroeien in 

fossiele brandstoffen. 

Dit alles speelt zich wel af in een heel 

andere bedrijfseconomische, monetaire 

en handelstechnische situatie 

dan in de jaren zeventig en tachtig. 

Bedrijven presteren momenteel sterk 

en zijn gezond gefi nancierd; ze hoeven 

nauwelijks een beroep te doen 

op kredieten of emissies. De grootste 

zorg van veel Boards is momenteel 

hoeveel eigen aandelen ingekocht 

moeten worden met surplus-geld - 

een ongekend luxeprobleem. 

Monetair hebben de meeste landen 

bovendien hun zaken goed op orde; 

de infl atie is daardoor relatief laag. In 

1993 bijvoorbeeld bedroeg de infl atie 

op wereldschaal bijna 35 procent en 

lag de reële economische groei op 1,2 

procent. Vorig jaar was het gemiddelde 

infl atiecijfer van de wereld slechts 

3,7 procent en was de economische 

groei, gemeten in koopkracht, die 

eerder genoemde 4,8 procent. 

De diverse wereldhandelsrondes in 

het kader van de WTO hebben belangrijk 

bijgedragen aan de versnel- 

ling van de economische groei. En ze 

voorkomen nu dat handelsbarrières 

worden opgeworpen in tijden van 

onzekerheid. Protectionisme is een 

grotere bedreiging voor de groei van 

de wereldeconomie dan hoge energieprijzen. 

In deze nieuwe situatie vindt wel 

een grote verschuiving van kapitaal 

plaats. De overschotten op de lopende 

rekening van olie-exporteurs bedroegen 

vorig jaar zo’n $400 miljard, 

vier maal zoveel als in 2002. Een fl ink 

deel van dat geld is geïnvesteerd in 

Amerikaanse waardepapieren en in 

futures bij grondstoffenfondsen. De 

geldstroom ondersteunt de opwaartse 

prijsspiraal voor energie en moedigt 

de Amerikanen aan om door te 

gaan met op de pof te leven. 

‘Zenuwachtige energie’ 

Door een veelheid aan redenen, leven 

we in een tijd van ‘zenuwachtige 

energie’, zoals de Economist begin 

dit jaar schreef. De zenuwachtigheid 

heeft een andere achtergrond dan 

die van 1973 en 1979 en zal daarom 

leiden tot structurele koerswijzigingen. 

De kern zal zijn dat landen - en 

blokken van landen - hard gaan werken 

aan diversifi catie om zo voor hun 

energievoorziening minder afhankelijk 

te worden van een kleine groep 

van leveranciers in minder stabiele 

landen en regio’s. Hoe ziet de wereld 

er uit na de waterscheiding - die we 

ook benoemen als ‘energietransitie’? 

■ De basis ervan wordt nog lang - 

zeker nog wel 50 jaar - gevormd 

door de conventionele fossiele 

bronnen olie en gas. Veel van de 

nieuw open te leggen velden zullen 

liggen in extreme gebieden, 

zoals de ultradiepe zee of rond de 

Noordpool. De marginale kosten 

* Deze tekst is een actualisering van een eerder uitgesproken speech op een congres van de Adviesraad Internationale Vraagstukken in Den Haag.

“De leveringszekerheid 

ligt op zo’n hoog 

niveau dat het beeld 

is ontstaan dat de 

ononderbroken aanwezigheid 

van voldoende en 

betaalbare energie een 

vanzelfsprekendheid is. 

Dat is het niet.”

Destijds (1973) heette het ‘oliecrisis’, vandaag de dag staan de wegen tot de gangboorden 

vol zodat de congestieproblemen (fi les en luchtkwaliteit) ons dwingen na te denken over 

nieuwe modellen van energievoorziening en mobiliteit. 

van oliewinning zullen hierdoor 

omhoog gaan. 

■ Nieuw is dat veel meer onconventionele 

olie en gas geproduceerd 

zal worden. Dan praten 

we onder andere over zware 

olie, oliezanden en schalie. En 

bij aardgas over tight gasses uit 

moeilijk producerende reservoirs 

en coal bed methane uit 

steenkoollagen. Grote reserves 

van onconventionele koolwaterstoffen 

zijn te vinden in Canada, 

Venezuela, de Verenigde Staten 

en China. Ook hier geldt dat de 

marginale productiekosten van 

deze reserves veel hoger liggen 

dan die van de ‘easy oil’ omdat 

meer technologie nodig is voor 

de productie en vanwege relatief 

lage winningspercentages. 

■ De klimaatangst opent de weg 

naar grootschalige opberging 

van CO 2; de samenleving zal het 

normaal moeten vinden te betalen 

voor ‘afvalverwerking’ van 

CO 2 in lege gasvelden, in nog niet 

lege olievelden, in waterhoudende 

reservoirs, of voor het mineraliseren 

in inerte stoffen, zoals 

bouwmateriaal. Deze extra kosten 

zullen terug te vinden zijn in 

de kosten van energie - nog meer 

opwaartse prijsdruk dus. 

■ Via vergassings- en synthesetechnologie 

kunnen steenkool, 

aardgas, biomassa en elke koolstofhoudende 

afvalfractie worden 

omgezet in motorbrandstoffen 

en chemical feedstocks. 

Daarnaast komt veel celluloseethanol 

beschikbaar uit nieuwe 

bioconversietechnologie en straks 

ook diesel uit biologisch afvalmateriaal 

via zogeheten Biomass 

to Liquids processen. 


■ Technologiedoorbraken bij met 

name solar zullen voor grootschalige 

schone elektriciteitsproductie 

zorgen, waarmee waterstof 

geproduceerd kan worden voor 

schone motortechnieken zoals 

brandstofcellen. Voor zowel de 

biobrandstoffen als voor nieuwe 

solartechnologie zal gelden dat 

ze duurdere energie produceren 

dan uit easy oil, zelfs inclusief de 

zo vaak besproken fear factor die 

in de huidige prijs verwerkt zou 

zijn. 

Staatsgedreven energiebeleid 

In alle gevallen is de nieuwe energie 

dus duurder dan de oude. Maar daarmee 

wil ik niet zeggen dat de huidige 

70 dollar of zo voor een vat ruwe 

olie, ofwel 37 eurocent per liter, de 

bodemprijs is geworden. Elke grondstofprijs 

is cyclisch, ‘what goes up 

must come down’, dus ook ruwe olie 

wordt wel weer een keer goedkoper. 

Overigens wil dat niet automatisch 

betekenen dat de consumentenprijs 

dan in gelijke mate daalt. De nieuwe 

bronnen zijn immers duurder te 

produceren en overheden hebben 

een groeiende neiging om energietransitie, 

voorzieningszekerheid en 

klimaatbeleid te sturen via marktmechanismen. 

En energie-exporterende 

landen eisen hogere royalties en 

belastingen. Temidden van verdere 

pieken en dalen zal op termijn de 

prijsbodem gestaag hoger komen te 

liggen, is mijn aanname. 

Iedereen is het eens over de noodzaak 

van diversifi catie van de energievoorziening. 

Maar als het op 

uitvoering aankomt, is er minder 

unanimiteit. Op nationaal niveau is 

er de vraag welke energiebronnen 

en technologieën de voorkeur krijgen, 

en welke worden uitgesloten. 

Ook moeten landen kiezen tussen 

internationale samenwerking of een 

Alleingang. In de EU gaat de discussie 

nu over hoeveel nationaal beleid 

wordt overgeheveld naar een Common 

Energy Policy. Tevens zullen 

ingrijpende industriepolitieke keuzes 

gemaakt moeten worden, bijvoorbeeld 

over hoeveel buitenlands 

bezit toegestaan mag worden in nationale 

energiebedrijven, privaat en 

publiek. 

Recente ontwikkelingen in zowel de 

Verenigde Staten als de EU en Rusland 

maken duidelijk dat hier grote 

potentiële spanningsvelden bestaan 

- en dan een spanning die geen positieve 

energie opwekt. 

Dan is er nog een element, namelijk 

de positie van de energieproducerende 

industrie. Het staatsgedreven 

energiebeleid is duidelijk terrein aan 

het winnen. Denk aan de Russische 

opstelling tegenover de Oekraïne en 

de EU ten aanzien van aardgaslevering 

en marktentree. Terwijl de liberale 

Verenigde Staten een overname 

dwarsboomde van een oliemaatschappij 

door een Chinese partij. 

Andere landen herschrijven eenzijdig 

de royalty- en accijnsafspraken 

om meer over te houden aan de nationale 

productie. 

Geen vanzelfsprekendheid 

Laat ik vaststellen dat de private 

energiesector de wereld goed heeft 

bediend en nog steeds bedient. 

De leveringszekerheid ligt op zo’n 

hoog niveau dat het beeld is ontstaan 

dat de ononderbroken aanwezigheid 

van voldoende en betaalbare energie 

een vanzelfsprekendheid is. 

Dat is het niet. Het is een monu- 

mentale prestatie dat er achter elk 

lichtknopje stroom zit, dat de kachel 

altijd brandt en dat tankstations vol 

bevoorraad zijn zodat een oponthoud 

daar geen 24 uur duurt, maar 

iets van vijf minuten. Dat kan alleen 

als je tot in de fi nesses een structuur 

beheerst die zowel beslissingen-perkwartier 

kan nemen als investeringsbeslissingen 

van soms tientallen 

miljarden dollars in activa met een 

economisch leven van vaak veertig 

jaar of langer. 

