“Wij concentreren ons op dingen die anderen niet kunnen”
07.07.2012 • Views
Share Embed Flag

“Wij concentreren ons op dingen die anderen niet kunnen”

“Wij concentreren ons op dingen die anderen niet kunnen”

“Wij concentreren ons op dingen die anderen niet kunnen”

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
shell

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

HOGE ENERGIEPRIJZEN MAKEN<br />

ENERGIEBESPARINGSPROJECTEN<br />

INTERESSANTER. SHELL MOERDIJK<br />

KON HET ENERGIEGEBRUIK<br />

VAN EEN VAN HAAR GROOTSTE<br />

CHEMIEFABRIEKEN MET TIEN<br />

PROCENT REDUCEREN.<br />

SHELL VENSTER<br />

UITGAVE VAN SHELL NEDERLAND B.V. • JANUARI / FEBRUARI 2008<br />

JEROEN VAN DER VEER:<br />

<strong>“Wij</strong> <strong>concentreren</strong> <strong>ons</strong><br />

<strong>op</strong> <strong>dingen</strong> <strong>die</strong> <strong>anderen</strong><br />

<strong>niet</strong> <strong>kunnen”</strong><br />

DE SHELL FOUNDATION HELPT<br />

IN AFRIKA ONDERNEMERS UIT<br />

HET MIDDEN- EN KLEINBEDRIJF<br />

OM MET SPECIALE KREDIETEN<br />

HUN BEDRIJFSVLEUGELS VERDER<br />

UIT TE SLAAN. LIMA FEED IN<br />

KENYA IS EEN VOORBEELD.

Het doel deugt,<br />

het tijdpad<br />

minder<br />

COLOFON<br />

UITGAVE VAN SHELL NEDERLAND BV<br />

ADRES Carel van Bylandtlaan 30, 2596 HR Den Haag.<br />

Postbus 444, 2501 CK Den Haag.<br />

TELEFOON 070 - 377 87 00<br />

HOOFDREDACTIE Piet de Wit<br />

ARTDIRECTOR Toon Beekman (www.defabriek.com)<br />

MEDEWERKERS Ernst Bode, Wendel Broere,<br />

CoverMechanics, Peter van Es, Hollandse Hoogte, Jeroen<br />

Kroos, Hans Lagendaal, John van der Linden, Caspar van Loo,<br />

Wilfried Overwater, Reinier Spreen, John Stoel<br />

DRUK Roto Smeets Grafi Services Utrecht<br />

Shell Venster wordt verspreid onder geïnteresseerden in<br />

de activiteiten van Shell Nederland en Royal Dutch Shell.<br />

Het blad is gratis verkrijgbaar.<br />

Abonnementen kunnen via e-mailadres shellvenster@shell.<br />

com worden aangevraagd en via: Administratie Shell Venster,<br />

Postbus 444, 2501 CK Den Haag.<br />

TWEEMAANDELIJKSE PUBLICATIE<br />

Voor het geheel of gedeeltelijk overnemen of bewerken van<br />

artikelen <strong>die</strong>nt men toestemming van de redactie te vragen.<br />

In de meeste gevallen zal <strong>die</strong> graag worden gegeven.<br />

Hoewel Shell-maatschappijen een eigen identiteit hebben,<br />

worden zij in deze publicatie soms gemakshalve met de<br />

collectieve benaming ’Shell’ of ’Groep’ aangeduid in<br />

passages <strong>die</strong> betrekking hebben <strong>op</strong> maatschappijen van<br />

Royal Dutch Shell, of wanneer vermelding van de naam van<br />

de maatschappij(en) gevoeglijk achterwege kan blijven.<br />

OMSLAGFOTO ERNST BODE<br />

Peak Oil is nabij, maar<br />

alleen van ‘easy oil’<br />

De ‘peak oil theorie’ - het eind van<br />

de productiegroei - kl<strong>op</strong>t en de piek<br />

is nabij, erkent Chief Executive<br />

Jeroen van der Veer. Maar dan hebben<br />

we het over ‘easy oil’; van de<br />

moeilijker winbare soorten zijn de<br />

reserves nog steeds zeer groot. Shell<br />

gaat door om zich via technologieontwikkeling<br />

juist <strong>op</strong> deze categorie<br />

te specialiseren. PAGINA 4<br />

VOORWOORD<br />

Welkom in alweer een nieuw jaar. We leven<br />

nog. En nog maar twaalf kalenderjaren te<br />

gaan voordat de EU, Nederland in de frontlinie,<br />

de wereld verbaasd moet laten staan<br />

met de verwerkelijking van haar energie- en klimaatdoelstellingen.<br />

Nog 144 maanden voor er twintig procent<br />

duurzaamheid moet zitten in het energiegebruik van de<br />

lidstaten (waarvan tien procent van bioherkomst moet<br />

zijn), de energie-effi ciency met twintig procent moet zijn<br />

verbeterd en de emissie van broeikasgassen twintig procent<br />

beneden het 1990-niveau moet liggen. (En in Nederland<br />

zelfs min dertig procent.)<br />

Eén ding heeft de EU mee in haar ambities, het inwonertal<br />

bevriest; 0,0 procent bevolkingsgroei tussen nu<br />

en 2030 volgens de jongste World Energy Outlook van<br />

het IEA (International Energy Agency) tegen 1,0 procent<br />

groei als wereldgemiddelde. Waar de wereld gaat van 6,4<br />

mld mensen nu naar 8,2 mld in 2030, staat Eur<strong>op</strong>a stil.<br />

Toch, ondanks <strong>die</strong> demografi sche rugwind, wordt het<br />

moeilijk genoeg voor de EU, om haar klimaatdoel te halen.<br />

In 2005 stond de EU <strong>op</strong> 3.900 miljoen ton CO 2-emissies, en<br />

volgens het IEA-Referentiescenario is dat 4.200 mln ton in<br />

2030. Want met eenzelfde aantal mensen gebruiken we<br />

dan toch meer energie, een welvaartsgevolg. Maar nu het<br />

probleem: de EU heeft voor 2020 iets meer dan 3.000 mln<br />

ton in het beleidsvaandel staan. Maar zelfs met het Alternatief<br />

Beleid Scenario, waarbij overheden zwaar moeten<br />

remmen bij het energiegebruik en het gaspedaal tot de<br />

bodem moeten intrappen bij de ontwikkeling van duurzame<br />

energie, komt het IEA voor de EU <strong>niet</strong> lager dan<br />

3.200 mln ton emissies in 2030.<br />

Je kunt het natuurlijk ook <strong>op</strong>timistischer bekijken, dat is<br />

altijd het leuke van cijfers, het hangt er maar vanaf hoe<br />

je ze tegenover elkaar zet; in 2005 droeg de EU 15 procent<br />

bij aan de wereldemissie CO 2, en ondanks het achterblijven<br />

<strong>op</strong> de eigen doelstelling (althans volgens het IEA) zal<br />

dat toch gezakt zijn tot 10 procent in 2030 (Referentiescenario).<br />

Reden: de rest van de wereld, China en India<br />

voor<strong>op</strong>, groeit hard door, waarbij de daarvoor benodigde<br />

extra energie boven<strong>die</strong>n voor een groot deel gaat komen<br />

uit meer kolenstook.<br />

Het IEA is in algemene zin <strong>niet</strong> erg <strong>op</strong>timistisch over het<br />

snel kunnen reduceren van de wereldemissie aan energiegerelateerde<br />

CO 2. Als het Referentiescenario realiteit<br />

wordt, groeit de emissie aan broeikasgassen in alle regio’s<br />

door tot 2030. Wel houden de Parijse denkers het voor<br />

Nieuwsgierigheid leidt<br />

tot octrooien<br />

Shell heeft zo’n 3.600 uitvin<strong>dingen</strong><br />

geoctrooieerd. Waarmee specifi<br />

eke kennis twintig jaar beschermd<br />

wordt. Drie researchers uit Rijswijk<br />

en Amsterdam vertellen over<br />

de nieuwsgierigheid <strong>die</strong> hen voortdurend<br />

stimuleert om te begrijpen<br />

waarom iets wel of juist <strong>niet</strong> werkt.<br />

PAGINA 16<br />

2 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

INHOUD<br />

Alleen met CO 2-<strong>op</strong>slag<br />

kan het wat worden<br />

mogelijk dat de emissie in het OESO-blok in 2015 piekt<br />

om daarna te dalen, althans als in deze groep van postindustriële<br />

landen het Alternatief Beleid Scenario realiteit<br />

wordt. In dat laatste geval zouden vanaf 2015 ook<br />

(langzaam) de eerste effecten merkbaar worden van CCS,<br />

Carbon Capture and Storage.<br />

Maar in geen van beide scenario’s ziet het IEA gebeuren<br />

dat de EU haar 2020-doelstelling realiseert van 20 procent<br />

minder CO 2-emissie ten <strong>op</strong>zichte van het ijkjaar 1990.<br />

Het kan gezien worden als ondersteuning van wat in<br />

de energiesector al langer wordt gezegd: <strong>op</strong> zich zijn de<br />

klimaatdoelstellingen van de Eur<strong>op</strong>ese Commissie, het<br />

Eur<strong>op</strong>ees Parlement en de diverse nationale regeringen<br />

wel correct, alleen heeft men er een te kort tijdpad aan<br />

gek<strong>op</strong>peld.<br />

Hoe zal de politiek hier<strong>op</strong> reageren? Door de instelling<br />

van een commando-economie <strong>die</strong> ieders individuele<br />

energiegebruik reguleert? Een onwaarschijnlijke basis<br />

voor groot electoraal enthousiasme. Dus zal het wel uitdraaien<br />

<strong>op</strong> een verlenging van het tijdpad (zoals in feite<br />

al is gebeurd met de ‘20-20-20 in 2020’-doelstelling, <strong>die</strong><br />

een EU-verlenging is van het wereldwijde Kyoto-akkoord,<br />

en zoals nu ook wordt voorgesteld in de discussie over<br />

een CO 2-limiet voor EU-personenauto’s), maar dan wel<br />

gelijk met een verhoging van de doelstellingen. Waardoor<br />

het net zo moeilijk te realiseren valt, maar in zijn ‘afrekeningsfase’<br />

ver na de actuele politieke mandaatsronden<br />

gaat vallen.<br />

Tot <strong>die</strong> tijd zullen we als c<strong>ons</strong>ument nog wel overstroomd<br />

blijven met stimulerend bedoelde politieke beleidsnotities<br />

<strong>die</strong> <strong>niet</strong> altijd uitblinken in realiteitszin. Wie daar<br />

een voorbeeld van wil zien moet het Werkprogramma<br />

Schoon en Zuinig eens lezen. De pr<strong>op</strong>agandacompagnie<br />

van het ministerie van VROM denkt de klimaat- (en dus<br />

ook de energie-)doelstellingen te kunnen versterken met<br />

ene Merel, een <strong>op</strong> het oog dertienjarig meisje met gitaar.<br />

Merel heeft een liedje gemaakt, “Ik ho<strong>op</strong> dat ik de mensen<br />

hiermee meer aan het denken zet”.<br />

En wat zingt Merel? “Fabrieken zijn echt vreselijk, / Al <strong>die</strong><br />

vieze lucht. / Straks is het heel normaal, / Dat iedereen<br />

<strong>op</strong> straat kucht.”<br />

Zo anno 2008 klimaatbeleid ondersteunen, het zet je<br />

zeker aan het denken.<br />

Piet de Wit<br />

Hoofdredacteur Shell Venster<br />

Door al zijn nationale en internationale<br />

contacten is hoogleraar (Energie<br />

en Duurzaamheid) Catrinus Jepma<br />

ervan overtuigd dat klimaatbeleid<br />

alleen effect krijgt als wordt besloten<br />

tot grootschalige afvang en <strong>op</strong>slag<br />

van CO 2. En als de overheid ingrijpt<br />

in de keuzevrijheid van de burger.<br />

PAGINA 20<br />

EN VERDER:<br />

De tankstati<strong>ons</strong> van Shell langs de<br />

Nederlandse snelwegen krijgen een<br />

nieuw en fris gezicht PAGINA 9.<br />

Jet-Net bestaat vijf jaar en telt haar<br />

successen: meer kinderen kiezen voor<br />

een techniek-<strong>op</strong>leiding PAGINA 10.<br />

Op Moerdijk realiseerde Shell tien<br />

procent energiereductie in een van<br />

haar grootste chemiefabrieken<br />

PAGINA 12. Het International Energy<br />

Agency denkt dat het al in 2012<br />

spannend kan worden met vraag en<br />

aanbod bij olie PAGINA 22. De Shell<br />

Foundation helpt in Afrika ondernemers<br />

in het Midden- en Kleinbedrijf<br />

met speciale kre<strong>die</strong>ten PAGINA 24.<br />

De medewerker is ditmaal Alex<br />

Krijger, hij vergelijkt politiek en ondernemen<br />

PAGINA 28. Orchideeënkweker<br />

Maurice van der Hoorn halveerde het<br />

energiegebruik in zijn kassen, “puur<br />

vanwege het geld, maar misschien is<br />

dat wel de beste manier” PAGINA 31.<br />

En zoals altijd, nieuws uit de wereld<br />

van Shell en energie PAGINA 3, 15 en 30.