Kan de staat - of een verbond van staten 

- dat beter? Absoluut niet. Heeft 

de staat - of een verbond van staten - 

een rol te spelen om de particuliere 

energiesector te steunen en te faciliteren? 

Absoluut wel. 

Als ik naar de EU kijk, dan is het interessant 

om te zien dat het bij de 

oprichting ging om kolen - en staal, 

in de EGKS - en dat iets later het 

gezamenlijk veiligheidsbeheer van 

kernenergie werd uitgevoerd door 

Euratom. Maar pogingen daarna om 

het algemene energiebeleid onder 

de regels van een gemeenschappelijk 

marktbeleid van liberalisering en 

concurrentie te brengen, mislukten. 

Nu is die beweging weer nieuw leven 

ingeblazen, gestimuleerd door 

de grote geopolitieke en energietechnische 

veranderingen die ik 

eerder noemde. Europa toont hierbij 

een ambivalent gezicht. De afspraak 

is de energiesector te liberaliseren 

en te privatiseren. Nederland en een 

aantal andere landen hebben hun 

gas- en elektriciteitsmarkten inmiddels 

vrij gemaakt. Dat is verstandig 

beleid. Maar andere landen vertonen 

protectionistisch gedrag. Zij gedragen 

zich hiermee niet alleen als 

fellow travelers maar verhinderen 

ook nog eens een optimale Euro-

pese waardecreatie. In maart van dit 

jaar schetste buitenlandcoördinator 

Javier Solana de omvang van de Europese 

uitdaging: de EU draait nu al 

voor 50 procent op importenergie en 

volgens de meeste ramingen is dat in 

2030 90 procent geworden voor olie 

en 70 procent voor gas. Dat hoeft op 

zich geen probleem te zijn als Europa 

de importen sterk gediversifi ceerd 

heeft, er open markten bestaan, en 

er wederzijds gedeelde belangen zijn 

bij zowel leverancier als klant. Voor 

dat laatste is een hoog niveau van 

onderling vertrouwen nodig, en dat 

kan geleverd worden als de politiek 

‘voorspelbare’ internationale wetgeving 

en regulatie afl evert. 

Pragmatisch opereren 

Vanuit onze bedrijfsoptiek is de EU de 

eerst aangewezen partij om aan zo’n 

politieke vertrouwensbasis te werken. 

Dat hoeft geen aanvullende nationale 

akkoorden uit te sluiten, mits 

ze niet contrair zijn aan de grote lijn. 

En zeker mogen ze geen nationaal 

protectionisme verhullen. Er moet 

wederzijds vertrouwen en erkenning 

van wederzijdse afhankelijkheid ontstaan. 

In zo’n positief milieu zal de 

markt vervolgens het werk moeten 

doen. Energiebedrijven moeten vrij 

zijn om handelsakkoorden te sluiten 

met grote en kleine voorraadhouders 

en om naar eigen keuze nieuwe energieprojecten 

te ontwikkelen. 

Op deze manier kunnen ook de 

specifi eke kwaliteiten van nationale 

markten versterkt worden benut, 

bijvoorbeeld de unieke geologische 

capaciteit van Nederland om te fungeren 

als gasrotonde voor heel West- 

Europa. Er is helemaal niets mis mee, 

ook niet in het kader van het ‘solidariteitsprincipe’, 

om zo’n aspect van 

de Europese security of supply bilateraal 

- maar in overleg - te regelen. 

Alle factoren bij elkaar maken dat 

Shell de publicatie van het ‘High level 

Energy Green paper’ van de Gemeenschap 

verwelkomt. De EU heeft 

een belangrijke rol te spelen in het 

zekerstellen van een duurzame energie-aanvoer 

en het doelmatig functioneren 

van de Europese markten. 

Dit moet gebeuren door het steunen 

van initiatieven vanuit de markt en 

door het coördineren van nationaal 

beleid, met name gericht op niet-EU 

partners en andere stakeholders. 

Overigens heb ik ook wel kritiek. De 

EU zegt een bijdrage te willen leveren 

aan het bevorderen van politieke 

stabiliteit in de producerende landen, 

met name gaslanden, omdat dit het 

investeringsklimaat en een stabiele 

energievoorziening ondersteunt. Dat 

is mooi. Maar er wordt geen woord 

besteed aan het aantrekkelijk maken 

van de EU tegenover de andere 

grote blokken die eveneens op zoek 

zijn naar meer leveringszekerheid. 

Europa moet zich realiseren geen 

vanzelfsprekend recht te hebben op 

energie-aanvoer. 

Wie de media volgt ziet elke dag hoe 

bijvoorbeeld de Verenigde Staten, Japan, 

China, India en andere landen 

initiatieven ondernemen om zich 

aantrekkelijk te maken tegenover de 

grote energieaanbieders. 

Ik vind het overigens een verouderde 

‘wij-zij’-benadering. Globalisering, liberalisering 

en de nog steeds versnellende 

technologieontwikkeling maken 

energiezekerheid een mondiale 

zaak. De onderlinge afhankelijkheid 

groeit. Als je buurman en/of handelspartner 

zonder energie zit, brengt dat 

ook schade toe aan jouw economie. 

Zelfs de zogeheten Grote-voorraad- 

landen zijn in economische en zeker 

ook in politieke zin niet echt energieonafhankelijk. 

Het Brusselse Groenboek 

formuleert allerlei wensen en 

voorwaarden waaraan exporterende 

landen moeten voldoen, maar er is 

geen woord te vinden over hoe Europa 

zichzelf aantrekkelijker gaat 

maken als markt. Europa moet bijvoorbeeld 

beseffen dat bijvoorbeeld 

Rusland niet alleen maar een ‘voordeur’ 

heeft om gas door te verkopen, 

maar ook een achterdeur richting 

Azië en het Pacifi c-gebied. Die deur 

is inmiddels al opengemaakt. 

Evolutie, geen revolutie 

Het in het Brusselse Groenboek geformuleerde 

beleid sluit verder aan 

bij de doelstellingen en uitgangspunten 

van Shell. Ik heb het dan over 

de energie-uitdaging, innovatie en 

technologie, respect voor mensen en 

milieu, en natuurlijk ook over onze 

commercieel gedreven wens om de 

voorkeurspartner te zijn in nieuwe 

internationale energieprojecten. 

Politiek energiebeleid moet naar 

mijn idee de volgende drie belangrijke 

doelstellingen op gebalanceerde 

manier nastreven: 

1. Security of energy supplies. Waarmee 

niet alleen ‘zekerheid van levering’ 

wordt bedoeld, maar ook 

voorzieningszekerheid op de lange 

duur. Dit heeft te maken met 

‘human development’ op wereldschaal, 

en met de transitie van de 

huidige koolwaterstof-energievoorziening 

naar een duurzame 

vorm. Er moeten diverse en alternatieve 

opties van bronnen komen, 

die ontstaan door verschillende 

technologieën, producten 

en geografi sche herkomsten. 

2. Doelmatigheid van energieconsumptie. 

Zuinig en slim zijn grote 

maatschappelijke deugden. 

3. Het mitigeren van milieu-effecten, 

op lokaal en globaal niveau, 

inclusief klimaatverandering. 

Als ons dat allemaal lukt, betekent 

het een belangrijke bijdrage aan het 

creëren van de waterscheiding in de 

energievoorziening van de wereld. 

De wereld is te afhankelijk van energie 

om er risico’s mee te lopen. De 

nieuwe tijd moet ontstaan uit een 

evolutie, en niet ontstaan uit een revolutie. 

Europa moet zo realistisch 

durven zijn om een pragmatisch 

energiebeleid te voeren richting 

grote-voorraadlanden. Pragmatisch 

in de zin dat zij via politiek overleg 

wil stimuleren dat de markt tot diversifi 

catie van technieken en bronnen 

komt. 

De energiescenario’s van Shell zeggen 

dat energiezekerheid een globale 

zaak en verantwoordelijkheid 

is, net als klimaatbeheersing. Het 

uitbouwen van globale instituties is 

daarvoor nodig. De noodzakelijke 

processen kunnen niet door individuele 

regeringen worden aangestuurd 

- daarvoor zijn de uitdagingen 

te complex. Zelfs de grootste landen 

aan productie- en gebruikskant kunnen 

niet meer in politiek en economisch 

isolement bestaan. 

Alle oplossingen zullen uiteindelijk 

uit de markt moeten komen - overheden 

kunnen geen ‘winnende technologie’ 

aanwijzen. Overheden kunnen 

wel stimuleren dat de markt versneld 

nieuwe processen, producten en 

systemen bedenkt en invoert. Daar 

houdt de kennis en de verantwoordelijkheid 

van de overheid op en begint 

die van de markt.” 


“De overheid praat en praat over innovatie, 

organiseert van alles en stelt grote bedragen 

beschikbaar, maar hoe komen leuke vindingen tot 

stand? Die moeten van onderop komen.” 

FRITS BÖTTCHER: 

EEN PRAGMATISCHE 

VRIJBUITER

TEKST: PIETER NOUWEN / PIET DE WIT FOTO: ERNST BODE 

Bijna 91 is hij nu, maar zojuist begonnen aan een werk waarvoor hij drie jaar heeft 

uitgetrokken; Frits Böttcher verdiept zich in zijn levensverhaal. Een tijdreis langs 

wetenschap, R&D bij Shell, bedrijfscommissariaten, de Wetenschappelijke Raad 

voor het Regeringsbeleid, de Club van Rome en klimaatverandering. “Ik werd steeds 

gevraagd en van het een kwam het ander.” 

‘Afwisseling doet leven’. Dat 

was de titel van het hoofdstuk 

dat C.J.F. Böttcher op verzoek 

van de Chemische Vereniging 

schreef in het boek ‘Werken 

aan scheikunde’ dat in 1993 bij de 

Delftse Universitaire Pers verscheen. 

De ondertitel ervan luidt: ‘24 memoires 

van hen die de Nederlandse chemie 

groot hebben gemaakt’. 

Toen het boek uitkwam was Frits 

Böttcher 78 jaar. Momenteel is hij 

druk bezig met een, zoals hij het 

noemt, “historisch project”, waarin 

veel meer aan de orde zal komen dan 

zijn scheikundige werk. “Het is een 

poging op een ietwat geordende manier 

vast te leggen wat ik heb gedaan 

in de wetenschap, het bedrijfsleven 

en de openbare sector”, vertelt hij in 

zijn appartement in het centrum van 

Den Haag. 

Zijn project werd gestimuleerd door 

drie verzoeken: “Van de kant van 

Shell is me gevraagd een bijdrage te 

leveren aan het geschiedenisboek 

dat bij het honderdjarig bestaan zal 

verschijnen. Daarin vertel ik over 

de ruim dertig jaar dat ik het bedrijf 

heb geadviseerd op het gebied van 

Research and Development. Ambtenaren 

van het ministerie van Economische 

Zaken zijn geïnteresseerd in 

de historie van mijn commissariaten 

en mensen van Onderwijs en Wetenschappen 

willen weten welke innovatieve 

dingen ik heb gedaan. Toen 

mijn dochter dat laatste hoorde, 

moest ze lachen en zei ze: ‘Dat is net 

zoiets als aan Cruijff vragen wat hij 

aan voetbal heeft gedaan.’” 

Na een drie uur durend gesprek met 

Frits Böttcher - waarbij je geen moment 

denkt met een man van bijna 91 

te praten - en het doorlezen van een 

meegegeven pakketje documentatie 

zijn hier enkele aspecten genoteerd 

van een leven vol afwisseling. 

Alle exacte vakken een tien 

“Mijn grootvader was afkomstig uit 

het Duitse vorstendom Waldeck- 

Pyrmont. Hij bezocht de kleermakersacademie 

in Berlijn en heeft zich 

uiteindelijk als kleermaker gevestigd 

in Rotterdam, want na de Frans- 

Duitse oorlog van 1871 kon hij de 

toegenomen Pruisische invloed in 

zijn land niet meer verdragen. Mijn 

vader is verder gegaan met de zaak, 

waar deftige klanten zich onder meer 

avondkleding en uniformen lieten 

aanmeten.” 

Op 17 oktober 1915 werd Frits Böttcher 

geboren en hij groeide op “als 

een Rotterdammer”, maar dan wel 

een die al vroeg thuis scheikundige 

proeven deed. Hij was zestien toen hij 

zijn eindexamen HBS-B haalde - “met 

voor alle exacte vakken een tien” - en 

in Leiden ging studeren. Daar koos 

hij voor twee hoofdvakken, chemie 

en theoretische natuurkunde, die hij 

beide met een doctoraal afsloot. Als 

tweedejaars mocht hij toehoorder 

zijn op het colloquium van Ehrenfest 

- opvolger van Lorentz en vriend van 

Einstein - waar ook andere beroemde 

natuurkundigen als Pauli en Dirac als 

sprekers werden uitgenodigd. 

“Ik heb me altijd meer theoretisch 

fysicus dan chemicus gevoeld”, zegt 

Böttcher, die desondanks op een chemisch 

onderwerp promoveerde. Een 

pleidooi voor verder diëlectrisch onderzoek 

van Nobelprijswinnaar Debije 

bracht hem ertoe te gaan werken 

aan wat zijn wetenschappelijke magnum 

opus zou worden: de Theory of 

Electric Polarisation, dat in 1952 bij 

Elsevier verscheen en voor een werk 

van een dergelijke aard internationaal 

hoge oplagen haalde. 

Vier dagen in Shell-dienst 

Al tijdens zijn studie werd Böttcher 

uitgenodigd op het Laboratorium van 

de Bataafsche Petroleum Maatschappij, 

zoals het Shell-laboratorium in 

Amsterdam toen nog heette, en vlak 

na zijn promotie begon hij daar als 

onderzoeker. “Dat was op 1 mei 1940. 

Mijn eerste werkdag was op 6 mei en 

mijn laatste op 9 mei, want op de 

tiende vielen de Duitsers binnen. Om 

me vervolgens op wachtgeld te zetten 

vond men overdreven, dus deed 

men het aanbod me voor vier dagen 

werk vier maanden salaris te betalen. 

Die gouden handdruk avant la lettre 

heb ik toen graag aanvaard.” 

Korte tijd later deed Böttcher “een 

soort van uitvinding” die hem naast 

het spoor van de wetenschap ook op 

het spoor van het bedrijfsleven zou 

zetten. Hij vertelt: “Bijna meteen na 

de bezetting kreeg een grote Rotterdamse 

bakker te maken met het probleem 

dat het brood niet meer wilde 

rijzen, omdat hij zich moest behelpen 

met inlandse tarwebloem gemengd 

met aardappelmeel. Ik heb hem toen 

aangeraden wat lecithine en invertsuiker 

toe te voegen en dat werd een 

groot succes. Een paar weken later 

hadden we een bedrijfje draaien dat 

het product in heel Nederland ging 

leveren. Als zogeheten uitvinder 

kreeg ik 40 procent aandelen in de 

onderneming, die uitgroeide tot de 

Chemische Fabriek Katendrecht NV 

waarvan ik directeur werd. Daarnaast 

had ik ruim voldoende tijd over 

voor wetenschappelijk werk. De fabriek 

is na de oorlog verkocht.” 

Hoogleraar en Shell-adviseur 

In 1947 werd Frits Böttcher op 32-jarige 

leeftijd door de Leidse universiteit 

benoemd tot hoogleraar fysische 

chemie. “Vier jaar later kwam Shell 

bij me terug: van het Amsterdamse 

laboratorium KSLA kreeg ik de aanbieding 

voor 50 procent te gaan werken 

als adviseur voor de researchplanning. 

Daar heb ik toen graag ‘ja’ 

op gezegd. Die beslissing had wel tot 

gevolg dat ik mijn werk in Leiden tot 

de helft moest beperken. Dat kon ik 

doen als buitengewoon hoogleraar, 

wat ik tot 1980 ben gebleven.” 

Böttcher werd adviseur van de eerste 

zeven opeenvolgende research-coördinatoren 

van de Koninklijke/Shell 

Groep; daarnaast adviseerde hij Shells 

managing directors die voor R&D 

verantwoordelijk waren. “Ik ging geregeld 

langs bij de diverse Shell-laboratoria 

in de wereld om te zien wat ze 

daar deden, zodat ik kon beoordelen 

of de balans tussen de verschillende 

onderzoeken goed was. Verder ging 

ik in binnen- en buitenland op zoek 

naar talent en onderhield ik de contacten 

tussen het Amsterdamse KSLA 

en het hoofdkantoor. In Duitsland 

heb ik enige jaren alle voor Shell interessante 

universiteitslaboratoria 

en chemische bedrijven bezocht en 

meegewerkt aan de oprichting van 

een Shell-laboratorium in Birlinghoven 

bij Keulen, dat - hoewel succesvol 

- later weer is opgeheven. Ook 

Italië en Frankrijk heb ik inzake R&D 

verkend.” 

In 1984, toen research-coördinator 

Harry Beckers met pensioen ging en 

Böttcher 69 was geworden, verzocht 

hij zijn adviseurstaak te mogen beëindigen. 

“Daar was Beckers’ opvolger, 

Jim Street, wel een beetje bedroefd 

over. Hij had die gek, die zeven van 

zijn voorgangers had versleten, ook 

nog wel eens willen meemaken.” 

Commissariaten 

Brocades & Stheeman was het eerste 

bedrijf waarvan Frits Böttcher commissaris 

werd. “Dat was in 1959. Als 

speciale taak had ik het adviseren 

over de researchplanning, zoals ik 

toen al enkele jaren bij Shell deed. 

Tien jaar later heb ik een hoofdrol 

gespeeld in de fusie met de Gist- en 

Spiritusfabriek, waarbij Gist Brocades 

ontstond.” 

“Het jaar daarop werd ik presidentcommissaris 

van een subholding van 

Elsevier, Associated Scientifi c Publishers, 

die op mijn initiatief was opgericht. 

Daardoor werd de fusie met de 

North Holland Publishing Company 

mogelijk en wat later de overname 

van Pierre Vinkens Excerpta Medica. 

Elsevier was daarmee de grootste wetenschappelijke 

uitgever ter wereld 

geworden.” 

Böttcher was commissaris van Hoog- 


ovens toen het met het Duitse staalbedrijf 

Hoesch fuseerde tot Estel, 

waar hij door de Nederlandse regering 

werd voorgedragen als ‘neutrale’ 

commissaris. Daarnaast bleef 

hij commissaris van de Nederlandse 

subholding en werd hij commissaris 

van Hoogovens IJmuiden. “In de periode 

1982-1984 had ik het zwaar: toen 

werd het Estel-concern ontbonden.” 

“Als commissaris van de Stevin-groep 

heb ik de fusie met de Volker-groep 

meegemaakt, die resulteerde in de 

Koninklijke Volker Stevin. Ik was 

toen een van de weinige Stevin-commissarissen 

die niet afvielen.” 