DERDE KWARTAAL: ‘STRATEGIE OP KOERS’<br />

SAMENVATTING RESULTATEN (in miljoenen dollars)<br />

Met name door dalende raffi -<br />

nagemarges (de stijging van<br />

de prijs van ruwe olie werd<br />

<strong>niet</strong> geheel bijgehouden door de prijs<br />

van olieproducten) stonden de resultaten<br />

van Royal Dutch Shell in het<br />

derde kwartaal 2007 onder druk.<br />

Vergeleken met het derde kwartaal<br />

2006 daalde de winst (<strong>op</strong> basis van<br />

actuele kosten, dus geschoond voor<br />

voorraadeffecten bij olieproducten<br />

en chemie) met 8% tot $6,4 miljard.<br />

3 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

SHELL ACTUEEL<br />

Derde Derde Eerste Eerste<br />

kwartaal kwartaal negen negen<br />

2007 2006 maanden maanden<br />

2007 2006<br />

Winst toerekenbaar aan aandeelhouders 6.916 5.942 22.864 20.159<br />

Voorraadeffect olieproducten / chemie (524) 1.006 (1.984) (809)<br />

Resultaat <strong>op</strong> basis geschatte actuele<br />

kosten (CCS, Current Cost of Supply) 6.392 6.948 20.880 19.350<br />

SEGMENTRESULTATEN<br />

Exploratie & Productie 3.510 3.743 10.319 11.485<br />

Gas & Power 568 781 2.150 2.054<br />

Olieproducten (<strong>op</strong> basis CCS) 1.651 2.160 6.075 5.558<br />

Chemie (<strong>op</strong> basis CCS) 360 335 1.334 822<br />

Corporate 413 266 1.391 45<br />

Minderheidsbelangen (110) (337) (389) (614)<br />

DE PRIJS VAN STABILITEIT<br />

Politieke stabiliteit heeft in de energiesector<br />

een prijs; zoals telkens<br />

blijkt bij biedingsrondes voor olie-<br />

en gasexploratie in de Verenigde Staten.<br />

Oliemaatschappijen werken graag<br />

in landen met een voorspelbaar beleid.<br />

In oktober vorig jaar maakte het overheidsagentschap<br />

MMS (Minerals Management<br />

Service) in New Orleans de uitslag<br />

bekend van de 205de biedingsronde<br />

<strong>op</strong> offshoreblokken in het centrale deel<br />

van de Golf van Mexico. In totaal werden<br />

735 blokken (samen 1,6 mln hectare) toegewezen<br />

aan een hoogste bieder. Naar<br />

raming van de MMS bevatten de blokken<br />

samen 776 miljoen tot 1,3 miljard vaten<br />

winbare oliereserves en 90 tot 150 miljard<br />

m 3 aardgas. De door MMS geaccepteerde<br />

bie<strong>dingen</strong> telden <strong>op</strong> tot zo’n anderhalf<br />

miljard dollar, de (hoge) prijs voor<br />

stabiliteit. Het meeste geld legde Shell Oil<br />

<strong>op</strong> tafel: voor $554 miljoen werden exploratierechten<br />

gekocht in 69 blokken. Ook<br />

het duurste blok, Walker Ridge Block 7,<br />

ging naar Shell, voor $90,5 miljoen.<br />

Prikt Shell raak in de nieuwe blokken,<br />

dan duurt het nog wel zes tot zeven jaar<br />

voor de eerste olie stroomt. Een voorbeeld<br />

is de vondst in 2002 van het olie-<br />

en gasveld Great White in de Alaminos<br />

Met inbegrip van de boekwinsten<br />

<strong>op</strong> voorraden, dus nettowinst toerekenbaar<br />

aan aandeelhouders, steeg<br />

de winst 16% tot $6,9 miljard. Door<br />

een aantal factoren (desinvesteringen,<br />

natuurlijke productiedalingen in<br />

oude velden) liep de olieproductie in<br />

het derde kwartaal met 9% terug terwijl<br />

de gasproductie met 6% steeg. In<br />

olie-equivalent was sprake van een<br />

afname met 4% tot gemiddeld 3,1<br />

miljoen vaten per dag.<br />

Canyon in de Golf van Mexico. Sinds het<br />

afgel<strong>op</strong>en najaar boort Shell met het speciaal<br />

aangepaste half-afzinkbare platform<br />

Clyde Boudreaux (foto) een twintigtal<br />

productieputten in dit veld en in twee in<br />

de nabijheid gelegen velden. De drie velden<br />

samen (het Perdido-project) zullen<br />

gaan produceren via een nog te bouwen<br />

drijvend productie- en <strong>op</strong>slagsysteem<br />

dat in ongeveer 2.400 meter <strong>die</strong>p water<br />

wordt afgemeerd. Eind 2009 moet Perdido<br />

zo’n 130.000 vaten olie-equivalent<br />

per dag naar boven brengen.<br />

De Clyde Boudreaux is speciaal aangepast<br />

om extreme orkaankracht te doorstaan:<br />

het platform, dat tot het begin van de<br />

olieproductie <strong>op</strong> zijn plaats blijft, wordt<br />

afgemeerd met zestien ankers. De kracht<br />

daarvan moet genoeg zijn om een orkaan<br />

van het formaat Katrina te overleven.<br />

De zoektocht naar olie en gas in de Golf<br />

van Mexico verlegt zich steeds sterker<br />

naar (ultra)<strong>die</strong>p water; de afgel<strong>op</strong>en<br />

zomer was een recordaantal van vijftien<br />

boorschepen en drijvende platforms<br />

actief in water<strong>die</strong>pten van meer dan<br />

5.000 voet (ruim 1.500 meter). De <strong>die</strong>pste<br />

boring, uitgevoerd voor Exxon, vond<br />

plaats in water van 8.694 voet (2.650<br />

meter).<br />

PERNIS/MOERDIJK<br />

SAMEN STERKER<br />

Over de eerste negen maanden van<br />

2007 bedroeg de kasstroom uit <strong>op</strong>erationele<br />

activiteiten $29,2 miljard<br />

tegen $25,7 miljard in <strong>die</strong> periode<br />

een jaar eerder.<br />

In een commentaar noemde Chief<br />

Executive Jeroen van der Veer het<br />

“tevredenstellende resultaten”.<br />

En: “De uitvoering van onze strategie<br />

ligt <strong>op</strong> koers.”<br />

De twee Shell-vestigingen Pernis (raffi nage) en Moerdijk<br />

(chemie) worden nauwer aan elkaar verbonden.<br />

Hydrowax, dat <strong>op</strong> Pernis ontstaat als restproduct in<br />

de hydrocracker (waar benzine wordt gemaakt) zal<br />

vanaf 2009 <strong>op</strong> Moerdijk een deel van de voeding gaan<br />

uitmaken van de kraker, waarin nu alleen nog nafta<br />

(ruwe benzine) en lpg worden omgezet in onder andere<br />

etheen en pr<strong>op</strong>een. Hydrowax is een goedk<strong>op</strong>ere<br />

grondstof dan nafta zodat de economie van het complex<br />

Pernis/Moerdijk in totaliteit wordt versterkt.<br />

Omdat hydrowax bij kamertemperatuur stolt, zal de<br />

<strong>op</strong>slag en het transport (per binnenschip) verwarmd<br />

plaats moeten vinden. Op Moerdijk moet een aantal<br />

van de (in totaal 24) fornuizen van de kraker worden<br />

aangepast voor het gebruik van de hydrowax.

4 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

Jeroen van der Veer kijkt terug <strong>op</strong> 2007<br />

en vooruit naar een wereld waarin<br />

fossiele brandstoffen vooralsnog dominant<br />

zullen blijven en de speurtocht naar<br />

renewables en CO 2-<strong>op</strong>lossingen<br />

voortgaat. <strong>“Wij</strong> zijn en blijven een<br />

gewoon bedrijf en moeten dus voldoen<br />

aan de gewone bedrijfseconomische<br />

criteria, wij zijn <strong>niet</strong> bezig met een<br />

p<strong>op</strong>ulariteitswedstrijd.”<br />

GEEN POPULARIT<br />

• TEKST PIET DE WIT • FOTO’S ERNST BODE •<br />

<strong>“Wij</strong> <strong>concentreren</strong><br />

<strong>ons</strong> <strong>op</strong> <strong>dingen</strong> <strong>die</strong><br />

<strong>anderen</strong> <strong>niet</strong> of <strong>niet</strong> zo<br />

goed kunnen,<br />

qua technologie,<br />

projectmanagement,<br />

het maken van<br />

commerciële<br />

c<strong>ons</strong>tructies en<br />

<strong>op</strong>erational excellence,<br />

inclusief veiligheids- en<br />

milieubeleid.”<br />

Wat zijn volgens u de hoogte- en<br />

<strong>die</strong>ptepunten geweest voor Shell<br />

in 2007?<br />

“Hoogtepunten waren in elk geval<br />

de verwerving van honderd procent<br />

eigendom bij Shell Canada, fi nancieel<br />

sterke resultaten en hoge investeringen,<br />

de start van de bouw van het<br />

enorme gas-to-liquids project in Qatar,<br />

de verwerving van nieuwe acreage in<br />

de Verenigde Staten en de viering van<br />

honderd jaar Royal Dutch Shell. Plus<br />

tevredenheid over de voortgang <strong>die</strong><br />

in het Sakhalin II project is geboekt.”<br />

“Een tegenvaller was Alaska, daar hadden<br />

we allemaal materiaal naar toe<br />

gevaren, maar uiteindelijk mochten<br />

we er nog <strong>niet</strong> gaan boren. En Nigeria.<br />

Onze mensen zien daar weliswaar<br />

enige verbetering in de veiligheidssituatie<br />

maar dat had nog maar heel<br />

weinig effect <strong>op</strong> onze productie.”<br />

De fi nanciële resultaten overtroffen<br />

tot en met het derde kwartaal<br />

2007 zeven kwartalen <strong>op</strong> rij de<br />

verwachtingen van beleggingsanalisten.<br />

Met als gevolg een<br />

langzaam <strong>op</strong>klimmen van het<br />

aandeel ten <strong>op</strong>zichte van de<br />

peers. Eindelijk ‘loon naar<br />

werken’?<br />

“Ik vind het nog te vroeg om te juichen,<br />

er valt immers nog veel te doen.<br />

Ik kijk liever naar langere perioden,<br />

het is nog ‘early days’. Dit moet je<br />

over een aantal jaren beoordelen.<br />

Maar dit gezegd hebbende, het is duidelijk<br />

dat het bedrijf bezig is zich<br />

terug te vechten naar het t<strong>op</strong>kwartiel<br />

waarin het behoort. Ik zie overal<br />

verbetering, <strong>niet</strong> alleen bij de beurskoers,<br />

maar ook bij de resultaten van<br />

de Shell Pe<strong>op</strong>le Survey [de tweejaarlijkse<br />

<strong>op</strong>iniepeiling onder het wereldwijde<br />

Shell-personeel] en onze Reputation<br />

Tracker [de jaarlijkse peiling<br />

onder externe doelgroepen]. Duidelijke<br />

verbeteringen, maar nog geen<br />

reden om achterover te leunen en te<br />

denken ‘We zijn er’. Wat we overigens<br />

nooit mogen denken.”<br />

Wat leerde <strong>die</strong> ‘Pe<strong>op</strong>le Survey’<br />

nog meer over de gemoedstoestand<br />

van het Shell-personeel?<br />

“Ik zie ik elk geval dat ze de c<strong>ons</strong>istentie<br />

van onze strategie en beleid waarderen.<br />

Net als de duidelijkheid over<br />

onze inzet <strong>op</strong> technologie, projectmanagement<br />

en ‘commercial and <strong>op</strong>erational<br />

excellence’. De boodschap<br />

van ‘langer in je baan blijven’ is ook<br />

goed overgekomen.”<br />

En welke nieuwe uitdagingen zijn<br />

er bij gekomen?<br />

“‘Goal Zero’ bij veiligheid en gezond-<br />

heid is een nieuwe doelstelling. Ook<br />

moeten we onze installaties nog met<br />

een grotere betrouwbaarheid en<br />

benuttingsgraad laten draaien. En in<br />

het algemeen zal <strong>ons</strong> doel om met<br />

alles in het t<strong>op</strong>-kwartiel te presteren<br />

ten <strong>op</strong>zichte van onze peers veel<br />

inzet vragen van onze mensen, maar<br />

ik merk ook de mentaliteit dat we willen<br />

winnen van de concurrentie.”<br />

Shell is met <strong>die</strong> telkens boven<br />

verwachting hoge kwartaalresultaten<br />

een ware geldmachine<br />

geworden.<br />

“Ik zeg dan ‘We zijn een verantwoordelijke<br />

geld- en investeringsmachine.’<br />

We investeren immers in toekomstige<br />

energieproductie en verwerking<br />

evenveel als we ver<strong>die</strong>nen. Ons investeringsniveau<br />

in 2007 lag <strong>op</strong> ongeveer<br />

twee miljard dollar per maand.”<br />

Maar ook is waar dat ondanks<br />

<strong>die</strong> hoge investeringen de olie-<br />

en gasproductie over de eerste<br />

negen maanden van 2007 met vier<br />

procent is gedaald.<br />

“Dat is een complex verhaal. Je hebt<br />

te maken met incidentele factoren en<br />

met structurele veranderingen. Incidenteel,<br />

hoewel langdurig, is bijvoorbeeld<br />

de veiligheidssituatie in Nigeria<br />

waardoor je minder kunt produce-

5 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

EITSWEDSTRIJD<br />

ren dan je potentieel is. Ook weersinvloeden,<br />

zoals de zeer zachte winter<br />

in Eur<strong>op</strong>a en Noord-Amerika, zijn<br />

incidenteel.”<br />

“Structureel is dat wij als Shell meer<br />

toe gaan naar moeilijker winbare olie-<br />

en gasreserves. Per nieuwe barrel<br />

investeren we daarom telkens meer.<br />

In zo’n situatie is het <strong>niet</strong> juist om<br />

alleen maar naar onze actuele productie-<br />

en investeringscijfers te kijken,<br />

want je bent dan bezig om appels met<br />

peren te vergelijken. Investeringen in<br />

bijvoorbeeld nieuwe productie uit de<br />

<strong>die</strong>pe Golf van Mexico of van onconventionele<br />

olie in Noord-Amerika zijn<br />

duurder dan van conventionele olie in<br />

zeg Nigeria, maar het winstpotentieel<br />

per barrel is in Noord-Amerika ook<br />

groter. Dit verhaal hebben we in 2007<br />

duidelijk verteld richting markten.”<br />

Het lijkt er ook <strong>op</strong> dat het steeds<br />

langer duurt voor nieuwe projecten<br />

uiteindelijk uitgevoerd kunnen<br />

worden.<br />

“Het is heel duidelijk dat door de<br />

actieve belangstelling <strong>die</strong> regeringen<br />

tonen, projecten uitgesteld worden.<br />

Ze onderhandelen langer dan vroeger<br />

over hun aandeel in de <strong>op</strong>brengst.<br />

Je zou denken dat hogere olie- en gasprijzen<br />

zorgen voor een versnelling<br />

van de besluitvorming, maar in wer-<br />

kelijkheid gebeurt het omgekeerde.<br />

Dat zal <strong>op</strong> termijn invloed gaan hebben<br />

<strong>op</strong> het tempo waarin nieuwe projecten<br />

tot productie kunnen worden<br />

gebracht.”<br />

Die vertraging vindt dan plaats<br />

terwijl de natuurlijke productiedaling<br />

van olie- en gasvelden<br />

voortgaat en de vraag naar energie<br />

telkens stijgt. De ‘peak oil theorie’<br />

lijkt dus wel te kl<strong>op</strong>pen.<br />

“De peak oil theorie, zoals <strong>die</strong> destijds<br />

voor het eerst door de Amerikaanse<br />

oud Shell-medewerker King<br />

Hubbert werd gepubliceerd, is correct,<br />

althans, voor easy oil [makkelijk<br />

winbare conventionele olie]. Maar<br />

hij had daarbij beslist <strong>niet</strong> de Golf van<br />

Mexico <strong>op</strong> zijn radarscherm staan, en<br />

oliezanden al evenmin. Er is ook voor<br />

oliezanden een peak oil theorie <strong>op</strong> te<br />

zetten, maar voorl<strong>op</strong>ig zitten we nog<br />

helemaal aan het begin daarvan. En<br />

er zijn nog wel meer onconventionele<br />

bronnen <strong>op</strong>en te leggen.”<br />

Maar de wereld draait momenteel<br />

<strong>op</strong> ruim 85 miljoen vaten<br />

ruwe olie per dag <strong>die</strong> voor het<br />

overgrote deel uit bronnen met<br />

easy oil komen. Dat zet je <strong>niet</strong><br />

zomaar even over naar onconventionele<br />

bronnen.<br />

“Kl<strong>op</strong>t. Daarvoor moet enorm veel<br />

kennis en kunde worden ontwikkeld<br />

en grote investeringen worden<br />

gedaan in onconventionele olieprojecten.<br />

Wij hebben gezegd dat in 2015<br />

zo’n 15 procent van de olieproductie<br />

van Shell afkomstig zal zijn uit onconventionele<br />

bronnen. Nu al is de olieindustrie<br />

bijzonder kapitaalintensief<br />

maar dat zal alleen nog maar gaan<br />

toenemen - dit wordt een gigantische<br />

investeringsindustrie. Mijn bewijs<br />

daarvoor? De wereld zal in 2015 meer<br />

energie gebruiken dan vandaag en<br />

voor iedere nieuwe barrel is meer<br />

geïnvesteerd. En <strong>die</strong> lijn houdt in 2015<br />

beslist <strong>niet</strong> <strong>op</strong>. Een groeiende wereldbevolking<br />

en een groeiende welvaart,<br />

zijn andersoortige ‘ongemakkelijke<br />

waarheden’.”<br />

Betekent dat dan ook dat we met<br />

‘100 dollar olie’ nog maar net<br />

onderweg zijn?<br />

“In elk geval nemen wij voor onze<br />

investeringsbeslissingen een veel<br />

lagere olieprijs om te zien of de projecten<br />

ook dan nog rendabel zijn. Je<br />

kan <strong>die</strong> ‘moeilijke olie’ winstgevend<br />

produceren bij aanzienlijk lagere olieprijzen<br />

dan honderd dollar.”<br />

“Die haast mythische honderd dollar<br />

is gebaseerd <strong>op</strong> een perceptie van<br />

een aanstaand capaciteitstekort. Maar<br />

“De peak oil theorie,<br />

zoals <strong>die</strong> destijds voor<br />

het eerst door de<br />

Amerikaanse oud<br />

Shell-medewerker<br />

King Hubbert werd<br />

gepubliceerd, is<br />

correct, althans,<br />

voor easy oil.<br />

Maar hij had daarbij<br />

beslist <strong>niet</strong> de Golf van<br />

Mexico <strong>op</strong> zijn<br />

radarscherm staan,<br />

en oliezanden al<br />

evenmin.”