Om een nu dreigend lang verhaal 

kort te maken: Böttcher was ook 

commissaris bij Stork en bij de industriële 

diamantverwerker Drukker en 

president-commissaris bij Pakhoed, 

Enraf-Nonius, Brown Boveri Nederland, 

Logica Benelux, Europe Data 

en Organon Teknika. Overduidelijk 

bestond er toen nog geen Code Tabaksblat. 

Op de vraag waarom hij als 

wetenschapsman al die commissariaten 

ambieerde antwoordt hij: “Ik 

wilde niks. Ik werd steeds gevraagd 

en van het een kwam het ander. Het 

bleek dat ik behalve theoreticus toch 

ook wel een praktijkman was.” 

Twintig jaar vooruit kijken 

Naast de sporen wetenschap en bedrijfsleven 

kwam Frits Böttcher in 

1963 op zijn derde spoor, dat van de 

openbare sector. “Met Shells toenmalige 

directiesecretaris Feith was 

ik initiatiefnemer van de Stichting 

Centrale Studentenhuisvesting en als 

zodanig was ik kind aan huis geworden 

bij het ministerie van Onderwijs. 


“Je moet af en 

toe kunnen 

leven met een 

compromis; 

en je moet een 

beetje 

pragmaticus 

zijn. Anders 

word je een 

karikatuur.” 

Frits Böttcher in 1972 bij het uitkomen van het Rapport aan de Club van Rome: 

“Het was een goede opzet, maar er is zoveel misbruik van gemaakt.” 

Door een samenloop van omstandigheden 

werd ik daar door minister 

Theo Bot - de vader van de huidige 

minister van Buitenlandse Zaken 

- gevraagd voorzitter te worden van 

de eerste Nederlandse delegatie voor 

wetenschapsbeleid bij de OECD. Die 

mooie taak heb ik twaalf jaar mogen 

vervullen; daarnaast ben ik voor de 

OECD voorzitter geweest van de ‘landendoorlichtingen’ 

van Oostenrijk, 

Ierland en Zwitserland.” 

Ook in deze sfeer kwam ‘van het een 

het ander’: in 1966 werd de Raad van 

Advies voor het Wetenschapsbeleid 

ingesteld, waarvan Böttcher de eerste 

voorzitter werd. “De oprichting 

van die raad werd door interdepartementale 

ruzies drie jaar vertraagd. 

Daardoor heeft het Nederlandse 

wetenschapsbeleid een grote achterstand 

op het buitenland opgelopen; 

een achterstand die volgens mij nog 

steeds niet is ingehaald. Dat komt 

ook doordat men hier veelal denkt 

dat science policy betekent dat er een 

policy voor science dient te komen, 

in plaats van dat je science gebruikt 

om je policy te verbeteren. De overheid 

praat en praat over innovatie, 

organiseert van alles en stelt grote 

bedragen beschikbaar, maar hoe komen 

leuke vindingen tot stand? Die 

moeten van onderop komen.” 

In 1972 besloot de regering-Biesheuvel 

tot de instelling van een adviesraad 

voor de minister-president, die 

de voorloper was van de Wetenschappelijke 

Raad voor het Regeringsbeleid. 

Böttcher: “Onder invloed van 

het eerste rapport aan de Club van 

Rome moest die raad twintig jaar 

vooruit kijken. Voorzitter Sjeng Kre- 

mers zei tegen me: ‘Jij doet het buitenland.’ 

Ik vroeg: ‘Wat betekent dat?’ 

Kremers: ‘Alles in het buitenland wat 

over twintig jaar van belang kan zijn 

voor Nederland is voor jou.’ Ik vroeg: 

‘Krijg ik dan vijfhonderd man?’ Het 

werden zes mensen.” 

Club van Rome 

De Club van Rome is genoemd en in 

verband daarmee is de naam ‘Frits 

Böttcher’ misschien wel het bekendst 

geworden. “Enige van mijn 

vrienden in de OECD-delegaties - onder 

wie Alexander King - en ik begonnen 

verontrust te raken over de 

toename van de wereldbevolking en 

de gevolgen daarvan voor factoren 

als grondstoffenproductie en milieuvervuiling. 

Onze eerste vergadering 

hebben we in Rome gehouden, omdat 

Fiat bereid was gastheer te zijn. 

Vanuit Fiat nam Aurelio Peccei deel, 

die vervolgens het gezicht is geworden 

van wat de ‘Club van Rome’ is 

gaan heten. Het idee ontstond de 

onderlinge verbanden tussen de net 

genoemde factoren te laten zien aan 

de hand van computermodellen, wat 

resulteerde in het rapport Grenzen 

aan de groei. Dat heeft vooral in 

Nederland hoge oplagen gehaald en 

voor een schokeffect gezorgd. Daardoor 

voelde ik me als het ware gedwongen 

een Nederlandse afdeling 

van de club te stichten.” 

Volgens Böttcher zijn er naar aanleiding 

van het rapport misverstanden 

ontstaan doordat de begrippen ‘voorkomens’ 

en ‘reserves’ van grondstoffen 

door elkaar werden gehaald. “Als 

gevolg daarvan ontstond de indruk 

dat het binnen dertig jaar zo ongeveer 

zou zijn afgelopen met de wereld. 

Maar het rapport wilde laten 

zien wat er zou gebeuren bij ongewijzigd 

beleid. Vervolgens was het 

de bedoeling dat dankzij het rapport 

het beleid zou worden bijgesteld, 

zodat de gedane voorspellingen niet 

zouden uitkomen. Het was een goede 

opzet, maar er is zó veel misbruik 

van gemaakt...” 

Broeikaseffect 

Zijn kritiek op de huidige Club van 

Rome - waarvan hij al jaren erelid is 

- heeft Böttcher bij de Nederlandse 

milieubeweging geen goed gedaan, 

net zomin als zijn onderzoek naar 

de relatie tussen CO 2-emissies en het 

broeikaseffect dat hij in 1983 startte 

op aandringen van Shell en andere 

grote Nederlandse bedrijven. “In 

eerste instantie”, zegt hij, “dacht ik 

dat het probleem door meteomensen 

schromelijk werd overdreven om 

extra subsidies binnen te slepen. 

Maar naarmate ik er verder aan werk- 

te, moest ik constateren dat er wel 

degelijk iets met het klimaat aan de 

hand is. Maar we weten de oorzaak 

nog niet. Gaat het om een grotere 

deeltjesstraling van de zon? Om CO 2? 

Om methaan? Is het de samenhang 

daarvan? In ieder geval is de dreiging 

te groot om de zaak op zijn beloop 

te laten. Waarbij ik wel wil aantekenen 

dat maatregelen relatief weinig 

voorstellen zolang we niets kunnen 

doen aan het verbranden van kolen 

in China.” 

Met het laatstgenoemde onderzoek 

begaf Böttcher zich op een terrein 

dat hem niet onbekend was: al in de 

eerste jaren na de bevrijding wees hij 

in lezingen niet alleen op mogelijke 

vreedzame toepassingen van kernenergie, 

maar ook op wat hij “alternatieve 

energiebronnen” noemde. 

“Ik pleitte ervoor dat de overheid initiatieven 

zou nemen inzake bio-energie, 

windenergie, energie uit afval, 

diepe geothermie en stromingsenergie. 

Men luisterde beleefd, maar zag 

er de noodzaak niet van in.” 

Monografi e 

Vanaf volgend jaar gaat een historicus 

aan het werk om een monografi e 

te schrijven over leven en werk van 

Frits Böttcher. De titel? Spontaan 

noemt hij: “Wat dacht je van Herinneringen 

van een vagebond? Of 

nee, liever: van een vrijbuiter. Ik ben 

in zekere zin een vrijbuiter. Bij Shell 

hadden ze telkens weer de hoop dat 

ze me zouden kunnen strikken voor 

een vast omlijnde functie, maar daar 

ben ik nooit aan begonnen. Al die 

vaste verplichtingen, al dat vergaderen...” 

Maar de echte titel is serieuzer: ‘Innoveren 

op het grensvlak van wetenschap, 

industrie en overheid: Frits 

Böttcher 1945-2005’. Volgens plan zal 

het boek in 2009 gereed zijn. 

Waarom heeft hij zoveel verschillende 

activiteiten ondernomen? 

Met deze vraag weet Frits Böttcher 

niet zo goed raad. “Ja, waarom? Het 

waren samenlopen van omstandigheden. 

Ook ga ik uitdagingen niet 

vaak uit de weg. Dat was trouwens 

ook wel eens vermoeiend. Vanwege 

mijn commissariaten ben ik in de 

wetenschappelijke wereld later een 

omstreden fi guur geworden, weet ik. 

Maar ik heb geen spijt van de ongewone 

combinatie van activiteiten.” 

Aan het slot van zijn herinneringen 

in het boek ‘Werken aan scheikunde’ 

citeert hij Goethe: ‘Man muss dann 

und wann etwas Tolles unternehmen 

um wieder einige Zeit leben zu 

können.’ En daarna nog Edith Piaf: 

‘Je ne regrette rien.’

KASSA VOOR GOLFSTATEN 

De inkomensexplosie van de zes olie- en gasrijke lidstaten 

van de Gulf Cooperation Council (Saoedi-Arabië, 

Verenigde Arabische Emiraten, Koeweit, Oman, Qatar en 

Bahrein) leiden tot een even omvangrijke explosie in investeringen. 

Volgens het in Washington gevestigde Institute of International 

Finance (IIF, een overkoepeling van 355 particuliere 

banken in de wereld) zijn er momenteel projecten in de zes 

staten in uitvoering of gepland met een gezamenlijke waarde van 

$1.000 miljard. 

De landen investeren zelf vooral in infrastructurele projecten 

vanuit hun welgevulde kaspositie (volgens het IIF exporteren de 

zes landen dit jaar voor zo’n $500 miljard, waarvan 80% afkomstig 

is van olie en gas, een verdrievoudiging in vier jaar) terwijl 

de buitenlandse investeringen in 2006 en 2007 ook nog eens 

minimaal $450 miljard gaan bedragen. 

Bij zijn aanname is het IIF uitgegaan van een olieprijs van $68/ 

vat (Brent kwaliteit) in 2006 en $70/vat in 2007. 

S H E L L 

MARS VERSTERKT 

TERUG 

Vier uur verbleef het Mars 

productieplatform vorig jaar 

in het oog van de orkaan Katrina. 

In die vier uur sloegen 25 meter 

hoge golven tegen de drijvende 

constructie en kwamen windstoten 

uit boven de 320 km/h. Het gevolg 

was een ware ravage waardoor Mars 

pas deze zomer vol in productie 

kon worden genomen. Daarvoor 

moesten wel meer dan een miljoen 

mensuren reparatie-arbeid worden 

geleverd. 

Inmiddels draait Mars in de Golf 

van Mexico weer op vol vermogen, 

190.000 vaten olie-equivalent per 

dag aan olie en gas. Dat betekent 

een 20 procent grotere productiecapaciteit 

voordat de orkaan Katrina 

toesloeg. 

Een jaar na de grootste orkaan in 

de Golf, was de totale schade aan 

de olie-installaties in het gebied 

nog steeds niet volledig hersteld. Er 

gingen in totaal 133 boortorens en 

productieplatforms ten onder en op 

457 plaatsen ontstond schade aan 

een netwerk van 53.000 kilometer 

offshore pijpleidingen. 

A C T U E E L 

‘OLIEPRODUCTIE 

PIEKT NIET VOOR 

2030’ 

Het vooraanstaande Amerikaanse 

Cambridge Energy Research 

Associates (Cera) is optimistisch 

over de capaciteitsgroei bij de 

olieproductie. In een in augustus 

gepubliceerde studie voorspelt het 

bedrijf van Daniel Yergin dat de 

productiecapaciteit (nu ongeveer 

89 mln vaten/dag) in 2015 110 mln 

vaten per dag zal zijn. Waarmee 

men het dreigende verhaal van de 

‘gelovigen’ in de Peak Oil Theorie, 

als zou de wereldolieproductie binnenkort 

stagneren, verwerpt. Cera 

onderzocht de nu producerende 

velden en analyseerde 360 nieuwe 

projecten die inmiddels zo ver in 

uitvoering zijn dat ze in 2010 in 

productie zijn. 

Cera noemt een aantal factoren die 

de sterke capaciteitsgroei stimuleren: 

■ Hoge olieprijzen en felle concurrentie 

van oliemaatschappijen 

om toegang te krijgen tot 

nieuwe gebieden, 

■ Het zoeken naar nieuwe bronnen 

met conventionele ruwe 

olie en niet-traditionele voorraden 

(zoals heel zware olie en 

oliezanden), 

■ Door een grotere gasproductie 

ontstaan ook meer ‘geassocieerde 

vloeistoffen’ (zoals gascondensaat 

en Gas-to-Liquids), 

■ Het tempo en de omvang van 

diepzeee-ontdekkingen en 

-ontwikkelingen. 

In 2000 waren onconventionele 

oliesoorten samen goed voor 16 

procent van de wereldproductie 

en in 2006 is dat gestegen tot 24 

procent, aldus Cera. Voor 2015 verwacht 

men dat 38 procent van de 

wereldwijde productiecapaciteit uit 

onconventionele olie zal bestaan. 

Volgens directeur Daniel Yergin 

zal de olieproductie niet voor 2030 

pieken terwijl hij voor de periode 

daarna een ‘golvend plateau’ 

voorspelt, welk niveau volgens 

hem ‘meerdere tientallen jaren’ kan 

voortduren. 


Shell in Nederland telt bijna elfduizend medewerkers. 

Wat doen ze? En wat hebben ze te vertellen? 

In afl evering 35 staat Marianne Oostendorp 

centraal. Zij is eindredacteur van Site view, 

het personeelsblad van Shell Research and 

Technology Centre Amsterdam. 

Toen zij zestien jaar geleden haar eerste schreden 

zette op het terrein aan het IJ wist zij nagenoeg 

niks van olie en chemie. 

NAAM 

Marianne Oostendorp 

LEEFTIJD 

51 

IN DIENST 

1990 

OPLEIDING 

Klassiek geschoold als journalist 

FUNCTIE 

Eindredacteur van personeelsblad Site view 

LOCATIE 

Amsterdam 

BIJZONDERHEID 

Doet een poging om als schrijver 

te debuteren 

ERVAREN 

ONTDEKKINGSREIZIGER

DE MEDEWERKER 

Op het moment dat zij 

bij Shell aan de slag 

ging, wist Marianne 

Oostendorp dat het 

met haar was gedaan. 

Als journalist, wel te verstaan. In de 

journalistiek zou zij niet meer serieus 

worden genomen. De overstap 

naar het bestaan van bedrijfsredacteur 

bij een multinational wordt nu 

eenmaal niet gezien als een ambitieuze 

stap voorwaarts. “Ik maal er 

niet om. Mijn nieuwsgierigheid naar 

het reilen en zeilen van Shell won 

het van het krampachtig blijven 

vasthouden aan het journalistieke 

werk, waarvoor ik destijds met de 

dag minder belangstelling had”, 

legt Oostendorp uit in haar relatief 

grote maar spartaans ingerichte redactiekantoor 

in het Amsterdamse 

‘Groot-Lab’. Zij is nu al zo’n zestien 

jaar verantwoordelijk voor het personeelsblad 

Site view dat de Amsterdamse 

collega’s negen keer per jaar 

per post thuis ontvangen. “Ik heb inmiddels 

een innige relatie met Shell 

gekregen.” 

Op haar 21ste was van een dergelijk 

gevoelsleven richting Shell nog helemaal 

geen sprake. Haar opleiding 

tot secretaresse ten spijt ging Oostendorp 

als leerling-journalist aan 

de slag bij de Veluwe Post in het universiteitsstadje 

Wageningen. Voor 

die krant had zij zich eerst bewezen 

als correspondent van het plaatselijke 

nieuws. “Ik had iets met schrijven. 

Dat vond ik hartstikke leuk, opstellen 

maken ging mij op school al 

goed af. Maar ook gedichten schrijven 

deed ik toen graag.” 

In Wageningen mocht zij laten zien 

wat zij waard was: de eerste opdracht 

was om een verslag te maken 

van de geraniumwedstrijd in het lokale 

bejaardentehuis. In de Gelderse 

contreien rijpten gestaag haar journalistieke 

talenten. 

Sensatie 

In 1982 vertrok de geboren Roosendaalse 

naar het regionale dagblad 

Amersfoortse Courant/Veluws 

Dagblad, standplaats Nijkerk. Later 

verhuisde Oostendorp naar de stadsredactie 

in Amersfoort. De “gouden 

kans” om voor een landelijke krant 

aan de slag te gaan diende zich 

in 1985 aan, en wat voor een: de 

Telegraaf/Nieuws van de Dag. Op 

de centrale redactie in Amsterdam 

hield zij zich voor het Nieuws van 

de Dag (in die tijd een Telegraaf- 

dochter gericht op Amsterdam en 

omgeving) bezig met het nieuws 

uit de hoofdstad, plus de groeikern 

Almere. “Een eigenaardig bestaan”, 

zegt zij nu, “omdat ik op die grote redactie 

een van de weinige vrouwen 

was en bovendien vrij teruggetrokken 

opereerde. Ik hield meer van 

schrijven dan van praten.” 

De opgelegde zucht naar sensatie 

en de cultuur daar (“te macho”) braken 

haar uiteindelijk op. “Wie een 

offi ciële atv-dag aanvroeg, kreeg 

opgetrokken wenkbrauwen te zien, 

dat deed je niet als journalist. Maar 

belde je ’s ochtends op om vrij te 

vragen vanwege een zware kater, 

was het helemaal geen probleem. 

Doorzakken was pas stoer.” 

Suriname 

De Amsterdamse gooide het roer radicaal 

om en hield het voor gezien 

in Nederland. Zij trok naar het voor 

haar bekoorlijke Suriname, waar 

zij eerder drie lange vakanties had 

doorgebracht bij haar geremigreerde 

hartsvriendin. Zij verkocht huis 

en haard in Amsterdam en ging in 

het Zuid-Amerikaanse land samenwonen 

met een “heel leuke heer”. 

Maar die relatie ging al snel niet zo 

als het moest gaan. Te weinig werk 

en de ernstige ziekte van haar vader 

noopten haar na zes maanden terug 

te keren naar Nederland. Via haar 

contacten bij de Telegraaf, waarvoor 

zij nog wat correspondentenwerk 

deed, kon zij aan de slag bij de 

toen kersverse kabelkrant van het 

Nieuws van de Dag. “In die tijd heb 

ik geleerd om echt korte berichten 

te schrijven - in maximaal zes regels 

moest het nieuws zijn verteld.” 