“Die haast mythische<br />

honderd dollar is<br />

gebaseerd <strong>op</strong> een<br />

perceptie van een<br />

aanstaand<br />

capaciteitstekort.<br />

Maar ik denk dat de<br />

vraag bij de huidige prijs<br />

al gaat reageren,<br />

zij het met enige<br />

vertraging.”<br />

6 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

ik denk dat de vraag bij de huidige<br />

prijs gaat reageren, zij het met enige<br />

vertraging. Het zal overigens <strong>niet</strong> leiden<br />

tot een daling van de vraag, wel<br />

tot een lager groeipercentage. Wat<br />

we ook weten is dat er momenteel<br />

veel psychologie in de prijs zit. Want<br />

de realiteit is dat nergens in de hele<br />

keten iemand hoeft te wachten: tankers<br />

hoeven <strong>niet</strong> te wachten om beladen<br />

te worden, raffi naderijen hoeven<br />

<strong>niet</strong> te wachten <strong>op</strong> tankers, tankauto’s<br />

hoeven <strong>niet</strong> te wachten bij de raffi naderij<br />

en u als c<strong>ons</strong>ument hoeft <strong>niet</strong><br />

te wachten bij uw tankstation. Het<br />

fysieke systeem functioneert prima.”<br />

“Het is boven<strong>die</strong>n een economische<br />

wetmatigheid dat vraag en aanbod<br />

altijd in evenwicht zijn. Kennelijk realiseert<br />

<strong>niet</strong> iedereen zich dat. Soms<br />

zijn er fricties, en <strong>die</strong> komen dan tot<br />

uiting in de prijs, waar<strong>op</strong> zowel de<br />

vraag als het aanbod zullen reageren.<br />

Die wet is <strong>niet</strong> buiten werking<br />

gesteld.”<br />

Maar het is overduidelijk dat<br />

energie een heel lage prijselasticiteit<br />

heeft, zeker als het gaat om<br />

transport en mobiliteit. Mensen<br />

blijven energie k<strong>op</strong>en, ook als het<br />

duur is.<br />

<strong>“Wij</strong> kijken relatief verbaasd naar de<br />

geringe vraagreactie <strong>op</strong> de huidige<br />

hoge prijzen. Maar we hebben het<br />

idee dat er toch zo’n reactie komt,<br />

zij het met enige vertraging. Mensen<br />

rijden <strong>niet</strong> minder, maar als ze<br />

een nieuwe auto k<strong>op</strong>en, kijken ze wel<br />

beter naar het benzinegebruik.”<br />

Nog even doorgaan <strong>op</strong> vraag en<br />

aanbod: volgens het International<br />

Energy Agency in zijn jongste<br />

World Energy Outlook is het<br />

mogelijk dat er ergens in 2012<br />

tot 2015 een ‘supply side crunch’<br />

<strong>op</strong>treedt, waarbij bij olie het aanbod<br />

de vraag <strong>niet</strong> meer kan volgen.<br />

Hoe waarschijnlijk vindt u<br />

zo’n voorspelling?<br />

“Ik weet dat <strong>niet</strong>. Boven<strong>die</strong>n kijk ik<br />

alleen of wij als bedrijf voldoende<br />

mogelijkheden hebben om vooruit<br />

te gaan. Ik ben geen industriegoeroe.<br />

Ik zie dat wij momenteel voldoende<br />

resources hebben om projecten te<br />

ontwikkelen. Shell heeft een pot van<br />

60 miljard barrel olie-equivalent aan<br />

‘te ontwikkelen bronnen’ waar<strong>op</strong> wij<br />

onze technologie los kunnen laten.<br />

Daar ligt mijn aandacht.”<br />

Waarbij Shell minder dan vroeger<br />

interesse lijkt te hebben om<br />

toe te treden tot grote productie<br />

joint ventures met andere particuliere<br />

oliemaatschappijen.<br />

“In de historie van de olie-industrie<br />

was het zeer gebruikelijk om soms<br />

heel ingewikkelde joint ventures te<br />

stichten. Het kwam vaak voort uit<br />

de wil om risico’s te spreiden. Maar<br />

nu we in een tijdperk zijn aanbeland<br />

waarin het steeds belangrijker wordt<br />

om je qua technologie te onderschei-<br />

den, wordt het ook belangrijker om<br />

projecten zelf te leiden. Het Pearl<br />

gas-to-liquids project in Qatar is daar<br />

een voorbeeld van. Pearl GTL is Shell<br />

zonder andere oliemaatschappijen,<br />

ondanks de zeer grote investering.<br />

Twintig jaar geleden zouden we <strong>ons</strong><br />

aandelenbezit verdund hebben door<br />

er partners in te halen, nu vinden we<br />

het belangrijker om Pearl helemaal in<br />

te richten <strong>op</strong> onze eigen standaards<br />

van management, technologie en<br />

fi nanciering.”<br />

Maar <strong>niet</strong> overal staan overheden<br />

toe dat particuliere oliemaatschappijen<br />

honderd procent<br />

eigendom hebben.<br />

“In dat geval doe je het project samen<br />

met het staatsbedrijf, maar dat is weer<br />

heel iets anders dan dat je een groot<br />

c<strong>ons</strong>ortium vormt van allerlei IOC’s.”<br />

[Particuliere oliemaatschappijen.]<br />

Een punt van kritiek van fi nanciele<br />

analisten is dat Shell relatief<br />

traag is in het omzetten van <strong>die</strong><br />

grote hoeveelheid resources in<br />

bewezen reserves.<br />

“Ik vind dat we nu hard l<strong>op</strong>en, we zijn<br />

al een aantal jaren de t<strong>op</strong>investeerder<br />

in upstream. Maar ik zie ook dat<br />

het door een aantal factoren meer<br />

tijd vergt om grote nieuwe projecten<br />

rond te krijgen. En naarmate we meer<br />

<strong>op</strong>schuiven in de richting van onconventionele<br />

olie zal het nog meer tijd<br />

en geld kosten. Het boren van meer<br />

putten in bekende olie- of gasstructuren<br />

levert relatief snel nieuwe extra<br />

bewezen reserves <strong>op</strong>, maar als je eerst<br />

concessiegebieden moet verwerven<br />

in bijvoorbeeld de <strong>die</strong>pe zee van de<br />

Golf van Mexico of aan de rand van<br />

Alaska, dan duurt het makkelijk zes<br />

tot zeven jaar voor daar de eerste olie<br />

naar boven komt.”<br />

Over de Golf van Mexico gesproken,<br />

ondanks <strong>die</strong> ruime resourcebasis,<br />

betaalde Shell dit najaar<br />

recordprijzen voor nieuwe acreage<br />

in dat gebied.<br />

<strong>“Wij</strong> haalden de meeste concessies<br />

binnen van alle maatschappijen<br />

<strong>die</strong> boden. Niet omdat we alle <strong>anderen</strong><br />

overboden maar omdat we <strong>op</strong><br />

de meeste blokken boden en dat ook<br />

goed deden. Analyses achteraf lieten<br />

zien dat wij procentueel net zoveel<br />

boven de verwachtingen boden als<br />

de andere oliemaatschappijen voor<br />

de blokken <strong>die</strong> zij in handen kregen.<br />

Waarom zo hoog ingezet? Omdat we<br />

veel acreage te pakken wilden krijgen.<br />

Wij kennen dit gebied goed en<br />

we hebben veel kennis in huis <strong>die</strong><br />

daar succesvol toegepast kan worden.<br />

Wij willen in de Golf graag weer<br />

groeien omdat het goed aansluit <strong>op</strong><br />

onze huidige kracht. Het stabiele fi scale<br />

en politieke klimaat speelt ook<br />

een rol. Daarom hebben we eveneens<br />

onze acreage in Australië en Canada<br />

fl ink uitgebreid.”<br />

De grotere inzet van Shell richting<br />

onconventionele olie zorgt<br />

ook voor grotere CO 2-emissies.<br />

Wat betekent dat voor het emissiebeleid<br />

van Shell?<br />

“Overheden bepalen uiteindelijk<br />

welke olieconcessies <strong>op</strong>en gaan, en<br />

dan kan het gaan om zware olie of<br />

oliezanden <strong>die</strong> bij de productie en de<br />

verwerking meer CO 2 <strong>op</strong>leveren dan<br />

in het geval van easy oil of een conventioneel<br />

gasveld. Maar het is zinloos<br />

om bijvoorbeeld de CO 2-emissie<br />

van een oliezandenproject in Canada<br />

te vergelijken met <strong>die</strong> van het in zijn<br />

soort unieke Groningen-gasveld en<br />

de laatste dan als de wereldstandaard<br />

<strong>op</strong> te voeren.”<br />

“Ook het vergelijken met kolen, waarbij<br />

verbranding meer CO 2 uit ontstaat,<br />

is <strong>niet</strong> zinvol. Waar het om gaat<br />

bij de inzet van Shell is om bij onconventionele<br />

olie en gas vooraf <strong>die</strong>p na<br />

te denken hoe de productie en verwerking<br />

zo kan worden ingericht dat<br />

we een relatief nette CO 2 job kunnen<br />

doen. Dit kan eventueel <strong>op</strong> termijn,<br />

de inzet van ondergrondse berging<br />

betekenen. Ons doel is steeds om met<br />

onze CO 2-emissie in het beste kwartiel<br />

te zitten. [Het t<strong>op</strong>-kwart van de<br />

prestaties van iedereen in deze sector.]<br />

Op deze manier wordt voorkomen<br />

dat we ook hier appels met<br />

peren gaan vergelijken.”<br />

Is dat een boodschap <strong>die</strong> door<br />

politiek en NGO’s begrepen<br />

wordt?<br />

“Misschien nu nog <strong>niet</strong>. Maar men<br />

moet zich realiseren dat een toenemende<br />

vraag naar energie, waaraan<br />

voorl<strong>op</strong>ig alleen voldaan kan worden<br />

met de inzet van meer fossiele brandstoffen,<br />

<strong>niet</strong> gelijk <strong>op</strong> kan l<strong>op</strong>en met<br />

een dalende CO 2-emissie. Zó snel kunnen<br />

olie, gas en steenkool <strong>niet</strong> door<br />

iets anders worden vervangen, daarvoor<br />

zijn zon, wind en biomassa nu<br />

nog veel te klein in omvang. Evenmin<br />

is het mogelijk om <strong>op</strong> korte termijn<br />

veel nieuwe kerncentrales in bedrijf<br />

te hebben. Ook lukt het <strong>niet</strong> om snel<br />

de vraag naar energie te verminderen<br />

zonder dat dit leidt tot vermindering<br />

van de welvaart. Zeker de zich ontwikkelende<br />

landen zouden daar groot<br />

bezwaar tegen maken. Trouwens, de<br />

burgers in de rijke landen ook als zij<br />

plotseling geen auto meer zouden<br />

mogen rijden.”<br />

<strong>“Wij</strong> kunnen zo voorrekenen dat CO 2reductie<br />

<strong>op</strong> middellange alleen haalbaar<br />

is als het <strong>op</strong> grote schaal wordt<br />

afgevangen en <strong>op</strong>geslagen, de zogeheten<br />

carbon capture and storage<br />

techniek, CCS. Realiseer je daarbij<br />

echter wel dat grootschalige <strong>op</strong>slag<br />

nog nergens toegepast is en dat er<br />

nog heel wat technologische, juridische<br />

en economische vragen zijn <strong>op</strong><br />

te lossen.”<br />

Het IEA rekent CCS <strong>niet</strong> eens mee<br />

in zijn scenario’s voor 2030 en<br />

ook andere deskundigen waar-

schuwen dat CCS <strong>niet</strong> zo snel<br />

grootschalig ingevoerd kan worden<br />

als publiek en politiek denken.<br />

Mee eens?<br />

“Ik zie twee fasen. In de eerste worden<br />

nieuwe elektriciteitscentrales<br />

al ‘capture ready’ gemaakt, dus qua<br />

ontwerp ingericht <strong>op</strong> de latere mogelijkheid<br />

om de CO 2 uit de afgassen af<br />

te vangen en te comprimeren. Daarbij<br />

helpt ook de keuze voor het kolenvergassingssysteem<br />

van Shell waarbij<br />

vrijwel zuivere CO 2 ontstaat. Met de<br />

huidige technologie is het afvangen,<br />

comprimeren en <strong>op</strong>bergen van CO 2<br />

bij traditionele kolencentrales kostbaar<br />

en energie-intensief, dus meer<br />

CO 2-emissie. De tweede fase breekt<br />

aan als hierin technologische doorbraken<br />

worden bereikt en ook alle<br />

juridische vragen, bijvoorbeeld over<br />

aansprakelijkheid, zijn beantwoord.”<br />

Veel sturing lijkt de politiek<br />

daarbij voorl<strong>op</strong>ig nog <strong>niet</strong> te<br />

geven, behalve een stapeling van<br />

zeer vergaande doelstellingen<br />

zoals reductie van CO 2-emissies,<br />

het percentage duurzaam <strong>op</strong>gewekte<br />

energie, inclusief de hoeveelheid<br />

biomateriaal in brandstoffen,<br />

en het realiseren van een<br />

betere energie-effi ciëntie.<br />

“De EU heeft 2020 als datum genomen<br />

voor haar klimaat- en energiedoelstellingen,<br />

dat is echt heel dichtbij<br />

voor zulke grote ambities. Maar<br />

in de EU-budgetten is geen geld voor<br />

CCS <strong>op</strong>genomen en men toont ook<br />

nog geen bereidheid om CCS onder<br />

te brengen in het ETS [Eur<strong>op</strong>ean Trading<br />

Scheme voor emissiehandel],<br />

waardoor je verhandelbare emissiecertifi<br />

caten zou ontvangen als je CO 2<br />

<strong>op</strong>bergt. Dit laat men over aan de lidstaten.<br />

De uitvoering van dit beleid is<br />

boven<strong>die</strong>n heel lastig aan de individuele<br />

lidstaten over te laten, beducht als<br />

zij allemaal zijn voor verlies aan concurrentiepositie.<br />

Ik vind dan ook dat<br />

Brussel meer coördinatie en uitvoering<br />

van het klimaat- en energiebeleid<br />

in de EU <strong>op</strong> zich moet nemen.”<br />

Waarom vraagt Shell <strong>niet</strong> om<br />

de invoering van een CO 2-belasting<br />

waaruit onder andere CCS<br />

betaald kan worden? De kostprijs<br />

van de uitstoot van een ton<br />

CO 2 <strong>op</strong> een handelsbeurs is vele<br />

malen onvoorspelbaarder dan<br />

een belasting. In de eerste ronde<br />

van het ETS zakte de notering <strong>op</strong><br />

een gegeven moment in tot iets<br />

van tien eurocent per ton CO 2.<br />

“Het is <strong>niet</strong> allemaal somberheid met<br />

het ETS; natuurlijk, er zaten tal van<br />

kinderziekten in <strong>die</strong> eerste fase, maar<br />

<strong>die</strong> worden eruit gehaald. Ik denk<br />

dat we een veel beter presterend ETS<br />

zullen zien in de periode 2008-12 en<br />

daarna. Rond 2020 h<strong>op</strong>en we dat het<br />

ETS de basis is van een wereldwijd<br />

<strong>op</strong>ererende koolstofmarkt.<br />

Het voordeel van een handelssysteem<br />

is dat het een betere prikkel geeft aan<br />

<strong>die</strong>genen <strong>die</strong> CO 2 uitstoten om creatieve<br />

<strong>op</strong>lossingen te vinden. Ook kan<br />

een overheid met een handelssysteem<br />

beter en transparanter sturen <strong>op</strong> een<br />

maximaal effect. Bij belastingen moet<br />

je maar afwachten wat het effect is.<br />

Ook kan het leiden tot een ongelijk<br />

internationaal level playing fi eld. Bij<br />

Shell voelen we <strong>ons</strong> relatief comfortabel<br />

om met een handelssysteem te<br />

werken.”<br />

Overweegt Shell in dit verband<br />

om in te gaan <strong>op</strong> een industrieaanbod<br />

om in Canada kerncentrales<br />

te gebruiken bij de productie<br />

van oliezanden en schalie?<br />

“Het is nu nog te vroeg om daar iets<br />

over te zeggen. Het is een feit dat<br />

voor de productie van onconventionele<br />

olie veel warmte en elektriciteit<br />

nodig zijn. Nu is het gebruikelijk<br />

om bij deze projecten je eigen gas<br />

of olie in te zetten voor de productie<br />

van stoom en stroom. Maar naarmate<br />

olie en gas schaarser en dus duurder<br />

worden ga je nadenken of dit wel het<br />

juiste gebruik is. Ook de CO 2-emissie<br />

speelt dan een rol.”<br />

Terug naar de al eerder aangehaalde<br />

hoge investeringsstroom<br />

bij Shell: fi nanciële analisten zeggen<br />

dat Shell zóveel investeert,<br />

met name in heel dure projecten,<br />

dat dit leidt tot een hogere<br />

gemiddelde kapitaalintensiteit<br />

van de aanstaande productie.<br />

Hebben ze gelijk?<br />

“Ja, maar het is precies waar wij <strong>op</strong><br />

inzetten. Wij denken dat we de technologie<br />

in huis of in ontwikkeling<br />

hebben om <strong>die</strong> projecten van de toekomst<br />

mee uit te voeren. Die easy oil<br />

kunnen nationale oliemaatschappijen<br />

vaak goed zelf doen, kijk bijvoorbeeld<br />

naar Rusland. Wij <strong>concentreren</strong> <strong>ons</strong><br />

<strong>op</strong> <strong>dingen</strong> <strong>die</strong> <strong>anderen</strong> <strong>niet</strong> of <strong>niet</strong> zo<br />

goed kunnen, qua technologie, projectmanagement,<br />

het maken van commerciële<br />

c<strong>ons</strong>tructies en <strong>op</strong>erational<br />

excellence, inclusief veiligheids- en<br />

milieubeleid. Daarvoor worden we<br />

door overheden uitgenodigd en daarmee<br />

kunnen we <strong>ons</strong> geld ver<strong>die</strong>nen.<br />

Dat is <strong>ons</strong> nieuwe bestaansrecht.”<br />

Niet bang om straks temidden<br />

van de concurrenten een dure<br />

producent te zijn?<br />

“Het enige gevaar zou zijn dat de olie-<br />

en gasprijzen ver omlaag gaan, en dat<br />

dan ook nog langdurig, en wij een te<br />

dure technologie zouden hebben toegepast.<br />

Maar vooralsnog maken we<br />

<strong>ons</strong> daar helemaal geen zorgen over.”<br />

Shell zet hoog in <strong>op</strong> technologie<br />

om zich van <strong>anderen</strong> te kunnen<br />

onderscheiden, maar bent u <strong>niet</strong><br />

bang dat <strong>anderen</strong> daar net zo<br />

snel in groeien?<br />

“Ik voel me vrij goed bij het tempo<br />

dat onze Shell-mensen hierin de afgel<strong>op</strong>en<br />

jaren hebben gemaakt, dat is<br />

<strong>niet</strong> makkelijk te k<strong>op</strong>iëren. Denk ook<br />

7 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

maar aan het grote aantal mensen dat<br />

we hebben aangenomen en de standaard-werksystemen<br />

<strong>die</strong> we overal<br />

invoeren. De <strong>op</strong>dracht <strong>die</strong> we hebben<br />

is om <strong>op</strong> k<strong>op</strong> te komen en dan<br />

om steeds een stap voor te blijven.<br />

We moeten <strong>op</strong> het juiste moment <strong>op</strong><br />

de juiste kaarten inzetten. Ik ben er<br />

trots <strong>op</strong> dat we het belang van het<br />

hebben van een sterke technologie-<br />

en projectmanagementagenda relatief<br />

snel zagen, en er toen ook direct<br />

mee begonnen zijn. Uit het verleden<br />

ken ik genoeg voorbeelden waarbij<br />

we ontwikkelingen ook wel <strong>op</strong> tijd<br />

zagen, bijvoorbeeld via onze scenariotechnieken,<br />

maar er vervolgens<br />

onvoldoende mee deden.”<br />

De strategie van Shell is ‘More<br />

Upstream, Profi table Downstream’,<br />

dus groeien in exploratie<br />

en productie van olie en gas<br />

en alleen activiteiten/ groei in<br />

transport, raffi nage, marketing<br />

en chemie waar het voldoende<br />

winstgevend is. Maar de grootste<br />

winstgroei de afgel<strong>op</strong>en twee<br />

jaar zat nu juist bij downstream.<br />

Moet de strategie <strong>niet</strong>...<br />

“Nee.”<br />

Ook <strong>niet</strong> nu het zo goed gaat met<br />

de downstreamactiviteiten?<br />

“Het is prachtig dat we zulke vooruitgang<br />

hebben gerealiseerd in dit<br />

bedrijfssegment, maar downstream<br />

is en blijft cyclisch, veel meer dan<br />

exploratie en productie. Ook biedt<br />

EP meer ruimte om <strong>ons</strong> <strong>op</strong> technologiegebied<br />

te onderscheiden. Het<br />

blijft dus ‘More Upstream, Profi table<br />

Downstream’. Je ziet overigens dat<br />

beide segmenten naar elkaar toekruipen<br />

in onze nieuwe projecten; gas-toliquids<br />

is downstream plus upstream<br />

en hetzelfde geldt voor oliezanden en<br />

zuur gas.”<br />

Vorig jaar zei u in dit ‘jaarinterview’<br />

dat een <strong>op</strong>lossing van de<br />

problematiek in Nigeria er alleen<br />

komt als afspraken gemaakt kunnen<br />

worden met en tussen staat,<br />

provincies en lokale gemeenschappen.<br />

Maar dat het tijd zou<br />

vergen. Is er iets bereikt in het<br />

jaar?<br />

“Onze mensen daar zien enige verbetering,<br />

maar toegegeven, het is<br />

nog vaak twee stapjes vooruit en dan<br />

weer een stap achteruit. Het heeft<br />

dan ook helaas nog <strong>niet</strong> geleid tot<br />

een terugkeer naar onze oude productievolumina.<br />

Nigeria heeft heel<br />

veel olie en gas, <strong>ons</strong>hore en offshore.<br />

Als je naar de lange termijn kijkt, dus<br />

tientallen jaren, dan zullen <strong>die</strong> reserves<br />

ook zeker worden geproduceerd.<br />

Daar kunnen en willen wij aan meedoen,<br />

maar alleen als onze mensen er<br />

veilig kunnen werken.”<br />

Shell blijft er investeren?<br />

“Ja, maar zoals gezegd, mits onze staf<br />

er veilig kan werken. Doorgaan met<br />

“Brussel moet meer<br />

coördinatie en uitvoering<br />

van het klimaat- en<br />

energiebeleid in de EU<br />

<strong>op</strong> zich nemen.”

“Ik kijk enorm scherp<br />

naar focus. Het gaat om<br />

keuzes maken.<br />

Het is <strong>niet</strong> alleen<br />

belangrijk hersenen te<br />

hebben maar vooral om<br />

ze goed gestuurd<br />

te gebruiken.”<br />

8 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

investeren is er overigens een noodzaak.<br />

De Nigeriaanse olievelden kennen<br />

een behoorlijke natuurlijke productiedaling,<br />

dus zou de productie<br />

snel terugl<strong>op</strong>en als je <strong>niet</strong> doorgaat<br />

met investeren. We investeren ook<br />

grote bedragen in Nigeria LNG en in<br />

het daaraan verbonden gasverzamelsysteem.<br />

Dat laatste is essentieel: als<br />

je daarin <strong>niet</strong> kan investeren zou je<br />

of door moeten gaan met het affakkelen<br />

van geassocieerd gas, of je zou<br />

de olieproductie stil moeten leggen.<br />

Beide is <strong>niet</strong> acceptabel”<br />

Precies een jaar geleden overheerste<br />

de discussie over de toekomst<br />

van het Russische Sakhalin<br />

II project. Hoe kijkt u er een<br />

jaar verder <strong>op</strong> terug?<br />

“Op een project dat inmiddels een<br />

nieuwe eigendomsverhouding kent<br />

met Gazprom als meerderheidsaandeelhouder<br />

en Shell met 27,5 procent<br />

<strong>die</strong> boven<strong>die</strong>n het projectmanagement<br />

doet en technologie levert. Het<br />

project heeft het afgel<strong>op</strong>en jaar heel<br />

goede voortgang geboekt, ook in de<br />

relatie met de Russische overheid.<br />

Boven<strong>die</strong>n werken we goed samen<br />

met onze Russische partners. Ik ben<br />

ervan overtuigd dat Sakhalin II een<br />

showmodel wordt <strong>op</strong> wereldschaal.”<br />

Geen ‘hard feelings’ over hoe <strong>die</strong><br />

verandering in de eigendomsverhouding<br />

tot stand kwam?<br />

“Als je daar last van hebt, moet je<br />

<strong>niet</strong> in het internatonale zakenleven<br />

gaan. De grote les is geweest dat je<br />

in Rusland alleen kunt werken met<br />

grote Russische en Japanse partners.<br />

We zijn nu partner van Gazprom in<br />

Sakhalin, hebben 50 procent aandeel<br />

in Salyn, en met Rosneft en Tatneft<br />

hebben we strategische allianties<br />

gesloten.”<br />

Maar hier dus geen honderd procent<br />

eigendom van projecten, wat<br />

toch de voorkeur heeft van Shell.<br />

“In Rusland is een directe, aantoonbare<br />

logica aanwezig om met Russische<br />

partners zaken te doen. Wat<br />

ook directe politieke bemoeienis met<br />

zich brengt. Maar dat is <strong>niet</strong> anders<br />

dan in bijvoorbeeld Nederland waar<br />

we tientallen jaren de staat als partner<br />

hadden in de Gasunie. Daar hebben<br />

we <strong>ons</strong> ook steeds comfortabel<br />

bij gevoeld.”<br />

Hoe nu verder met Sakhalin II?<br />

Er is toch afgesproken dat het<br />

project zich moet ontwikkelen tot<br />

een grote gashub aan de Russische<br />

oostkust.<br />

“Ik ben iemand van ‘voeten <strong>op</strong> de<br />

vloer’. Laten we nu eerst het project<br />

afbouwen en goed <strong>op</strong>starten en<br />

dan de volgende fase gaan ontwikkelen.<br />

Al vanaf het eerste begin was<br />

onze visie om er meer LNG-treinen<br />

te bouwen en <strong>die</strong> visie is door Gazprom<br />

overgenomen. Dus moeten we<br />

kijken waar de voeding voor <strong>die</strong> extra<br />

treinen vandaan moet komen. Maar<br />

nogmaals, dat is een latere fase, waar<br />

ook nog geen gefi xeerde datum voor<br />

staat.”<br />

Recentelijk was u nog in Moskou<br />

bij president Putin om met<br />

een Nederlands industriec<strong>ons</strong>ortium<br />

een plan aan te bieden voor<br />

een integraal LNG-project <strong>op</strong> het<br />

schiereiland Jamal in het uiterste<br />

noorden van Siberië. Dat zou qua<br />

omvang ‘de moeder van alle gasprojecten’<br />

kunnen worden.<br />

“Dit is heel erg ‘early days’, maar ook<br />

heel bijzonder dat een breed c<strong>ons</strong>ortium<br />

van specialistische bedrijven<br />

zo’n gezamenlijk voorstel <strong>op</strong> tafel<br />

legt. Een combinatie van havens aanleggen,<br />

baggeren, infrastructuur bouwen,<br />

projectmanagement en van<br />

onze kant de LNG-technologie, en<br />

dat alles in een bijna onbewoond Arctisch<br />

gebied met nagenoeg geen infrastructuur.<br />

Ik vond het een sterke presentatie.<br />

Ik merkte ook een duidelijk<br />

gemeende interesse ervoor aan Russische<br />

kant.”<br />

Met regelmaat gebruikt u in<br />

interne en externe presentaties<br />

het begrip ‘focus’, met<br />

nadruk uitgesproken boven<strong>die</strong>n.<br />

Waarom?<br />

“Omdat het onmogelijk is alles te<br />

doen. Ik kijk enorm scherp naar focus.<br />

Het gaat om keuzes maken. Het is <strong>niet</strong><br />

alleen belangrijk hersenen te hebben<br />

maar vooral om ze goed gestuurd te<br />

gebruiken. Onze huidige focus betreft<br />

upstream en downstream, conventionele<br />

en onconventionele olie en gas,<br />

vergassingstechnologie in brede zin<br />

en we willen <strong>op</strong> termijn één grootschalige<br />

renewable van de grond krijgen.<br />

We gaan dus <strong>niet</strong> in kernenergie<br />

en ook <strong>niet</strong> in bijvoorbeeld zoet<br />

water, hoe groot <strong>op</strong> wereldschaal dat<br />

probleem ook is. We richten <strong>ons</strong> <strong>op</strong><br />

<strong>die</strong> <strong>dingen</strong> <strong>die</strong> we goed kunnen en<br />

daarbinnen zorgen we dan voor een<br />

portefeuille vol t<strong>op</strong>technologie.”<br />

Wanneer wordt <strong>die</strong> keuze voor<br />

“één grootschalige renewable”<br />

gemaakt?<br />

“Dat zal een dynamisch verhaal worden,<br />

in de zin dat het zich langzaam<br />

zal ontwikkelen. Er zijn voor <strong>ons</strong> al<br />

een aantal <strong>op</strong>ties afgevallen. We zoeken<br />

verder in drie richtingen, tweede<br />

generatie biobrandstoffen, grootschalige<br />

windparken en tweede generatie<br />

zonnecellen. En <strong>op</strong> langere termijn<br />

ook waterstof, al is dat in feite geen<br />

renewable omdat je het moet maken<br />

met veel energiegebruik.”<br />

“Als er <strong>op</strong> een dag een renewable<br />

wordt gevonden <strong>die</strong> echt concurrerend<br />

is met olie en gas, dan zullen we<br />

er ook groot geld aan gaan uitgeven.<br />

Dat is dan het ‘grootschalige’ van de<br />

keus. We willen er geen klein spelertje<br />

in worden, dan verlies je het toch<br />

<strong>op</strong> den duur. Maar groot investeren<br />

is alleen zinvol als de prijs-prestatie-<br />

verhouding richting markt goed is.<br />

Dat is zij <strong>niet</strong> zolang productie alleen<br />

nog kan met inzet van subsi<strong>die</strong>s. Nu<br />

is alles nog duurder dan het fossiele<br />

orgineel.”<br />

Dit is een boodschap <strong>die</strong> door<br />

veel burgers, NGO’s en politici<br />

<strong>niet</strong> volledig begrepen of gewaardeerd<br />

zal worden; zij zien een<br />

grote urgentie om meer te investeren<br />

in duurzame energie en<br />

verwachten van bedrijven als<br />

Shell dat ze hier actiever in zijn.<br />

“Ik ken <strong>die</strong> mening, maar renewables<br />

zijn nog steeds te duur om zonder<br />

subsi<strong>die</strong> te bestaan en het heeft geen<br />

enkele zin om veel geld te st<strong>op</strong>pen<br />

in grootschalige productie van iets<br />

dat voor de c<strong>ons</strong>ument veel te duur<br />

is. Shell kan <strong>niet</strong> de energieproblematiek<br />

van de wereld <strong>op</strong>lossen, hoe<br />

groot we ook zijn als bedrijf, we leveren<br />

maar een klein deel van de energiebehoefte.<br />

Wel hebben we er een<br />

rol in te spelen, en <strong>die</strong> rol vervullen<br />

we met grote inzet.”<br />

Vaak hoor je ook een soort complottheorie,<br />

dat Shell best het<br />

antwoord weet hoe renewables<br />

goedko<strong>op</strong> gemaakt kunnen<br />

worden, maar dat <strong>niet</strong> doet ter<br />

bescherming van haar positie<br />

in wat men dan ziet als de ‘oude<br />

energievoorziening’.<br />

“Met zoiets kan ik eigenlijk <strong>niet</strong>s. Wij<br />

zijn een normaal bedrijf dat vanuit<br />

zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid<br />

vol<strong>op</strong> moet blijven investeren<br />

in de groei van fossiele energiebronnen<br />

omdat de vervangers daarvoor<br />

gewoon nog <strong>niet</strong> het volume en de<br />

prijs kunnen bieden. Daarnaast investeren<br />

we in research, ontwikkeling<br />

en dem<strong>ons</strong>tratie van nieuwe technologie<br />

waaruit <strong>die</strong> vervangers ooit<br />

moeten komen. Laten we vaststellen<br />

dat onze investeringen in renewables<br />

weinig tot geen geld hebben<br />

ver<strong>die</strong>nd. Je kunt ook <strong>niet</strong> zeggen dat<br />

we <strong>niet</strong>s geprobeerd hebben, eerder<br />

dat wij, in vergelijking met de concurrentie,<br />

af en toe zelfs te hard hebben<br />

gel<strong>op</strong>en. Maar we gaan er wel mee<br />

door.”<br />

Maar nogmaals, de bedrijfstak,<br />

Shell daarin voor<strong>op</strong>, wordt <strong>op</strong>geroepen<br />

haast te maken.<br />

“Met name in Eur<strong>op</strong>a denken mensen<br />

dat de overgang naar renewables veel<br />

dichterbij is dan wijzelf zien in onze<br />

analyses. Wij zien dat de bijdrage van<br />

olie en gas nog lang heel hoog zal<br />

blijven, en in volume zelfs nog groter<br />

gaat worden. Die energie zal geleverd<br />

móeten worden, en daarin hebben<br />

wij een rol te spelen, zeker ook<br />

om <strong>die</strong> productie <strong>op</strong> verantwoorde<br />

manier te laten gebeuren. Daarbij zijn<br />

en blijven wij een gewoon bedrijf en<br />

moeten dus voldoen aan de gewone<br />

bedrijfseconomische criteria, wij zijn<br />

<strong>niet</strong> bezig met een p<strong>op</strong>ulariteitswedstrijd.”<br />

■

De komende maanden rondt Shell de ingrijpende <strong>op</strong>frisbeurt<br />

af van de zestig tankstati<strong>ons</strong> langs de rijkswegen.<br />

Zij krijgen de nieuwe zogeheten Retail Visual Identity aangemeten.<br />

Daarin staat naast het rood en geel het wit<br />

meer centraal dan voorheen. Wit staat in de <strong>op</strong>tiek van<br />

Shell voor fris, schoon en eigentijds. De kleur moet het<br />

Shell-station <strong>niet</strong> alleen lichter maar ook meer gebruiksvriendelijk<br />

maken dan voorheen.<br />

Shell-station Ellerbrug aan<br />

de A2 bij Grathem (Limburg)<br />

werd als eerste in<br />

het nieuwe ‘fris’ gestoken.<br />

Daarna volgden een<br />

aantal stadsstati<strong>ons</strong> in Apeldoorn en<br />

nu dus de aanpassing van alle Shellstati<strong>ons</strong><br />

langs de rijkswegen. Daarna<br />

komen de andere rood-gele tankhaltes<br />

in Nederland aan de beurt.<br />

Behalve de nieuwe huisstijl krijgt<br />

elk station toiletten <strong>die</strong> van binnenuit<br />

bereikbaar zijn. Verder zal voortaan<br />

elk pompeiland alle Shell-brandstoffen<br />

(van euro 95 tot <strong>die</strong>sel en van<br />

V-Power tot autogas) aanbieden. Shell<br />

heeft circa 540 stati<strong>ons</strong> in <strong>ons</strong> land.<br />

Het is voor het eerst na bijna twintig<br />

jaar dat Shell het uiterlijk van haar<br />

benzinestati<strong>ons</strong> aanpast.<br />

De door de Britse Conran Design<br />

Group (CDG) ontworpen nieuwe<br />

huisstijl werd eerst getest in het Verenigd<br />

Koninkrijk en Turkije, en zal<br />

wereldwijd worden doorgevoerd.<br />

Eén van de <strong>op</strong>vallende veranderingen<br />

is het toevoegen van een witte gloed<br />

achter de rood-gele schelp. Verder is<br />

in de rand van de luifel van de stati<strong>ons</strong><br />

het wit dominant geworden.<br />

Vanaf de Nederlandse snelwegen<br />

springen ook de zeven meter hoge<br />

prijspalen in het oog <strong>die</strong> de plaats<br />

van de reclamezuilen (‘monolieten’)<br />

hebben ingenomen. Als eerste grote<br />

brandstofverk<strong>op</strong>er laat Shell in grote<br />

cijfers langs de snelweg de actuele<br />

prijs van benzine en <strong>die</strong>sel zien. ■<br />

9 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

FRIS EN<br />

EIGENTIJDS<br />

• TEKST CASPAR VAN LOO • FOTO PETER VAN ES •<br />

Verder <strong>die</strong>selen voor zelfde geld<br />

Méér kilometers voor hetzelfde geld. Die belofte geldt voor de<br />

nieuwe Shell Diesel <strong>die</strong> sinds begin november <strong>op</strong> alle Shell-stati<strong>ons</strong><br />

in Nederland wordt getapt. Een speciale samenstelling helpt<br />

om zuiniger te rijden. De nieuwe Shell Diesel kwam eerder <strong>op</strong> de<br />

markt in een aantal andere Eur<strong>op</strong>ese landen.<br />

De Shell Diesel met ‘Economy Formule’ bestaat uit bestanddelen<br />

<strong>die</strong> onder andere zorgen voor een betere verbranding, een<br />

schonere motor en een betere bescherming tegen corrosie. De<br />

gebruikte formule heeft hierdoor een gunstig effect <strong>op</strong> het brandstofverbruik<br />

en de uitstoot van CO 2, roet en andere schadelijke<br />

uitlaatgassen.<br />

Het verbruik van de verbeterde Shell Diesel is vergeleken met de<br />

standaard<strong>die</strong>sel EN 590 bij zowel vrachtwagens als personenauto’s.<br />

De brandstofbesparende effecten zijn aangetoond in testen<br />

van Shell met zwaarbelaste <strong>die</strong>selmotoren. Hoeveel kilometer<br />

meer zou je dan met de nieuwe <strong>die</strong>sel kunnen rijden? Het onafhankelijke<br />

instituut MIRA berekende dat het voordeel bij personenauto’s<br />

kan <strong>op</strong>l<strong>op</strong>en tot maximaal 574 kilometer per jaar, met<br />

een gemiddelde van 177 kilometer.<br />

De nieuwe <strong>die</strong>sel staat naast de duurdere V-Power Diesel,<br />

<strong>die</strong> voor de meerprijs betere motorprestaties biedt en minder<br />

zwaveluitstoot.<br />

Met de introductie van de <strong>die</strong>sel met Economy Formule breidt<br />

Shell in Nederland het aanbod met een brandstofbesparende formule<br />

verder uit. In april 2006 kwam al de verbeterde Euro 95 met<br />

Economy Formule <strong>op</strong> de markt. Beide brandstoffen gaan zonder<br />

meerprijs in de tank.