Het gevoel om naar haar roots terug 

te keren deed Oostendorp besluiten 

over te stappen naar het Brabants 

Nieuwsblad in haar geboorteplaats 

Roosendaal. “Het werk op de binnen- 

en buitenlandredactie betekende 

vooral ANP-berichten selecteren 

- en eigenlijk, zo ben ik, vond ik daar 

op den duur weinig aan. Ik was meer 

gecharmeerd van het ‘goede’ nieuws 

uit de Derde Wereld, waarvoor een 

gespecialiseerd persbureau zorgde. 

Maar de krant wilde die berichten 

juist niet.” 

Dus was het tijd voor de volgende 

verandering. Zij pakte haar boeltje 

op na een geslaagde sollicitatie 

als bedrijfsjournalist bij Shell Nederland. 

Tot haar blijde verrassing 

moest zij in Amsterdam aan de slag. 

“Als redacteur van het toenmalige interne 

blad LabSpiegel, zeg maar de 

Veluwe Post van Shell Amsterdam, 

kwam ik als a-technisch type in een 

voor mij totaal onbekende wereld 

terecht”, vertelt zij. “Het werd een 

ware ontdekkingsreis door de wereld 

van olie en chemie, en wat daar 

allemaal mogelijk is. Wist ik veel hoe 

benzine werd gemaakt; nu vind ik 

het leuk om uit te leggen hoe een 

en ander in zijn werk gaat! Ook mag 

ik graag vertellen over bijvoorbeeld 

biobrandstoffen en gas-to-liquids, 

waarvoor hier in Amsterdam veel 

onderzoek is en wordt gedaan.” 

Rauwe oorlog 

Hoe beleefde zij de vakmatige cultuuromslag? 

Van het vrije woord 

naar his master’s voice? Het antwoord 

laat even op zich wachten. 

“LabSpiegel had destijds het imago 

van managementblad. De algemeen 

directeur van het toenmalige 

Koninklijke/Shell Laboratorium Amsterdam 

controleerde de drukproef 

minutieus. Er mocht geen licht zitten 

in de betekenis van de tekst. Iedereen 

moest hetzelfde lezen en begrijpen, 

vond hij. Ik had natuurlijk wel 

moeite met die controle vooraf, omdat 

ik vond dat hierdoor de geloofwaardigheid 

in het geding kwam. 

Maar ik legde me erbij neer dat het 

voorlopig onvermijdelijk was - dat 

meekijken hoorde erbij.” 

Wat haar betreft zouden de tegenwoordige 

media nou juist méér aan 

controle vooraf moeten doen; Oostendorp 

heeft het dan over het checken 

van de feiten. 

De Amsterdamse bedrijfsjournalist 

benut een deel van haar vrije tijd 

óók met schrijven, en wel om haar 

literaire ambitie vorm te geven. Bij 

voorkeur in Spanje tijdens de vakantie 

schrijft zij in afzondering (“ik heb 

dan alleen contact met de 78-jarige 

nog zeer kwieke buurvrouw”) aan 

haar boek. “Tenminste”, lacht Oostendorp 

verlegen, “ik werk aan het 

manuscript. Ik moet nog eerst zien 

of er een uitgever in is geïnteresseerd.” 

Haar eerste roman-in-spé ligt 

in de la. Het verhaal gaat over het 

(gezins)leven van een Nederlandse 

militair na terugkeer van een vredesmissie 

die uitdraaide op een rauwe 

oorlog. “Ik heb contact gehad met 

een aantal uitgevers, maar helaas 

geen succes, ondanks het enthousiasme 

van mijn literaire coach.” De 

magisch-realistische roman waaraan 

TEKST: CASPAR VAN LOO FOTO: WILFRIED OVERWATER 

zij nu werkt, gaat over de lotgevallen 

van vier vrouwen van rond de vijftig 

jaar, van wie er drie Surinaams zijn. 

Een vooroudergeest vertelt het verhaal. 

Oostendorp lachend: “Voorlopig 

ben ik nog miss Nobody. Maar ik 

hoop toch echt een keer te worden 

uitgegeven.” 

Gay Pride Parade 

Het meekijken over haar schouder 

naar haar redactionele Shell-werk 

door de baas is door de tijd heen 

sterk afgenomen. Dat heeft te maken 

met de tijdgeest, ander management 

én de bekwaamheid waarmee Oostendorp 

het blad maakt. Tegenwoordig 

bespreekt zij met sitemanager 

Jo Peters de geplande onderwerpen 

voor het blad. Tot clashes is het nog 

niet gekomen. “In mijn werk sta ik 

meer aan de kant van de medewerkers”, 

bekent zij. Niet dat er twee 

kampen zijn, maar als afdeling A iets 

bijzonders heeft te vertellen, praat 

zij liever met een direct betrokkene 

dan met de manager. 

In 2008 wanneer de nieuwbouw op 

SRTCA klaar is, zal het leven veranderen. 

Alle Amsterdamse collega’s 

komen dan onder één dak, waar zij 

nu nog verspreid zitten over verschillende 

kantoren in wat Oostendorp 

een ‘piepklein dorp aan het 

IJ” noemt. “Je kunt de vraag stellen 

of een personeelsblad nodig is voor 

twaalfhonderd mensen in één gebouw. 

Of zijn intranet plus een elektronische 

krant dan voldoende als 

communicatiemiddel? We gaan hier 

die vraag in de komende tijd beantwoorden.” 

Persoonlijk is zij van mening 

dat als je de hele dag al op een 

beeldscherm moet turen, je niet zit 

te wachten op ook nog het lezen van 

een elektronische personeelskrant. 

Maar dat terzijde. 

“Of ik trots ben op het bedrijf? Heel 

erg - ik vind het zelfs jammer als Shell 

in de pers een Brits bedrijf wordt genoemd. 

Ik vind wel dat Shell naar 

buiten toe wat meer van zich zou 

moeten afbijten. Altijd en eeuwig 

voorzichtig zijn en afgewogen statements 

bekendmaken... nee. Toen 

van de zomer een zuur stukje in het 

Parool verscheen over de deelname 

van multinationals aan de Gay Pride 

Canal Parade, kwam er geen enkele 

reactie van ons. Zelfs niet van de collega’s 

die hadden meegedaan aan de 

botentocht. Het is toch geen schande 

om het voor je werkgever op te 

nemen in de pers?” 


TEKST: PIET DE WIT FOTO’S: ERNST BODE ILLUSTRATIES: COVER MECHANICS 

Zonder source rock, 

ofwel oliemoedergesteente, 

geen olie 

en gas. 

Een geochemicus 

als Peter Nederlof 

zoekt naar 

aanwijzingen om 

bekkens en oliemoedergesteenten 

in kaart te brengen. 

Hoe bepaal je, met 

oud, stofdroog 

boorgruis, waar je 

het beste in Saoedi- 

Arabië naar aardgas 

kunt boren? 

DE BRON AANBO 


EEN GEOCHEMICUS ZOEKT NAAR 

DE OORSPRONG VAN 

ALLE OLIE EN GAS 

Peter Nederlof: “Het is ongeveer 

Crime Scene Investigation, 

maar dan niet het analyseren van 

bloed- of speekselresten maar 

het vaststellen van het ‘DNA’ van 

koolwaterstoffen.”

REN 

Als deze Shell Venster 

verschijnt, zit Peter Nederlof 

op zijn Rijswijkse 

kantoor - “maar na mijn 

werkuren zeker ook 

thuis” - aan het beeldscherm gekleefd 

- òf alle spanningen van de afgelopen 

maanden hebben zich zojuist ontladen. 

Hangt een beetje af van het 

tempo van boren in de Saoedische 

woestijn. Dankzij de moderne telematica 

kan de geochemicus Nederlof 

namelijk on line meekijken met 

de proefboring in het uiterste zuiden 

van Saoedi-Arabië. Op ongeveer 

3,5 kilometer diepte kan hij volgen 

hoe met een core barrel - “noem 

het maar een soort appelboor” - een 

kern wordt getrokken uit de source 

rock, ofwel het oliemoedergesteente, 

dat zich daar volgens hem moet 

bevinden. “Dat wordt het moment 

suprême, daar hebben we samen jaren 

aan gewerkt, hier gaat het om”, 

vat Nederlof zijn spanningsmoment 

samen. 

Ongeveer 250 miljoen jaar geleden werd 

het zandsteen (geel) afgezet, dat later het 

reservoir zou gaan vormen. De source 

rock (beige) is veel ouder en is dan al 

begraven tot dieptes tussen de twee en 

vier kilometer. Onvoldoende voor oliegeneratie 

op grote schaal. 

Honderd miljoen jaar later is de source 

rock verder begraven en in de diepste 

gedeeltes van de Rub Al-Khali wordt nu 

olie gevormd. De olie stijgt uit de source 

rock omhoog en stroomt langzaam door 

poreuze lagen en langs breuken naar het 

reservoirgesteente. 

Weer honderd miljoen jaar later is de 

source rock zo diep begraven dat nu 

voornamelijk gas wordt gevormd. Dit gas 

verdringt de eerder gevormde olie uit 

de reservoirs. 

Gedurende de laatste tien miljoen jaar 

wordt alleen nog gas gevormd op de 

fl anken van het bekken. In het centrum 

is de source rock opgebrand. Het is 

dit ‘late’ gas waar de exploratie in de 

Rub Al-Khali zich op richt. 

olievorming gasvorming 

Peter Nederlof is geochemicus op 

het research- en technologiecentrum 

van de divisie Exploratie en 

Productie van Shell in Rijswijk. Als 

geochemisch consultant is hij betrokken 

bij de keuze van de plaats 

van de eerste van in elk geval zeven 

exploratieboringen in de Arabische 

leegte (het concessiegebied 

heet passend Rub Al-Khali, het Lege 

Gebied) die het consortium SRAK 

(South Rub Al-Khali, Shell 40% en 

operator, Total en Saudi Aramco elk 

30%) daar de komende paar jaar uitvoert. 