Profi elkeuze (NT + NG) 4vwo (%)<br />

10 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

VIJF JAAR JET-NET: MEER SCHOLIEREN KIEZEN VOOR TECHNIEK<br />

SAMEN DE VIJVER<br />

• TEKST REINIER SPREEN • FOTO’S JOHN VAN DER LINDEN •<br />

2000 2005 2006<br />

Jet-Net 35,7 43,6 45,1<br />

NL 33 37,8 39,3<br />

Profi elkeuze leerlingen Jet-Net<br />

scholen vs landelijk gemiddelde.<br />

NT = Natuur en techniek<br />

NG = Natuur en gezondheid<br />

Dertig Jet-Net-bedrijven werken samen om jongeren te laten zien dat technologie<br />

spannend is. Dat werkt. Op Jet-Net-scholen kiezen beduidend meer leerlingen voor<br />

technische vakken. 120 scholen staan in de rij om mee te mogen doen.<br />

De resultaten van vijf jaar<br />

Jet-Net? “Die zijn er in<br />

overvloed”, zegt Gerard<br />

Jacobs, projectleider van<br />

Jet-Net bij Philips. “Van vijf<br />

naar dertig deelnemende bedrijven en<br />

van vijftig naar 147 havo- en vwo-scholen.<br />

We bereiken nu 33.000 leerlingen.<br />

Dat is een gigantische inspanning.”<br />

Die inspanning lijkt de moeite waard,<br />

zo laten andere cijfers zien. Sowieso<br />

kiezen leerlingen <strong>op</strong> middelbare scholen<br />

weer vaker voor techniek (de<br />

zogenaamde natuurprofi elen), maar<br />

<strong>op</strong> Jet-Net-scholen ligt dat percentage<br />

beduidend hoger dan het gemiddelde<br />

(zie tabel). De laatste jaren kiezen<br />

boven<strong>die</strong>n steeds meer studenten<br />

voor een universitaire bèta<strong>op</strong>leiding.<br />

En de doorstroom naar technische<br />

hbo-<strong>op</strong>lei<strong>dingen</strong> laat dit jaar, na jaren<br />

van achteruitgang, weer een fl inke stijging<br />

zien,.<br />

Shell was vijf jaar geleden één van de<br />

initiatiefnemers van Jet-Net (Jongeren<br />

en Technologie Netwerk Nederland).<br />

De overheid had toen juist de ambitie<br />

uitgesproken om in 2010 15 procent<br />

meer studenten te laten afstuderen in<br />

technische <strong>op</strong>lei<strong>dingen</strong>, ten <strong>op</strong>zichte<br />

van 2000. De uitstroom daalde destijds,<br />

terwijl duidelijk was dat de vraag<br />

naar goed geschoolde bèta’s juist zou<br />

toenemen. Samen met het Platform<br />

Bèta Techniek wilde het bedrijfsleven<br />

het tij keren.<br />

Jet-Net-bedrijven helpen middelbare<br />

scholen (havo en vwo) om hun lesprogramma’s<br />

in de zogenaamde natuurprofi<br />

elen een praktische inslag te<br />

geven en zo het negatieve imago van<br />

techniek te verbeteren. Werknemers<br />

verzorgen gastcolleges, practica en<br />

worksh<strong>op</strong>s en geven rondlei<strong>dingen</strong><br />

door hun bedrijf. Ook begeleiden ze<br />

leerlingen bij het maken van werkstukken.<br />

Samen verzorgen de Jet-Netbedrijven<br />

elk jaar momenteel zo’n<br />

600 activiteiten, waarvan ruim de<br />

helft gastlessen, worksh<strong>op</strong>s en excursies.<br />

Jaarlijks hoogtepunt is de Jet-Net<br />

Career Day in november, waar<strong>op</strong> vorig<br />

jaar 2.500 leerlingen afkwamen.<br />

Muren weg<br />

Het Hofstad Lyceum in Den Haag is<br />

een Jet-Net-school van het eerste uur<br />

en krijgt begeleiding van Shell. De<br />

havo/vwo-afdeling heeft 900 leerlingen<br />

en profi leert zich sinds 2000 als<br />

echte bèta-school. “We deden dus al<br />

mee aan andere programma’s”, vertelt<br />

docent Kees Grolleman, “maar het<br />

bleef moeilijk om een ingang te vinden<br />

bij bedrijven. Als ik een excursie wilde<br />

organiseren, kwam ik vaak <strong>niet</strong> verder<br />

dan de afdeling voorlichting en bleef<br />

het bij het <strong>op</strong>sturen van een of twee<br />

folders.”<br />

Grolleman wil zijn leerlingen laten<br />

zien dat techniek en technologie meer<br />

is dan stofjas en erlenmeyer. Want dat<br />

is tot zijn spijt nog steeds het imago.<br />

“Je moet <strong>op</strong>boksen tegen de beeldvorming.<br />

Op tv zie je altijd snelle<br />

advocaten, nooit eens een snelle<br />

wetenschapper.”<br />

Blijf je in het leslokaal, dan blijft het<br />

bij papieren kennis en dat is funest,<br />

zegt Grolleman. “Je moet leerlingen<br />

laten zien wat je kunt met een natuur-

11 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

“Je moet <strong>op</strong>boksen tegen de beeldvorming.<br />

Op tv zie je altijd snelle advocaten,<br />

nooit eens een snelle wetenschapper.”<br />

VERGROTEN<br />

profi el. Wil je dat ze een bèta<strong>op</strong>leiding<br />

kiezen, dan moeten de muren om het<br />

leslokaal weg.”<br />

Grolleman maakt inmiddels in alle<br />

zes leerjaren gebruik van de ondersteuning.<br />

“Voor ieder jaar proberen<br />

we een aansprekende activiteit te vinden.”<br />

Zo gaan tweedeklassers naar<br />

Science center Nemo in Amsterdam en<br />

is er in de vierde klas een programma<br />

over alternatieve energie. Vijfdeklassers<br />

bouwden onder begeleiding van<br />

jonge medewerkers van Shell in het<br />

Eco-marathonproject een zo zuinig<br />

mogelijk voertuig. De activiteit moet<br />

passen in het curriculum, zegt Grolleman.<br />

“Het moet meer dan een leuk<br />

uitje zijn. Het wordt ook altijd meegenomen<br />

in de beoordeling van één of<br />

meer vakken.”<br />

Shell heeft kennis en middelen <strong>die</strong> zijn<br />

school nooit kan bieden, zegt Grolleman.<br />

<strong>“Wij</strong> hebben <strong>niet</strong> de expertise om<br />

een college te geven over de laatste ontwikkelingen<br />

<strong>op</strong> het gebied van waterstof.<br />

Mensen van Shell kunnen leerlingen<br />

daar <strong>op</strong> een heel ander niveau mee<br />

kennis laten maken. En als leerlingen<br />

in de zesde klas een worksh<strong>op</strong> hebben<br />

over spectrosc<strong>op</strong>ie, dan kunnen<br />

ze zo’n apparaat, dat een miljoen kost,<br />

ook echt gaan zien. Dat maakt het programma<br />

veel boeiender.”<br />

Ook het contact met de begeleiders<br />

doet veel. “Leerlingen horen dat technologie<br />

meer is dan labwerk. Dat je<br />

misschien daarmee begint, maar dat je<br />

daarna ook manager kunt worden. Ze<br />

leren ook dat het bij Shell heel normaal<br />

is om eens in de zoveel jaar van baan<br />

te wisselen.”<br />

Het Hofstad Lyceum scoort inmiddels<br />

records <strong>op</strong> de keuze voor natuurprofi<br />

elen. Op het vwo gaat maar liefst 70<br />

procent van de leerlingen deze kant<br />

<strong>op</strong>. Grolleman: “Jet-Net is daarbij zeker<br />

een factor van belang.”<br />

Uitdagende projecten<br />

Shell heeft nu dertig scholen onder<br />

haar hoede. Meer worden dat er voorl<strong>op</strong>ig<br />

<strong>niet</strong>, zegt Teun Graafl and, Shells<br />

Jet-Net-coördinator. “Dat is <strong>niet</strong> werkbaar.<br />

Je verliest het overzicht en het<br />

gaat ten koste van de kwaliteit.”<br />

De investering is aanzienlijk. Niet<br />

zozeer in baar geld, maar wel in arbeidsuren<br />

levert Shell een fl inke bijdrage.<br />

In totaal doen tegen de tweehonderd<br />

Shellers iets voor een Jet-Net-school.<br />

Voor de één is dat een inspanning van<br />

een middag per jaar, de ander is er een<br />

paar dagen mee bezig. Elke Nederlandse<br />

Shell-vestiging heeft een Jet-<br />

Net-coördinator <strong>die</strong> ongeveer een dag<br />

per week met het werk bezig is.<br />

Shell is zo toegewijd, zegt Graafland,<br />

omdat het <strong>niet</strong> anders kan. “De<br />

komende jaren gaan veel medewerkers<br />

met pensioen. En we hebben grote<br />

ambities, er staan veel uitdagende projecten<br />

<strong>op</strong> stapel waarvoor we mensen<br />

nodig hebben.” Shell heeft het voordeel<br />

dat het internationaal rekruteert,<br />

maar het zal ook in Nederland genoeg<br />

ingenieurs moeten kunnen aantrekken,<br />

en zonder extra inspanningen<br />

gaat dat <strong>niet</strong> lukken. “Vijf jaar geleden<br />

zagen we de problemen aankomen. En<br />

nu horen we het ook van contractors.<br />

Die zijn al <strong>niet</strong> meer bij machte om<br />

<strong>op</strong>drachten aan te nemen, omdat ze<br />

<strong>niet</strong> voldoende personeel hebben.”<br />

Met de huidige groeicijfers komt het<br />

overheidsdoel van 15 procent meer<br />

uitstroom in 2010 binnen bereik.<br />

Graafl and twijfelt er <strong>niet</strong> aan dat het<br />

gehaald wordt. Maar dat betekent <strong>niet</strong><br />

dat Jet-Net dan <strong>op</strong>gedoekt zal worden.<br />

“We zullen dit langere tijd moeten<br />

volhouden.”<br />

De grootste uitdaging voor Jet-Net is<br />

nu om bedrijven te vinden <strong>die</strong> zich<br />

willen aansluiten. Want er staan maar<br />

liefst 120 scholen <strong>op</strong> de wachtlijst om<br />

ook onder de hoede van een bedrijf te<br />

worden genomen. Jet-Net, dat een landelijk<br />

coördinatiebureau heeft, zoekt<br />

actief naar bedrijven van voldoende<br />

schaal en met een fl inke dosis motivatie.<br />

Gerard Jacobs van Philips: “Een<br />

rondleiding en een fl esje fris in de<br />

kantine is nog geen Jet-Net-activiteit.”<br />

Jet-Net streeft ook naar een goede<br />

spreiding over het land en mikt <strong>op</strong><br />

deelname uit verschillende branches.<br />

NXP Semiconductors in Nijmegen<br />

werd in november het dertigste<br />

Jet-Net-bedrijf.<br />

De beste maatjes<br />

Het is <strong>niet</strong> voor het eerst dat Shell zelf<br />

aan de slag gaat om de beschikbaarheid<br />

van goed personeel veilig te stellen.<br />

Tot de jaren negentig was er de<br />

Shell Bedrijfsschool, waar mensen met<br />

een beroeps<strong>op</strong>leiding in een aantal<br />

jaren intern werden bijgespijkerd. Wel<br />

bijzonder aan Jet-Net is de samenwerking<br />

met andere bedrijven. Is Gerard<br />

Jacobs van Philips <strong>niet</strong> bang dat Shell<br />

straks de leerlingen wegkaapt waarin<br />

zijn bedrijf zoveel tijd heeft gestoken?<br />

“Die concurrentie is er níét!” reageert<br />

hij. “We zitten juist in een lekker vroeg<br />

stadium. We zijn bezig om sámen de<br />

vijver te vergroten, we zijn de beste<br />

maatjes. Later gaan we wel weer vechten<br />

om de beste studenten.”<br />

Ook Teun Graafl and van Shell is er <strong>niet</strong><br />

<strong>op</strong> uit om nu al visitekaartjes uit te<br />

delen. Maar dat neemt natuurlijk <strong>niet</strong><br />

weg, zegt hij, dat deelname aan Jet-Net<br />

goed is voor Shells imago bij de leerlingen.<br />

“Je kunt <strong>niet</strong> voorkomen dat <strong>ons</strong><br />

logo in de klas te zien is.” ■

12 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

HET FRUIT HANGT<br />

De SMPO-fabrieken <strong>op</strong> Moerdijk <strong>op</strong><br />

het moment waar<strong>op</strong> de unit voor<br />

het energiebesparingsproject werd<br />

geplaatst.<br />

• TEKST HANS LAGENDAAL • FOTO’S ERNST BODE •<br />

Hoge energieprijzen maken energie-<br />

besparingsprojecten interessanter.<br />

Een praktijkvoorbeeld bij Shell Chemie <strong>op</strong><br />

Moerdijk laat zien hoe er weer wat meer<br />

‘laaghangend fruit’ valt te plukken.

13 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

WEER LAGER<br />

Robin Mooldijk refereert<br />

aan de “soms lange maar<br />

steeds verhitte debatten”<br />

<strong>die</strong> werden gevoerd.<br />

Als plant manager van de<br />

twee grote SMPO-fabrieken <strong>op</strong> Moerdijk<br />

zat hij middenin de discussie<br />

over de vraag of bij de grote, vierjaarlijkse<br />

onderhoudsbeurt van een van<br />

de twee fabrieken ook een energiebesparingsproject<br />

uitgevoerd zou moeten<br />

worden.<br />

Mooldijk: “Het project zou een aanzienlijke<br />

potentiële besparing <strong>op</strong>leveren,<br />

maar zou ook duurder uitvallen<br />

dan begroot, wat betekende dat het<br />

qua rendement alleen kon voldoen<br />

aan de normen van de beide aandeelhouders<br />

[Shell en BASF] bij een<br />

olieprijs van $42 per vat gek<strong>op</strong>peld<br />

aan een capaciteitstoename van de<br />

fabriek. Tijdens de discussies de afgel<strong>op</strong>en<br />

twee jaar vonden heel wat mensen<br />

dat we met zo’n aanname van de<br />

olieprijs en de voorspelde margegroei<br />

een groot risico namen.”<br />

Uiteindelijk kwam toch het groene<br />

licht voor het project. Toen in de<br />

derde week van oktober vorig jaar de<br />

fabriek weer <strong>op</strong>gestart kon worden<br />

na een anderhalve maand durende<br />

‘grote beurt’, inclusief de installatie<br />

van de ‘Second Stage Flash’, de<br />

interne werknaam van het energiebesparingsproject,<br />

stond de olieprijs<br />

<strong>niet</strong> <strong>op</strong> $42 per vat maar rukte hij <strong>op</strong><br />

naar de $90.<br />

“Niemand weet natuurlijk hoe het<br />

verder gaat, maar met een olieprijs<br />

van $80 is onze investering in iets<br />

meer dan drie jaar terugver<strong>die</strong>nd<br />

door alleen al de energiebesparing<br />

en is de extra productiecapaciteit de<br />

slagroom <strong>op</strong> de taart”, c<strong>ons</strong>tateert<br />

Mooldijk.<br />

Het praktijkvoorbeeld van Moerdijk<br />

maakt duidelijk dat dure olie<br />

een reeks nieuwe energiebeparingsprojecten<br />

mogelijk maakt <strong>die</strong> tot nu<br />

toe als ‘oneconomisch’ buiten beeld<br />

bleven. “Het laaghangend fruit is al<br />

geplukt”, was dan telkens het verweer,<br />

ofwel makkelijke en goedk<strong>op</strong>e<br />

<strong>op</strong>lossingen waren allemaal al gedaan.<br />

Verdere energiereductie zou moeten<br />

komen van ingewikkelder, dus dure<br />

processen <strong>die</strong> vaak een fi nancieel<br />

rendement hadden <strong>op</strong> het randje van<br />

of beneden de eisen van de eigenaar.<br />

Maar door de scherpe stijging van de<br />

olieprijzen, is veel fruit <strong>op</strong>eens fl ink<br />

wat lager komen te hangen.<br />

Bouwkosten verdubbeld<br />

De hoge olieprijzen, vooral in combinatie<br />

met grotere investeringen in<br />

exploratie en productie om de groeiende<br />

vraag naar energie bij te houden,<br />

hebben een signifi cant effect <strong>op</strong><br />

de kosten van energiebesparingsprojecten.<br />

Ingmar Ploemen, team leader<br />

technologie voor de SMPO-fabrieken<br />

<strong>op</strong> Moerdijk: “De bouwkosten zijn<br />

de afgel<strong>op</strong>en vijf jaar zeker verdubbeld.<br />

Dat geldt zowel voor arbeidskosten<br />

als voor materialen. In de hui-

dige situatie met zeer hoge olieprijzen<br />

maar gelijktijdig ook goede marges in<br />

de chemie, staat procesvernieuwing<br />

<strong>die</strong> is gericht <strong>op</strong> energiebesparing en<br />

capaciteitstoename, weer prominent<br />

in de aandacht.”<br />

De bulkchemie, waartoe SMPO gerekend<br />

wordt, beleeft momenteel al<br />

even bijzondere tijden als de oliemarkt;<br />

de zeer hoge grondstofprijzen<br />

(de SMPO-fabrieken draaien <strong>op</strong> ‘krakerproduct’<br />

dat wordt gemaakt van<br />

nafta (ruwe benzine), gasolie en LPG)<br />

kunnen namelijk goed worden doorgegeven<br />

aan de markt. Robin Mooldijk:<br />

“In het verleden lukte dat <strong>niet</strong> en<br />

kromp onze marge in dit soort situaties<br />

tot soms beneden het nulpunt.<br />

Wat nu anders is, is de zeer grote<br />

vraag naar onze producten, vooral<br />

door de grote groei in het Verre Oosten.<br />

Gelijktijdig is de afgel<strong>op</strong>en jaren<br />

maar weinig extra productiecapaciteit<br />

toegevoegd, zodat vraag en aanbod<br />

nu erg dicht bij elkaar liggen.”<br />

22.000 personenauto’s<br />

Een SMPO-fabriek is een forse energiegebruiker,<br />

met name door het<br />

stoomgebruik in de diverse reactie-<br />

en destillatiestappen in het proces.<br />

Het ging voor fabriek II om ongeveer<br />

350 ton stoomequivalenten per uur.<br />

Aangezien een dergelijke fabriek zo’n<br />

8.500 uur per jaar hoort te draaien,<br />

tikt dat aardig aan.<br />

De stoom wordt in het bedrijf geproduceerd<br />

door verbranding van restproducten<br />

uit de kraker, aangevuld<br />

met gasolie en aardgas, terwijl ook<br />

wat stoom wordt betrokken van de<br />

afvalverbranding van Essent elders<br />

<strong>op</strong> het industrieterrein Moerdijk.<br />

Alles omgerekend werd voor de<br />

SMPO II een hoeveelheid stoom<br />

gebruikt gelijk aan 25 ton olie-equivalent<br />

per uur, ofwel zo’n 30.000 liter<br />

brandstof.<br />

Met het Second Stage Flash project is<br />

14 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

Moerdijk maakt<br />

duidelijk dat dure olie<br />

nieuwe energiebesparingsprojecten<br />

mogelijk maakt <strong>die</strong> tot nu<br />

toe als ‘oneconomisch’<br />

buiten beeld bleven.<br />

het energiegebruik met rond tien procent<br />

verminderd, ofwel een bezuiniging<br />

van 3.000 liter olie-equivalent<br />

per uur. Ingmar Ploemen: “De<br />

totale energiebesparing is gelijk aan<br />

het jaarlijkse brandstofgebruik van<br />

zo’n 22.000 personenauto’s met een<br />

gemiddeld gebruik van zes liter per<br />

honderd kilometer. Het betekent voor<br />

<strong>ons</strong> ook een tien procent kleinere<br />

CO 2-emissie.”<br />

Warmte-integratie<br />

De truc van Second Stage Flash is een<br />

veranderd proces in de eerste fase<br />

waarbij ethylbenzeen wordt omgezet<br />

in ethylbenzeen-hydroxyperoxide.<br />

Uit een oogpunt van proces<strong>op</strong>timalisatie<br />

vindt deze omzetting plaats<br />

in een lage concentratie, <strong>die</strong> wordt<br />

bereikt door een zeer grote overmaat<br />

(500 ton per uur) ethylbenzeen te<br />

gebruiken, <strong>die</strong> daarna echter weer<br />

verdampt moet worden.<br />

In het oude proces werd alles verdampt<br />

met stoomwarmte en werd de<br />

restwarmte daarvan geloosd via koeltorens.<br />

In het nieuwe proces is een<br />

warmte-integratie toegepast waarbij<br />

de energie-inhoud van de stoom veel<br />

beter wordt benut. Om dat mogelijk<br />

te maken zijn installaties als een fl ashvat,<br />

twee (elk zestig ton wegende)<br />

warmtewisselaars, een vacuumcompressor,<br />

een damp<strong>op</strong>vangvat en een<br />

stelsel van roestvrijstalen lei<strong>dingen</strong>,<br />

sommige stukken met een meter<br />

diameter, samengebracht in een 35<br />

meter hoge unit. Kosten samen een<br />

dikke 20 miljoen euro.<br />

Eind oktober afgel<strong>op</strong>en jaar was alles<br />

klaar en kon de SMPO II weer worden<br />

<strong>op</strong>gestart. Ingmar Ploemen: “Al<br />

na drie dagen zaten we <strong>op</strong> 90 procent<br />

van de berekende energiebesparing<br />

en na enige fi ne-tuning realiseerden<br />

we nagenoeg de volle winst.”<br />

Maar er was nog meer goed nieuws,<br />

want ook was berekend dat door<br />

de nieuwe warmtehuishouding een<br />

capaciteitsvergroting moest <strong>op</strong>treden.<br />

Ploemen: “Die zogeheten capacity<br />

creep zou moeten uitkomen <strong>op</strong><br />

2,5 procent. In procenten misschien<br />

<strong>niet</strong> zoveel, maar bij de SMPO II is<br />

het wel 2,5 procent meer product <strong>op</strong><br />

bijna 900.000 ton. De eerste <strong>op</strong>erationele<br />

ervaringen met de nieuwe <strong>op</strong>lijning<br />

ziet er zo goed uit dat we denken<br />

dat <strong>op</strong> den duur mogelijk wel<br />

eens het dubbele percentage gehaald<br />

kan worden.”<br />

Tot zover de ‘tuinbouwberichten’<br />

vanaf Moerdijk; maar betekent het dat<br />

nu weer overal ‘laaghangend fruit’ te<br />

plukken valt? Robin Mooldijk: “De<br />

hoge olieprijs heeft vanzelfsprekend<br />

invloed <strong>op</strong> de economie van energiebesparingsprojecten,<br />

maar hier deed<br />

zich een bijzondere kans voor. Ten<br />

eerste lag de fabriek stil voor vierjaarlijks<br />

groot onderhoud en ten tweede<br />

heb je bij het SMPO-proces te maken<br />

met een grote geconcentreerde energiestroom<br />

waarvoor een technische<br />

<strong>op</strong>lossing mogelijk was. Maar ook<br />

heel belangrijk was dat dit project <strong>niet</strong><br />

alleen een energiebesparing maar ook<br />

een capaciteitsvergroting <strong>op</strong>leverde.<br />

Zonder dat laatste zou het <strong>niet</strong> gelukt<br />

zijn om dit project te justifi ceren. Maar<br />

het is vooral belangrijk dat als zich een<br />

kans aanbiedt, hij ook vol<strong>op</strong> wordt<br />

genomen.” ■<br />

Robin Mooldijk (links) en Ingmar<br />

Ploemen: “Energiebesparing en extra<br />

productiecapaciteit als de slagroom<br />

<strong>op</strong> de taart.”<br />

SMPO <strong>op</strong><br />

wereldschaal<br />

SMPO staat voor StyreenMonomeer<br />

en Pr<strong>op</strong>eenOxide. Styreenmonomeer<br />

is de grondstof voor een reeks<br />

polystyreenactiviteiten, waarvan<br />

‘piepschuim’ en drinkbekertjes het<br />

meest bekend zijn.<br />

Pr<strong>op</strong>eenoxide is de grondstof voor<br />

polyolen, een onmisbaar element<br />

om schuimen te maken, bijvoorbeeld<br />

voor stoelen, matrassen en de<br />

bouw- en isolatiesector.<br />

Op Moerdijk staan twee (gek<strong>op</strong>pelde)<br />

SMPO-fabrieken. Fabriek I is<br />

100 procent Shell-eigendom, fabriek<br />

II is een 50/50 joint venture van Shell<br />

en BASF waarbij Shell <strong>op</strong>erator is.<br />

De fabrieken I en II samen produceren<br />

zo’n 500.000 ton pr<strong>op</strong>eenoxide<br />

en rond 1,1 mln ton styreen. De units<br />

tellen elk als ‘world scale facilities’,<br />

ofwel de grootste in hun soort ter<br />

wereld.<br />

Ook in energiegebruik per eenheid<br />

product horen deze Moerdijkse <strong>op</strong>eraties<br />

tot de meest effi ciënte ter<br />

wereld, leerde recentelijk nog een<br />

stu<strong>die</strong> van de Nederlandse overheid<br />

naar de energie-intensiteit van de<br />

Nederlandse chemie.<br />

Twee miljoen<br />

ton CO 2<br />

De locatie Moerdijk van Shell Cemie<br />

is een grote energiegebruiker. De<br />

grootste hoeveelheid energie (ongeveer<br />

80 procent van de hele locatie)<br />

komt voor rekening van de kraker.<br />

De kraker zet voeding als nafta<br />

(ruwe benzine), gasolie (een <strong>die</strong>selachtig<br />

product), en LPG om in voornamelijk<br />

etheen, pr<strong>op</strong>een en benzeen.<br />

Dit jaar wordt ook hydrowax<br />

toegevoegd aan het rijtje grondstoffen.<br />

De producten uit de kraker worden<br />

gebruikt in de overige fabrieken,<br />

zoals <strong>die</strong> voor SMPO.<br />

De grootste hoeveelheid voeding<br />

voor de kraker komt met buislei<strong>dingen</strong><br />

van de raffi naderij van Shell <strong>op</strong><br />

Pernis. Overige grondstoffen voor<br />

de fabrieken <strong>op</strong> Moerdijk komen<br />

binnen per tanker, onder andere uit<br />

Duitsland, Engeland en België.<br />

In het Nationale Allocatie Plan<br />

heeft Shell Chemie voor haar locatie<br />

Moerdijk een ‘toewijzing’ gehad<br />

van twee miljoen ton CO 2-equivalenten<br />

voor elk jaar in het tijdvak<br />

2008-2012.<br />

Zou men, bijvoorbeeld door invoering<br />

van energiebesparingsprojecten,<br />

minder CO 2-emissie hebben,<br />

dan kan het overschot aan rechten<br />

<strong>op</strong> de markt van het Eur<strong>op</strong>ean<br />

Trading System worden verkocht.<br />

Wordt de toewijzing overschreden<br />

dan moeten rechten worden<br />

bijgekocht.

VS START DRIE<br />

PROJECTEN<br />

CO 2-OPSLAG<br />

Dat de <strong>op</strong>slag van CO 2 in ondergrondse<br />

reservoirs (lege gasvelden, bijna lege<br />

olievelden en vooral <strong>die</strong>pere waterhoudende<br />

aardlagen) technologisch nog<br />

in de dem<strong>ons</strong>tratiefase verkeert, en<br />

daarom ook kostbaar is, bewijzen drie<br />

dem<strong>ons</strong>tratieprojecten in de Verenigde<br />

Staten en Canada <strong>die</strong> worden ondersteund<br />

door het Amerikaanse Department<br />

of Energy (DoE). Het gaat om projecten<br />

in drie delen van het land, het<br />

Alberta en Williston Bekken in het noorden,<br />

de Tuscaloosa zandsteenafzetting<br />

in het zuiden en de Entrada zandsteenformatie<br />

in het zuidwesten. De kosten in<br />

de eerste tien jaar van hun bestaan zijn<br />

geraamd <strong>op</strong> $318 miljoen waarvan het<br />

DoE $197 miljoen wil subsidiëren.<br />

De projecten verschillen in de reservoirkarakteristieken<br />

en de herkomst van de<br />

CO 2. Het koolzuurgas wordt <strong>op</strong>gevangen<br />

bij kolengestookte elektriciteitscentrales<br />

en bij gasbehandelingsstati<strong>ons</strong><br />

waar CO 2 wordt afgescheiden van het<br />

methaan bij de aardgaswinning.<br />

De drie projecten zijn geselecteerd<br />

uit een groot aanbod: geologische<br />

research heeft in de bodem van Noord-<br />

Amerika een potentiële <strong>op</strong>slagcapaciteit<br />

aangetoond van meer dan 3.000<br />

miljard ton CO 2. Dat komt overeen met<br />

duizend jaar de emissie van alle grote<br />

puntbronnen in Noord-Amerika.<br />

Doel van de drie dem<strong>ons</strong>tratieprojecten<br />

is om de technische deugdelijkheid van<br />

CCS (Carbon Capture and Storage) aan<br />

te tonen en om de kosten ervan aanzienlijk<br />

te reduceren. Volgens het DoE<br />

kost CCS nu nog $100-300 per ton koolstof<br />

<strong>die</strong> uit de atmosfeer wordt gehouden;<br />

dit moet $10 of minder zijn in 2015.<br />

Wereldwijd wordt nog maar <strong>op</strong> drie<br />

plaatsen CO 2 in grotere hoeveelheden<br />

<strong>op</strong>geborgen: Canada (met CO 2 uit de<br />

VS), Noorwegen (het Sleipner-veld) en<br />

Algerije (het In Salah project).<br />

15 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

SHELL ACTUEEL<br />

SUPERENZYMEN VOOR<br />

BIOBRANDSTOFFEN<br />

Een sneller dan verwachte technologiedoorbraak hebben<br />

Shell en het Californische biotechnologiebedrijf Codexis<br />

ertoe gebracht hun in 2006 gestarte samenwerking uit te<br />

breiden. Shell neemt deel in het kapitaal van Codexis en krijgt<br />

een positie in de Board.<br />

Codexis houdt zich onder andere bezig met het via DNA-modifi<br />

catie vergroten van de werking van natuurlijke enzymen.<br />

Enzymen zijn geen levende organismen maar een complex stelsel<br />

van aminozuren <strong>die</strong>, als heel eenvoudige katalysatoren, in<br />

staat zijn om chemische reacties te laten verl<strong>op</strong>en. Enzymen<br />

zijn te vinden in bijvoorbeeld was- en schoonmaakmiddelen en<br />

worden gebruikt bij bakken en brouwen. Codexis is er recentelijk<br />

in geslaagd een enzym zo <strong>op</strong> te werken dat hij een vierduizendvoudige<br />