De speurtocht gaat naar gas, 

maar daarover straks meer. De concessie 

- 210.000 km 2 , ruim vijf maal 

de oppervlakte van Nederland - is in 

2004 aan SRAK toegekend en in juli 

2006 ging de eerste boring van start 

na een intensief onderzoek waarvan 

geochemisch onderzoek en seismische 

interpretatie een essentieel onderdeel 

vormden. 

Oliemoedergesteente 

De boring in het zuiden van Saoedi- 

Arabië, zo’n 70 kilometer ten noorden 

van de grens met Jemen, kan als 

model worden genomen voor het 

werk van een geochemicus. Wat is 

overigens geochemie? Nederlof, die 

chemie en natuurkunde studeerde 

in Amsterdam en het Californische 

Stanford: “De wetenschap van de 

chemische processen in de aardkorst. 

Waarbij onze interesse natuurlijk 

vooral uitgaat naar de vorming 

van olie en gas. Dus waar dat gebeurt, 

onder welke omstandigheden 

en wanneer in de geologische tijdschaal.” 

Een geochemicus’ grootste fascinatie 

is de source rock, het oliemoedergesteente, 

letterlijk de bron van 

alle olie- en gasaccumulaties. In een 

reeks geologische tijdvakken (vanaf 

zo’n 500 miljoen jaar geleden) zetten 

zich dichte lagen plantenresten of afgestorven 

organisch zeeleven af die 

later werden begraven onder jonge- 

re afzettingslagen. De koolstof uit de 

planten- en bacterieresten vormden 

een mengsel van chemische verbindingen 

van organische materie (de 

kerogeen) dat - door de herhaalde 

afzettingen daarboven - steeds dieper 

in de aardkorst werd gedrukt, 

gevangen in een gestaag verstenend 

reservoir, die eerder genoemde source 

rock. 

Gestimuleerd door de oplopende 

aardwarmte op grotere diepten, 

versterkt door de stralingshitte van 

natuurlijk radioactief verval in kleilagen, 

ontbrandt in de kerogeen op 

een bepaald moment (bij zo’n 100 

tot 110 gaden Celsius) een natuurlijk 

kraakproces, waarbij koolwaterstoffen 

ontstaan. Op relatief mindere 

diepten (dus ook minder hitte) vormt 

zich dan vooral olie, uit dieper gelegen 

(dus hetere) source rock gaat 

het om aardgas. Het is echter in de 

eerste plaats de samenstelling van 

de kerogeen die de zwaarte en samenstelling 

van de koolwaterstoffen 


Elke koolwaterstof 

heeft zijn 

eigen unieke 

chemische 

vingerafdruk die 

overeenkomt 

met het 

materiaal dat in 

de source rock 

aanwezig is. 


bepaalt. Een geochemicus doet hier 

voorspellingen over. 

Unieke vingerafdruk 

De koolwaterstoffen die tijdens dit 

natuurlijke kraakproces ontstaan, 

migreren uit de source rock naar 

boven via poreuze lagen en breuken 

in het gesteente (‘migratiepaden’). 

Is boven de source rock later 

een reservoirgesteente afgezet (bijvoorbeeld 

kalk of zandsteen) met 

daarboven later dan nog weer een 

dichte afdeklaag (zoals zout of een 

dichte kleilaag), dan verzamelt zich 

in zo’n reservoir een deel van de olie 

en het gas, wachtend op de dag dat 

de ‘koolwaterstofmens’ de reserves 

aanboort. Dit hele proces noemt 

de geochemicus het ‘koolwaterstofsysteem’ 

en op dat complex richt 

zich zijn aandacht. 

Alle koolwaterstoffen die niet ‘gevangen’ 

werden in een reservoir 

ontsnapten uiteindelijk uit de aardkorst 

en werden in ondiepe lagen 

door bacteriën afgebroken. Waar de 

aanvoer van olie erg hoog was, kon- 

Een handje stoffi g boorgruis ligt aan de basis van wat uiteindelijk 

een model wordt van een heel koolwaterstofsysteem. 

den lokaal oliezanden of zelfs meren 

van teer ontstaan. Door bacteriële 

afbraak ontstaat dan weer kooldioxide 

in de atmosfeer, van waaruit de 

koolstof ooit via de geologische biokringloop 

in de aarde was beland. 

Peter Nederlof: “Daarbij moeten we 

bedenken dat het allergrootste deel 

van de ooit in de aarde gevormde 

olie ‘verloren’ gaat. Volgens de literatuur 

gaat het zelfs om 99,7 procent. 

De kans dat 1) een source rock op de 

juiste temperatuur komt om olie te 

gaan vormen, 2) dat een reservoirgesteente 

wordt gevormd en zich op de 

juiste positie bevindt en 3) dat zich 

boven zo’n reservoir op het juiste 

moment een dichte afdeklaag vormt, 

is bij elkaar dus 0,3 procent. Ook hier 

kun je zeggen dat de natuur heel verspillend 

is.” 

Zonder source rock in geen geval 

olie of gas, al is het dus niet altijd zo 

dat zich boven een source rock als 

vanzelfsprekend ook koolwaterstofophopingen 

bevinden. 

Wat het beroep van geochemicus nóg 

boeiender maakt, aldus Nederlof, is 

de analyse van olie en gas uit producerende 

reservoirs. “Soms toont die 

analyse van de koolwaterstoffen uit 

een producerend bekken een verschillende 

herkomst van olie en gas 

aan. Elke koolwaterstof heeft zijn eigen 

unieke chemische vingerafdruk 

die overeenkomt met het materiaal 

dat in de source rock aanwezig is. 

Vooral in het Midden-Oosten vind je 

vaak op twee of meer niveaus source 

rocks die dus in heel verschillende 

geologische tijden zijn gevormd. Als 

je een tweede source rock vaststelt, 

kun je naar een tweede ‘koolwaterstofsysteem’ 

gaan zoeken, wat soms 

tot onverwachte vondsten leidt in gebieden 

die eigenlijk al als leeggeproduceerd 

werden beschouwd.” 

Boorkern op pijnbank 

Toen de regering van Saoedi-Arabië 

destijds delen van de Rub Al-Khali 

aanbood voor exploratie aan een 

consortium onder leiding van Shell, 

was de eerste vraag die in Rijswijk 

bij Exploratie en Productie werd gesteld: 

‘Is daar überhaupt een interessante 

source rock aanwezig en hoe is 

die samengesteld?’ Met de regering 

van Saoedi-Arabië is namelijk een 

overeenkomst gesloten voor exploratie 

naar gas en condensaat. Dus was 

het des te belangrijker om via een 

studie naar het oliemoedergesteente 

vast te stellen of daaruit aardgas of 

aardolie was ontstaan. 

Een geochemicus kan op grond van 

het restmateriaal van bestaande boringen 

(zoals boorgruis), en met de 

chemische analyse van olie of gas 

uit aangeboorde reservoirs, redelijk 

nauwkeurige voorspellingen doen 

over de aard - en met hulp van seismische 

kaarten ook over de omvang 

- van de source rock. 

Maar bij de Rub Al-Khali was de extra 

uitdaging om dat te doen met 

slechts de resten boorgruis van een 

minimaal aantal oude boringen die 

bovendien op zeer grote afstand van 

het kerngebied van de concessie waren 

gedaan. Nederlof: “Dat is inderdaad 

te vergelijken met een archeoloog 

die ergens een enkele potscherf 

vindt en op basis daarvan dan uiteindelijk 

een heel boek publiceert over 

de beschaving die op die plaats heeft 

bestaan. In ons geval hebben we inmiddels 

een model gemaakt van het 

hele bekken, en daarin de source 

rock, onder zuidelijk Saoedi-Arabië.” 

Het modelleren van het bekken is 

een specialisatie van Nederlofs collega 

Andy Bell. Met hulp van het in 

Rijswijk ontwikkelde softwareprogramma 

Cauldron wordt de input 

van seismische gegevens en van de 

chemische analyses van de koolwaterstoffen 

in het boorgruis gebundeld 

tot een totaalmodel. Ook wordt een 

raming gegeven waar met de meeste 

kans op succes geboord kan worden 

en welke kwaliteit koolwaterstoffen 

daar te verwachten is. 

Het model zal door de tijd telkens 

verder verbeterd en verfi jnd worden 

- ‘gekalibreerd’ in vaktaal - aan de 

hand van de informatie van de volgende 

exploratieboringen. Daarbij 

zal vooral de eerste boring van groot 

belang zijn. Het management van 

SRAK heeft namelijk ingestemd met 

het verzoek van het team in Rijswijk 

om met die eerste boring een boorkern 

te trekken uit de source rock op 

zo’n 3,5 kilometer diepte. Nu al verheugt 

Peter Nederlof zich op het moment 

dat deze kern naar boven komt. 

“Die gaat helemaal op de pijnbank, 

elke druppel koolwaterstoffen die 

we daarin aantreffen gaan we uit elkaar 

halen en qua samenstelling vergelijken 

met de koolwaterstofresten 

die we aantreffen in het boorgruis 

van alle latere boringen.”

RODE 

ZEE 

ROUTE VANAF 

JEBEL ALI 

Van micro naar macro 

Wat de potscherf is voor de archeoloog, 

is boorgruis voor de geochemicus. 