katalytische werking heeft als het basismateriaal.<br />

De interesse van Shell voor Codexis betreft de inzet van ‘superenzymen’<br />

bij de productie van biobrandstoffen. Het gaat dan<br />

om zogenaamde tweede-generatie bioconversie waarbij geen<br />

voedingsgewassen worden gebruikt (zoals suikerriet, tarwe,<br />

koolzaad en maïs) maar hout, oogstafval en speciale, oneetbare<br />

gewassen. Met enzymen worden daaruit de componenten losgemaakt<br />

waarmee biobrandstoffen kunnen worden gemaakt.<br />

Shell denkt dat deze technologie in vijf tot tien jaar substantiële<br />

volumes tweede-generatie biobrandstoffen <strong>op</strong> gaat leveren.<br />

Met een eerdere deelname in het Canadese bedrijf Iogen is<br />

Shell al betrokken bij de enzymatische productie van ethanol<br />

(ethylalcohol) uit stro.<br />

BIOMETRISCH TANKEN<br />

Sinds begin november heeft Shell in de<br />

Verenigde Staten een wereldprimeur,<br />

biometrisch tanken. De ‘Pay By Touch’<br />

betaaltechnologie, <strong>die</strong> is geïntroduceerd in de<br />

omgeving van Chicago, vraagt eenmalig om een<br />

aanmelding waarna het <strong>op</strong>leggen van de wijsvinger<br />

verder voldoende is om te tanken en te betalen.<br />

De identifi catie kan in het tankstation gebeuren<br />

of aan de pomp zelf. Omdat het biometrisch<br />

systeem perso<strong>ons</strong>uniek is, is het gebruik - en dus<br />

ook het onthouden - van een PIN-code <strong>niet</strong> nodig.<br />

Bij be<strong>die</strong>nde stati<strong>ons</strong> in de VS krijgt het personeel<br />

handapparatuur voor het on-line doorgeven<br />

van de informatie over tanken en betalen. Het is<br />

apparatuur zoals al bekend is uit onder andere de<br />

horeca. Er wordt gekeken of deze hand-held technologie<br />

ook ingevoerd kan worden in Midden-<br />

Amerika, India en Indonesië.<br />

NIGERIA WIL NNPC<br />

OMBOUWEN TOT<br />

WERELDSPELER<br />

De Nigeriaanse federale regering<br />

wil de huidige nationale olie-<br />

en gasreus NNPC (Nigeria National<br />

Petroleum Company) <strong>op</strong>splitsen<br />

in vijf onafhankelijke bedrijven. Het<br />

nieuwe upstreambedrijf moet zich<br />

daarna ontwikkelen tot een exploratie-<br />

en productie-eenheid <strong>die</strong> ook<br />

buiten Nigeria actief zal zijn.<br />

De Nigeriaanse president, Umara<br />

Yar’Adua, heeft aangekondigd dat<br />

NNPC wordt <strong>op</strong>gebroken om verantwoordelijkheden<br />

helder te maken,<br />

publieke controle <strong>op</strong> het doen en<br />

laten te versterken en om particulier<br />

kapitaal aan te kunnen trekken.<br />

Shell werkt in Nigeria samen met<br />

NNPC in een aantal productie joint<br />

ventures. De grootste daarvan zijn<br />

SPDC (Shell Petroleum Devel<strong>op</strong>ment<br />

of Nigeria) waarin NNPC 55<br />

procent aandeel heeft naast 30 procent<br />

voor Shell, en NLNG (Nigeria<br />

Liquefi ed Natural Gas) waarin NNPC<br />

49 procent aandeel heeft en Shell<br />

25,6 procent.<br />

BIOSPUL IN DE<br />

(DUITSE) KACHEL<br />

Shell heeft in Duitsland een nieuwe<br />

kwaliteit huisbrandolie <strong>op</strong> de markt<br />

gebracht, Shell Thermo plusBio5.<br />

Het product bevat vijf procent biocomponenten<br />

en is de eerste huisbrandolie<br />

met biotoevoeging.<br />

Personeel van Shell in Hamburg<br />

heeft het product getest in zijn huisinstallaties<br />

voor het <strong>op</strong> de markt<br />

kwam. PlusBio5 bevat ook additieven<br />

om de hbo schoner te laten verbranden.<br />

In Duitsland gebruiken nog<br />

ongeveer elf miljoen huishoudens<br />

huisbrandolie.<br />

VOL EIGENDOM<br />

SMEEROLIEBEDRIJF<br />

INDIA<br />

Het <strong>op</strong>erationele beheer was al in<br />

handen van Shell, maar met het uitk<strong>op</strong>en<br />

van de 49 procent aandelen<br />

van joint venture partner Bharat<br />

Petroleum is Shell de enige eigenaar<br />

van deze Indiase marketingfi rma in<br />

motorolie en smeermiddelen geworden.<br />

Zowel Bharat als Shell voelden<br />

de noodzaak om hun eigen merken<br />

onafhankelijk tot verdere ontwikkeling<br />

te brengen.

16 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

Shell heeft octrooien <strong>op</strong> zo’n<br />

3.600 uitvin<strong>dingen</strong>. Achter<br />

de schermen werken talloze<br />

onderzoekers aan nieuwe<br />

kennis en technologieën, vaak<br />

ver van de plek waar het echte<br />

werk gebeurt. “Nieuwsgierigheid<br />

is mijn drive. Als iets <strong>niet</strong><br />

werkt, wil ik begrijpen waaróm<br />

het <strong>niet</strong> werkt.”<br />

MENSEN MET<br />

• TEKST REINIER SPREEN • FOTO’S ERNST BODE •<br />

De intellectuele eigendommen<br />

van Shell<br />

Royal Dutch Shell heeft wereldwijd octrooien <strong>op</strong> 3.600 uitvin<strong>dingen</strong>.<br />

Het vastleggen van een octrooi (ook wel patent) is kostbaar, dus registreert<br />

Shell ze alleen in landen waar de concurrentie de kennis zou kunnen<br />

gebruiken. In totaal heeft Shell zo’n 29.000 nationale octrooien.<br />

De octrooien beschermen onderzoeksresultaten van de laatste twintig jaar,<br />

want dat is de uiterste lo<strong>op</strong>tijd van een octrooi. Regelmatig wordt - eveneens<br />

vanwege de kosten - gekeken of het octrooi in stand moet worden<br />

gehouden.<br />

Shell beschermt haar kennis <strong>niet</strong> alleen om de concurrentie voor te blijven,<br />

maar ook om te voorkomen dat het <strong>op</strong> achterstand wordt gezet. Als zij zelf<br />

ontwikkelde kennis <strong>niet</strong> vastlegt, bestaat het risico dat een concurrent dat<br />

wel doet en dat Shell de eigen kennis <strong>niet</strong> meer mag gebruiken.<br />

Shells intellectuele eigendom wordt bewaakt door vijfenveertig technisch<br />

en juridisch onderlegde octrooigemachtigden bij de afdeling Intellectual<br />

Pr<strong>op</strong>erty Services in Den Haag, Londen en Houston.

IDEEËN<br />

17 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

SWELLFIX,<br />

ZWELLEND<br />

RUBBER<br />

De mensen van het Zonal<br />

Isolation Team in Rijswijk<br />

hebben een huis<strong>die</strong>r in<br />

hun lab. Het is een python<br />

van rubber en hij staat<br />

in een pot met water <strong>op</strong> de vensterbank.<br />

Met zo’n stuk speelgoed is het<br />

allemaal begonnen, zegt teamleider<br />

Thijs Baaijens. “Een collega kocht in<br />

1997 in Chinatown in San Francisco<br />

een cadeautje voor zijn neefje. Een<br />

stuk speelgoed dat tot zes keer zijn<br />

dikte kan <strong>op</strong>zwellen als je hem in het<br />

water legt. Hij dacht: Hé, dat kunnen<br />

we gebruiken. Het zou een fantastische<br />

afdichting kunnen zijn.”<br />

Baaijens’ team houdt zich bezig met<br />

de isolatie van pijplei<strong>dingen</strong>. Boorgaten<br />

zijn altijd ruimer dan de lei<strong>dingen</strong><br />

<strong>die</strong> erin worden neergelaten en <strong>die</strong><br />

ruimte moet, voor de stevigheid, worden<br />

<strong>op</strong>gevuld. Normaal gebeurt dat<br />

met cement, maar dat heeft zo zijn<br />

nadelen. Soms harden fl inke stukken<br />

<strong>niet</strong> genoeg uit doordat het cement<br />

vervuild raakt met boorspoeling.<br />

Het zwellende rubber leek een aantrekkelijk<br />

alternatief. Maar toen ze<br />

eens rondvroegen bij rubberbedrijven,<br />

stuitten de onderzoekers <strong>op</strong><br />

verbaasde reacties. “Natuurrubber<br />

zwelt in olie en in water, maar dat<br />

wil je natuurlijk <strong>niet</strong> als je er met je<br />

auto doorheen rijdt. De rubberindustrie<br />

heeft er daarom juist altijd hard<br />

aan gewerkt om dat zwellen tegen te<br />

gaan.”<br />

Rubberverwerker Ruma Rubber in<br />

Hoogeveen durfde het avontuur wél<br />

aan. Met de researchers van Shell<br />

experimenteerden ze de afgel<strong>op</strong>en<br />

jaren met honderden rubbersamenstellingen.<br />

“Het is een soort alchemie<br />

waar we zelf geen verstand van hebben”,<br />

zegt Baaijens. <strong>“Wij</strong> vertelden<br />

wat we wilden en zij ontwierpen vervolgens<br />

een rubber, dat wij dan weer<br />

testten.” Op zijn computerscherm<br />

laat hij zien tot welk eindeloos proces<br />

van trial and error dat heeft geleid.<br />

Er zijn duizenden m<strong>ons</strong>ters gemaakt,<br />

maar in een schema staan slechts<br />

drie samenstellingen <strong>die</strong> voldoen aan<br />

de wensen van Shell: de juiste zwel-<br />

ling bij een groot bereik aan temperaturen.<br />

Waar een stuk speelgoed al<br />

<strong>niet</strong> toe kan leiden. Dat is dan ook het<br />

mooie aan Shell, zegt Baaijens. “Alles<br />

is er<strong>op</strong> gericht om <strong>niet</strong> <strong>op</strong>nieuw het<br />

wiel uit te vinden. Als iemand anders<br />

het al gedaan heeft zoeken we graag<br />

de samenwerking. Maar aan de andere<br />

kant is er ruimte voor mensen <strong>die</strong><br />

wél met iets nieuws komen. Evolutie<br />

betaalt <strong>niet</strong> voor revolutie. Als je in je<br />

bedrijf iets wilt ver<strong>anderen</strong>, moet je<br />

mensen met ideeën een kans geven.”<br />

Baby weggegeven<br />

Gaandeweg vond Baaijens’ team meer<br />

toepassingen voor het zwellende rubber.<br />

Ze kwamen <strong>op</strong> het idee om het<br />

<strong>op</strong> gepaste afstanden om horizontale<br />

pijpen te plaatsen. Als het rubber<br />

zwelt, ontstaan segmenten waar de<br />

olie binnenstroomt. Segmenten <strong>die</strong><br />

meer water dan olie produceren kunnen<br />

meteen worden dichtgezet. Selectieve<br />

infl ow heet dat in vaktermen.<br />

De eerste keer dat het werd getest<br />

in een al bijna afgeschreven put in<br />

Oman, schoot de productie weer<br />

omhoog. De industrie reageerde verheugd.<br />

Dat was in 2003.<br />

Inmiddels wordt de techniek, E-ZIP<br />

gedo<strong>op</strong>t, in meer dan 250 putten<br />

over de hele wereld toegepast. Shell<br />

heeft zelfs een dochteronderneming<br />

<strong>op</strong>gezet rond de ‘swellable elastomers’:<br />

Swellfi x. Een tiental patenten<br />

is het geheime wapen van het<br />

bedrijf. Die gaan <strong>niet</strong> over het zwellen<br />

van het rubber, dat is onmogelijk<br />

te claimen, maar wel over de toepassing<br />

ervan. Imitatie door concurrenten<br />

in de oliebusiness is daarmee vrijwel<br />

onmogelijk.<br />

Het komt <strong>niet</strong> vaak voor dat Shell een<br />

nieuwe onderneming start rond een<br />

nieuwe vinding. Baaijens vond dat<br />

dan ook een moeilijk moment, zegt<br />

hij. Hij noemt het ‘bijna een rouwproces’<br />

om afscheid te moeten nemen.<br />

“Dat doet wel pijn. Het voelt alsof we<br />

onze baby weggegeven hebben We<br />

zitten nog vol goede ideeën, maar feitelijk<br />

hebben we er nu geen bemoeienis<br />

meer mee.”

SNELLE<br />

KATALYSATOR<br />

VOOR GTL<br />

Meestal blijven onderzoekers<br />

nauw betrokken<br />

bij hun projecten.<br />

Zoals Arend Hoek,<br />

<strong>die</strong> in Amsterdam een<br />

team leidt dat zich bezighoudt met<br />

de gas to liquids-technologie (GTL):<br />

de chemische conversie van aardgas<br />

in synthetische brandstoffen en speciale<br />

producten zoals basisolie voor<br />

smeerolie, paraffi newassen en grondstoffen<br />

voor wasmiddelen. GTL is ideaal<br />

voor afgelegen gasvelden <strong>die</strong> <strong>niet</strong><br />

of moeilijk ontsloten kunnen worden<br />

met een pijpleiding. De producten<br />

worden ter plekke gemaakt en kunnen<br />

per schip worden afgevoerd.<br />

Shell past GTL sinds de jaren negentig<br />

toe in Bintulu in Maleisië. Arend Hoek<br />

stond met zijn team aan de basis van<br />

de ontwikkeling van verschillende<br />

gepatenteerde vin<strong>dingen</strong> <strong>die</strong> nu in de<br />

fabriek worden gebruikt, zoals katalysatoren<br />

en reactortechnieken. De<br />

productie is met 14.600 vaten per dag<br />

nog relatief klein, maar Shell vindt<br />

de technologie zo waardevol dat het<br />

heeft besloten om een veel grotere<br />

fabriek in Qatar te gaan bouwen. Die<br />

gaat in 2010 draaien. Hoek is trots.<br />

“Nu gaat eindelijk gebeuren waar we<br />

al zo lang mee bezig zijn.” Hij haalt<br />

de woorden aan van zijn oude baas:<br />

“Het is ongeloofl ijk wat research en<br />

devel<strong>op</strong>ment kan betekenen, dat <strong>die</strong><br />

kleine dingetjes waarmee wij beginnen,<br />

kunnen leiden tot een fabriek <strong>op</strong><br />

wereldschaal.”<br />

Hoek maakte met zijn collega’s onder<br />

meer een katalysator waarmee het<br />

GTL-productieproces veel sneller en<br />

rendabeler werd. Het was een van<br />

de doorbraken <strong>die</strong> uiteindelijk hebben<br />

geleid tot het groene licht voor<br />

het project in Qatar. Het is <strong>die</strong> wetenschap,<br />

dat zijn werk een enorm effect<br />

kan hebben, waardoor Hoek al zijn<br />

hele werkzame leven met plezier bij<br />

Shell zit. “Als chemicus kun je wel je<br />

hele leven moleculen aan elkaar kn<strong>op</strong>en<br />

en dat doe ik graag, maar als je<br />

daarmee kunt zorgen dat een bedrijf<br />

tientallen miljoenen meer winst<br />

maakt, is dat een extra beloning.”<br />

18 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

Moeten we het doen?<br />

Het steekt Arend Hoek <strong>niet</strong> dat het<br />

uiteindelijk Shell is dat fi nancieel wijzer<br />

wordt van de patenten <strong>die</strong> rusten<br />

<strong>op</strong> zijn uitvin<strong>dingen</strong>, en <strong>niet</strong> hijzelf.<br />

“De waardering is er wel degelijk. In<br />

loon natuurlijk, door de jaren heen,<br />

en meer verantwoordelijkheid in de<br />

vorm van managementtaken. Maar<br />

ook door de vragen <strong>die</strong> je krijgt van<br />

andere afdelingen. Dan wil Business<br />

Devel<strong>op</strong>ment bijvoorbeeld weten hoe<br />

we ten <strong>op</strong>zichte van de concurrentie<br />

staan.” En hij vindt het ‘een voorrecht’<br />

om <strong>op</strong> congressen te kunnen vertellen<br />

over de laatste ontwikkelingen.<br />

Alles in omfl oerste bewoor<strong>dingen</strong><br />

natuurlijk, want Shell zorgt wel dat<br />

cruciale informatie binnenskamers<br />

blijft. Hoek wijst <strong>op</strong> een stapel sheets<br />

aan de hand waarvan hij zojuist zijn<br />

werk heeft uitgelegd: “Deze zijn door<br />

zeven mensen bekeken. Alles wordt<br />

eerst terdege gescreend.”<br />

Arend koestert zijn plek in het wheel<br />

of devel<strong>op</strong>ment, zoals hij het hele<br />

proces van het eerste idee tot de marketing<br />

van het product noemt. Hij is<br />

en blijft een ‘R&D-mens’, maar vindt<br />

het waardevol om contact te kunnen<br />

hebben met alle gele<strong>dingen</strong> van<br />

het bedrijf. Dat zijn de voordelen van<br />

werken bij zo’n groot geïntegreerd<br />

bedrijf, zegt hij. “Je praat met alle<br />

schakels en je krijgt betere en snellere<br />

resultaten dan wanneer je met<br />

externe partijen te maken zou hebben.<br />

Mensen uit Bintulu komen hierheen,<br />

ik ben daar al een keer of vijf<br />

geweest. Er is een vrij verkeer van<br />

informatie, en dat is heel motiverend.”<br />

Hij heeft ook het gevoel dat zijn afdeling<br />

<strong>op</strong> waarde wordt geschat. “Voordat<br />

het besluit over Qatar werd genomen,<br />

kwamen de hoogste bazen <strong>op</strong><br />

bezoek. Toen ze naar buiten liepen,<br />

kwam een van hen nog even terug en<br />

vroeg: ‘Wat denk je, moeten we het<br />

doen?’ Dat vind ik heel bijzonder. Het<br />

doet recht aan onze bijdrage.”