Hiermee begint alle zoekwerk 

en modellenbouw. Van het gesteenteslijpsel 

van boringen worden continu 

monsters genomen die al op de 

boorlocatie worden geanalyseerd. 

Maar alles wordt ook bewaard, vele 

tientallen jaren zelfs, verpakt in kleine 

zakjes, als was het antiek worteltjeszaad. 

Op de boorlocatie zelf wordt het 

gruis bestudeerd onder ultraviolet 

licht dat koolwaterstoffen laat oplichten. 

Maar een geochemicus gaat 

veel verder. Hij zoekt naar de nanogrammen 

koolwaterstoffen die zitten 

opgesloten in het ‘cement’ dat zich in 

RUB AL-KHALI 

SAOEDI-ARABIË 

LOCATIE EXPLORATIEBORING 

JEMEN 

QATAR 

PERZISCHE GOLF 

een afzettingsgesteente van nature 

vormt tussen bijvoorbeeld zandkorrels. 

Voor een leek is het stokoude 

gruis kurkdroog, maar met fi jne maling 

kunnen deze ‘fl uid inclusions’ 

ofwel vloeistofi nsluitingen, worden 

geopend. Waarna met massaspectrometrie 

en steeds vaker nu met hoogontwikkelde 

gaschromatografi e de 

moleculaire eigenschappen van de 

koolwaterstoffen opengelegd kunnen 

worden. Het is ongeveer Crime 

Scene Investigation, maar dan niet 

het analyseren van bloed- of speekselresten 

maar het vaststellen van het 

‘DNA’ van koolwaterstoffen. 

Peter Nederlof: “Het is verschrikkelijk 

microwerk dat aan de basis ligt 

van het uiteindelijk kunnen modelle- 

Volko de Jong: “Ik ben de Mojo 

Concerts van de gasindustrie, als een 

impressario breng ik artiesten en 

bands bij elkaar die samen een boeiend 

programma JEBEL kunnen ALI verzorgen.” 

VERENIGDE ARABISCHE 

EMIRATEN 

OMAN 

SRAK CONCESSIEGEBIEDEN 

ARABISCHE ZEE 

ren van sedimentsbekkens van vaak 

tienduizenden vierkante kilometers. 

De snelle vooruitgang de laatste paar 

jaar in de kwaliteit van de gaschromatografi 

e, gekoppeld aan onze steeds 

betere Cauldron-software, zorgt voor 

een kwantumsprong in onze kunde 

om voorspellingen te doen over 

plaats en productiviteit van source 

rocks en over de kwaliteit koolwaterstoffen 

die verwacht kan worden.” 

Het betekent ook een opwaardering 

van de positie van geochemie in het 

geheel van de exploratie bij Shell. Nederlof: 

“De afdeling Fluids and Basins 

heeft recentelijk veel mensen kunnen 

aannemen en we werken inmiddels 

aan zo’n dertig grote studies over de 

hele wereld. Soms heb ik daarvoor 

Links: Om de eerste boring in het 

concessiegebied van SRAK te kunnen 

doen, moest alle materiaal en de boortoren 

zelf via een lange omweg van de 

haven Jebel Ali naar de Rub Al-Khali 

worden vervoerd. 

Links onder: Andy Bell gebruikt het 

speciale Cauldron-softwarepakket om 

de informatie van seismiek en boorgruisonderzoek 

samen te voegen tot 

modellen van het oliemoedergesteente. 

Onder: Peter Nederlof en researchtechnicus 

Jos Pureveen buigen zich 

over de resultaten van een analyse van 

boorgruis uit Tunesië. 

boorgruis in behandeling dat vijftig 

jaar of langer ergens in een boorkernenloods 

heeft gelegen.” 

En: “Dat we een belangrijke bijdrage 

kunnen leveren aan een topkwaliteit 

exploratie blijkt ook uit het feit dat 

serieus naar onze inbreng wordt geluisterd 

en dat ons nu gerichte vragen 

worden gesteld. Dat we toestemming 

hebben om in de Rub Al-Khali een 

kern te trekken in de source rock, 

is daar een bewijs van. Dat heb ik in 

mijn hele carrière bij Shell niet eerder 

meegemaakt. Kun je je nu voorstellen 

waarom het voor ons allemaal 

elke dag spannender wordt om die 

boring te volgen?” 


S H E L L 

CHEMIE-INVESTERING 

IN SINGAPORE 

NIEUW GASVELD NIEUW ZEELAND 


A C T U E E L 

SHELL KOOPT MEER LAND IN CANADA 

Na de aankoop begin dit jaar van ruim 900 km 2 landrechten in de Canadese provincie Alberta (voor US$420 mln) 

heeft Royal Dutch Shell (via de volle dochter SURE Northern) dit najaar nog eens voor een kleine US$100 mln 

aan land leases gekocht. 

Het gaat om terrein dat westelijk aansluit bij de eerder verworven gronden waarop SURE Northern (Shell Unconventional 

Resource Energy) inmiddels al met de eerste boringen is gestart naar de omvang en structuur van de 

daar aanwezige extra zware oliezanden en schalie. 

Steve Crane, President van SURE Northern, zei: “Dit biedt Royal Dutch Shell opwindende kansen. Naarmate we 

meer te weten komen over hoe deze voorraden er uitzien, en we mogelijke opties voor ontwikkkeling overwegen, 

groeit ons optimisme over de mogelijkheid om vanaf deze gronden onconventionele olie te produceren.” 

Nog dit jaar begint de bouw van een 

geïntegereerd chemie- en raffi nageproject 

van Shell in Singapore. Het betreft 

een nieuwe kraker, een nieuwe fabriek 

voor mono-ethyleenglycol (MEG) en een 

aanpassing van de Shell-raffi naderij op 

het eiland Jurong. Met een verwerkingscapaciteit 

van 500.000 vaten ruwe olie 

per dag is Bukom de grootste Shell-raffi 

naderij ter wereld. 

De kraker (die 800.000 ton ethyleen per 

jaar gaat maken plus andere halffabrikaten) 

krijgt zijn voeding direct van de 

raffi naderij. Een deel van de krakerproducten 

wordt gebruikt in de MEG-fabriek 

(750.000 ton per jaar) terwijl de rest via 

het bestaande netwerk van onderzeese 

pijpleidingen naar andere chemische fabrieken 

voor de kust van Singapore gaat. 

De bouw vergt op zijn hoogtepunt de 

inzet van zo’n 8.000 mensen. Het project 

wordt in 2009/2010 opgeleverd. 

Naar verwachting zal de MEG in de regio 

worden afgezet waar een aanzienlijke 

vraaggroei wordt voorspeld. Ethyleenglycol 

wordt gebruikt bij de productie 

van bijvoorbeeld polyester vezels, PET 

(voor drankfl essen en potten), oplosmiddelen 

en in koelvloeistof, en wordt 

toegepast bij de behandeling van vezels, 

papier, kleefstoffen, drukinkten, leer en 

cellofaan. 

Een investering van $620 miljoen was nodig om het gas- en condensaatveld 

Pohokura in Nieuw Zeeland tot productie te brengen. Medio augustus 

startte het veld - qua omvang het tweede van het land - de productie uit 

de drie op land gelegen putten. In het komende jaar komen daar nog zes 

offshoreputten bij. De totale gas- en condensaatproductie van Pohokura 

komt dan uit op 40.000 vaten per dag. Shell heeft 48% eigendom van het 

veld en is de operator. 

OLIE REIST VERDER 

Veranderingen in de handelsstromen van ruwe olie en 

olieproducten zullen de vraag naar tankercapaciteit fl ink 

laten groeien. Nieuwe raffi nagecapaciteit wordt vooral 

gebouwd in Azië (China en India) en het Midden-Oosten. Azië 

moet daarvoor ruwe olie importeren en het Midden-Oosten en 

India (waar men exportraffi naderijen bouwt) worden grotere 

productexporteurs. 

Een recentelijk door Venezuela gesloten akkoord om China ruwe 

olie te leveren, voegt nog meer zeemijlen toe aan de wereldwijde 

transportinspanning omdat nu veel Venezolaanse olie naar de 

nabijgelegen Verenigde Staten gaat. 

Volgens de Londense scheepsmakelaar Simpson Spence & Young 

betekent dat meer tankercapaciteit die gemiddeld langer onderweg 

is. Volgens SS&Y anticiperen reders nu al op deze ontwikkelingen: 

medio dit jaar hadden alle werven samen 1.251 nieuwe 

schepen in de boeken staan met samen een laadcapaciteit van 

103 miljoen ton. In januari 2004 waren dat nog 830 schepen van 

samen 73 mln ton. 

ANP PHOTO

BEN JE BEZIG MET AFSTUDEREN VOOR JE 

BACHELOR- OF MASTEROPLEIDING AAN DE 

TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT, EINDHOVEN 

OF UNIVERSITEIT TWENTE, GAAT JE SCRIPTIE 

OVER DUURZAME ONTWIKKELING EN ENERGIE 

EN DENK JE DAT JE SHELL DAAR HET EEN EN 

ANDER OVER KUNT VERTELLEN? DING DAN MEE 

NAAR DE SHELL BACHELOR MASTER PRIJS 2006. 

MEER INFO, VOORWAARDEN EN AANMELDEN 

OP WWW.SHELLBACHELORMASTERPRIJS.NL 

SHELL BACHELOR MASTER PRIJS 

2006

Renewables, van handwerk tot massaproductie

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?