Vijf minuten l<strong>op</strong>en van de<br />

werkplek van Arend Hoek,<br />

<strong>op</strong> het uitgestrekte terrein<br />

van het Shell Research<br />

and Technology Centre in<br />

Amsterdam-Noord, werkt de natuurkundige<br />

Paul Crouzen. Direct vanuit<br />

zijn kamer <strong>op</strong> de begane grond stapt<br />

hij de praktijk binnen. In de centrale<br />

hal liggen tientallen stukken van pijplei<strong>dingen</strong><br />

<strong>die</strong> het om de een of andere<br />

reden begeven hebben: gescheurd,<br />

gesprongen of simpelweg doorgeroest.<br />

Dit is Crouzens terrein: corrosie.<br />

Met vijf collega’s werkt hij aan<br />

meettechnieken <strong>die</strong> middels elektromagnetische<br />

stromen (‘pulsed eddy<br />

currents’ of PEC) roestvorming <strong>op</strong><br />

staal kunnen detecteren.<br />

Crouzen laat een van de <strong>dingen</strong> zien<br />

<strong>die</strong> hij heeft bedacht en met zijn team<br />

heeft ontwikkeld: de PEC-tool, een<br />

klein metalen doosje aan het eind<br />

van een lange kabel. Niet het high<br />

tech-apparaat dat je zou verwachten,<br />

19 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

ROEST OPSPOREN MET STROOMPJES<br />

maar een duidelijk staaltje handwerk.<br />

“Er worden ook <strong>niet</strong> veel versies van<br />

gemaakt”, zegt Crouzen.<br />

Toch zijn dit vin<strong>dingen</strong> <strong>die</strong> Shell<br />

patenteert. “Vergis je <strong>niet</strong>”, zegt Crouzen,<br />

“de belangstelling is groot.”<br />

“Wereldwijd lijden bedrijven elk jaar<br />

miljarden euro’s schade door corrosie.<br />

De economische impact van<br />

de PEC-tool is groot, want je spoort<br />

schade in een vroeg stadium <strong>op</strong>, voordat<br />

het echt een probleem is. Dan kun<br />

je dus nog reparaties uitvoeren.” Shell<br />

geeft wereldwijd licenties uit voor<br />

het gebruik van de PEC-tool, vooral<br />

aan inspectiebedrijven.<br />

Nuttig werk<br />

PEC bestaat al jaren, maar Crouzen en<br />

zijn collega’s doen nog steeds vin<strong>dingen</strong><br />

waardoor het nog beter toepasbaar<br />

is in de procesindustrie. Vaak is<br />

het de combinatie van PEC met andere<br />

meetmethodes <strong>die</strong> tot nieuwe mogelijkheden<br />

leidt. “Nieuwsgierigheid is<br />

mijn drive. Als iets <strong>niet</strong> werkt, wil ik<br />

begrijpen waaróm het <strong>niet</strong> werkt. Als<br />

je dat weet, weet je ook wat je eraan<br />

kunt doen.”<br />

Crouzen experimenteert nooit<br />

zomaar wat raak. “Ik kan me geen<br />

vinding herinneren <strong>die</strong> <strong>niet</strong> is ontstaan<br />

na een vraag uit het veld.” Voor<br />

de PEC-tool geldt hetzelfde. “In een<br />

fabriek in Thailand hadden ze het verkeerde<br />

materiaal gebruikt voor de lei<strong>dingen</strong>.<br />

Het moest vervangen worden,<br />

maar men wist <strong>niet</strong> wanneer.<br />

Wij konden dat heel precies zeggen.<br />

Anders had de fabriek misschien stilgelegd<br />

moeten worden omdat de veiligheid<br />

<strong>niet</strong> gegarandeerd kon worden,<br />

maar nu konden ze nog enkele<br />

maanden doordraaien.”<br />

Dat is zijn beloning, zegt Crouzen:<br />

zien dat hij nuttig werk doet. “Ik ben<br />

veel <strong>op</strong> pad, naar boorplatforms en<br />

raffi naderijen. Het geeft wel een kick<br />

om te zien dat het tot in Japan ook<br />

echt wordt gebruikt.” ■

De Nobelprijs voor de Vrede<br />

straalde ook een beetje<br />

af <strong>op</strong> Groningen, c<strong>ons</strong>tateerde<br />

midden oktober<br />

het Dagblad van het Noorden<br />

vol regionale trots. Immers, <strong>niet</strong><br />

alleen Albert A. Gore kreeg de prijs, hij<br />

moest hem delen met de VN-organisatie<br />

IPCC, het Intergovernmental Panel<br />

on Climate Change. Maar wat is dan de<br />

link met Groningen? Dat de Groninger<br />

hoogleraar Catrinus J. Jepma vanaf<br />

1993 drie volle ‘assessments’ heeft<br />

ge<strong>die</strong>nd - “ik denk als enige Nederlandse<br />

lead author” - in het IPCC-deskundigenpanel<br />

over de economische<br />

aspecten van klimaatverandering.<br />

Hiermee houdt de vergelijking tussen<br />

Jepma en Al Gore dan ook wel <strong>op</strong>;<br />

Jepma is een spreekwoordelijk nuchtere<br />

noorderling <strong>die</strong> een eventuele klimaatverandering<br />

vooral als econoom<br />

bekijkt (het vak waarin hij ook promoveerde)<br />

en <strong>die</strong>, als hij de inmiddels<br />

ongeloofl ijke veelheid aan plannen<br />

en initiatieven <strong>op</strong> het gebied van<br />

20 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

De Nederlandse productie van duurzame energie blijft relatief<br />

klein, het Eur<strong>op</strong>ese handelssysteem voor CO2-emissierechten zal ook in de tweede ronde mislukken en de overheid streeft een<br />

uiterst ambitieus CO2-reductieplan na - reden waarom volgens<br />

hoogleraar Catrinus Jepma grootschalige afvang en berging<br />

van CO2 onvermijdelijk is, en burgers zich maar <strong>op</strong> moeten<br />

maken voor hogere energiebelastingen en aanstaande<br />

verboden <strong>op</strong> <strong>niet</strong>-energiezuinige producten.<br />

HOOGLERAAR CATRINUS JEPMA OVER KLIMAAT-, MILIEU- EN ENERGIEBELEID:<br />

‘EEN BEETJE EEN ZOOTJE,<br />

WEL SPANNEND’<br />

klimaat, milieu en energietransitie<br />

beziet, met enige gelatenheid erkent:<br />

“Het is wel een beetje een zootje, maar<br />

wel spannend.”<br />

Temidden van <strong>die</strong> veelheid aan activiteiten<br />

is Jepma overigens een prominent<br />

aanwezige acteur. Niet alleen is<br />

hij hoogleraar Economie aan de Open<br />

Universiteit en hoogleraar Energie en<br />

Duurzaamheid aan de Rijksuniversiteit<br />

Groningen (daar ook wetenschappelijk<br />

directeur van het door de universiteit<br />

<strong>op</strong>gezette Energy Delta Research<br />

Centre) en verbonden aan de IPCCactiviteiten,<br />

maar ook zit hij in diverse<br />

nationale en internationale adviesgroepen,<br />

zoals <strong>op</strong> de ‘Kyoto’-terreinen Joint<br />

Implementation en Clean Devel<strong>op</strong>ment<br />

Mechanism, het platform Nieuw<br />

Gas van de Regiegroep Energietransitie,<br />

voorzitter van het deskundigencollege<br />

voor de toelating van certifi caten<br />

voor duurzame bosbouw en ook<br />

van de transitiewerkgroep Rijden <strong>op</strong><br />

aard- en biogas. Tevens is hij voorzitter<br />

van de Werkgroep Schoon Fossiel,<br />

• TEKST PIET DE WIT • FOTO JOHN STOEL •<br />

<strong>die</strong> vanuit het Platform Energietransitie<br />

advies geeft aan de ministeries van<br />

EZ en VROM over CCS, Carbon Capture<br />

and Storage, ofwel het afvangen<br />

en <strong>op</strong>bergen van CO 2. En om de rest<br />

van de gaatjes in de werkweek te vullen,<br />

is Jepma ondermeer lid van de SER<br />

Noord-Nederland, (co-)editor van twee<br />

wetenschappelijke bladen van Springer<br />

en uiteraard veelvuldig publicist.<br />

Vol energie over energie dus.<br />

Stalinistisch systeem<br />

Van de wetenschapper Jepma zijn geen<br />

meeslepende politieke statements te<br />

verwachten, in het Gore-genre dat<br />

de aarde in haar voortbestaan direct<br />

bedreigd wordt door de CO 2-uitstoot<br />

of dat binnenkort zes meter water<br />

boven het Groninger land klotst. Veel<br />

meer is hij de economische analyticus<br />

<strong>die</strong> de politieke standpunten over klimaat<br />

en duurzaamheid vertaalt naar<br />

een verhaal van effecten, kosten en<br />

<strong>op</strong>brengsten.<br />

Daarbij schuwt Jepma <strong>niet</strong> om grote<br />

twijfels te uiten aan de uitwerking<br />

van sommige politieke keuzes. Bijvoorbeeld<br />

over het Eur<strong>op</strong>ean Trading<br />

System (ETS) waaronder de belangrijkste<br />

energiegebruikers, zoals staalfabrieken,<br />

raffi naderijen en elektriciteitsproducenten,<br />

een limiet <strong>op</strong>gelegd<br />

hebben gekregen met betrekking tot<br />

hun CO 2-emissie. Dat moet ze dwingen<br />

om versneld te investeren in schonere<br />

technologie en energiebesparing.<br />

“Die allocatie van emissierechten is in<br />

feite een groot stalinistisch systeem”,<br />

stelt hij. “Er heerst boven<strong>die</strong>n een<br />

grote informatie-asymmetrie, waarbij<br />

degene <strong>die</strong> rechten toewijst nauwelijks<br />

weet hoe moeilijk hij het degene<br />

maakt <strong>die</strong> rechten ontvangt. Dat merkt<br />

hij pas gaandeweg aan de prijs <strong>die</strong> <strong>op</strong><br />

de emissiemarkt tot stand komt. Maar<br />

dan ben je alweer jaren verder.”<br />

Jepma noemt de eerste fase van het<br />

ETS “mislukt”, bewijs haalt hij uit het<br />

feit dat de notering voor de emissie<br />

van een ton CO 2 <strong>op</strong> het laatst daalde<br />

tot nog geen 10 eurocent. “Dan weet

MAAR<br />

je dat er veel te veel rechten zijn uitgedeeld<br />

en dus dat van de beoogde extra<br />

stimulans van investeringen in energie-effi<br />

ciëntie <strong>niet</strong>s terecht komt.”<br />

‘Ook ETS-2 gaat mislukken’<br />

Inmiddels is de tweede ronde van het<br />

ETS (2008-2012) gestart, en met veel<br />

hogere noteringen, althans voor de<br />

futures. Dit najaar deed een ton CO 2<br />

<strong>op</strong> de ETS-futures beurs rond 22 euro.<br />

Maar Jepma is ervan overtuigd dat deze<br />

fase eveneens zal gaan mislukken.<br />

De reden ditmaal is een aanstaande<br />

enorme toestroom van rechten <strong>die</strong> zijn<br />

gegenereerd door de zogeheten CDM-<br />

(Clean Devel<strong>op</strong>ment Mechanism) en<br />

JI-projecten (Joint Implementation) .<br />

Hierbij kunnen partijen broeikasgassen-besparende<br />

projecten uitvoeren<br />

in ontwikkelingslanden waarna ze de<br />

emissierechten <strong>die</strong> daar worden gegenereerd<br />

mogen verk<strong>op</strong>en aan (bedrijven<br />

in) landen <strong>die</strong> het Kyoto-verdrag<br />

hebben geratifi ceerd. Jepma: “CDMprojecten<br />

zitten vaak lange jaren in<br />

de pijpleiding vanaf aanmelding en<br />

acceptatie tot en met uitvoering.<br />

Tot nu toe zijn er relatief weinig van<br />

deze projecten afgerond, maar in de<br />

komende jaren zullen er veel van start<br />

gaan en komen er dus grote hoeveelheden<br />

rechten, <strong>op</strong> de markt. De prijs<br />

van deze rechten <strong>die</strong> ook in het ETS<br />

mogen worden gebruikt, zal binnen<br />

een paar jaar daardoor dus heel laag<br />

worden, temeer omdat de vraag naar<br />

verwachting uiteindelijk veel geringer<br />

zal zijn dan het aanbod.”<br />

Waarmee een herhaling ontstaat van<br />

fase 1, investeerders (in energiebesparende<br />

technologie) blijven passief.<br />

Immers, waarom zou je duur betalen<br />

voor eigen investeringen, als je ook<br />

aan je verplichting kunt voldoen door<br />

<strong>op</strong> de markt voor maar heel weinig<br />

geld iets anders aan te schaffen, namelijk<br />

een pakketje rechten om meer uit<br />

te stoten dan is toebedeeld?<br />

Valley of Death<br />

Ook ten aanzien van het tempo waarin<br />

hernieuwbare energie een rol van<br />

betekenis kan spelen in het mondiale<br />

energiesysteem, is Catrinus Jepma<br />

<strong>niet</strong> <strong>op</strong>timistisch. En al helemaal <strong>niet</strong><br />

over wat Nederland <strong>op</strong> dit gebied concurrerend<br />

kan ontwikkelen. “Daarover<br />

ben ik somber. Nederland is in<br />

feite te klein, te dichtbevolkt en ligt<br />

<strong>op</strong> een <strong>niet</strong> zo zonnige plaats <strong>op</strong> aarde<br />

om grootschalig wind-, zonne- en bioenergie<br />

te produceren, laat staan een<br />

sterke daar<strong>op</strong> gebaseerde concurrentiepositie<br />

<strong>op</strong> te bouwen. Wind <strong>ons</strong>hore<br />

heeft zijn grens praktisch bereikt; zelfs<br />

wind <strong>op</strong> zee blijkt nu soms al <strong>op</strong> ruimtelijke<br />

problemen te stuiten. Terwijl er<br />

nog maar één offshore windpark staat<br />

en pas een tweede in aanbouw is.”<br />

Hij deelt dan ook <strong>niet</strong> de droom van<br />

velen dat duurzame energie in 2050 in<br />

<strong>ons</strong> land de helft of zo van de totale<br />

energievraag kan vullen. “Twintig procent,<br />

of een kwart, ga daar maar van<br />

uit”, is zijn inschatting.<br />

Jepma kijkt ook met enige verbazing<br />

aan tegen het stapelen van doelstellingen<br />

door het huidige kabinet, 30<br />

procent CO 2-reductie in 2020, twee<br />

procent effi ciënter energiegebruik<br />

per jaar en ook nog eens 20 procent<br />

duurzame energie in het energie-aanbod<br />

van 2020. Met name bij de laatste<br />

doelstelling zet hij grote vraagtekens.<br />

“Renewables zijn nu nog zoveel<br />

duurder dan fossiele energie dat van<br />

geen enkele marktpartij verwacht kan<br />

worden dat ze daar grootschalig hun<br />

geld in gaan steken. Liefdadigheid<br />

staat misschien leuk, maar een commercieel<br />

bedrijf kan dit gewoon <strong>niet</strong><br />

doen, dit geld moet van de belastingbetaler<br />

komen en moet dan ook nog<br />

alleen bedoeld zijn om een technologie<br />

uit de zogeheten ‘Valley of Death’<br />

te halen, de aanlo<strong>op</strong>fase waarin nog<br />

<strong>niet</strong> duidelijk is of het om een commercieel<br />

levensvatbare technologie<br />

gaat. Het daarna gaan subsidiëren van<br />

exploitatie is zinloos.”<br />

21 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

Zonne-energie uit Afrika<br />

In de fi losofi e van Jepma vormen renewables<br />

dan ook geen activiteit om in<br />

Nederland grootschalige industriepolitiek<br />

mee te willen bedrijven. Voornamelijk<br />

een kwestie van te weinig<br />

ruimte voor grootschalige biomassa<br />

en wind en te weinig zon voor zonneenergie,<br />

is zijn mening. “Boven<strong>die</strong>n<br />

is de bouw van windturbines in handen<br />

van Denen en Duitsers, daarin is<br />

voor <strong>ons</strong> geen internationale t<strong>op</strong>positie<br />

meer te realiseren.”<br />

“Wil je <strong>op</strong> het terrein van industrie-<br />

en energiebeleid werkelijk iets doen<br />

in de sfeer van renewables, dan heb<br />

ik wel eens voorgesteld om vanuit<br />

Nederland met buitenlandse partners<br />

grootschalige projecten <strong>op</strong> te zetten<br />

in bijvoorbeeld Noord-Afrika. Denk<br />

dan aan Concentrating Solar Power in<br />

de woestijn, waarbij een deel van de<br />

elektriciteit en de credits naar Eur<strong>op</strong>a<br />

gevoerd kan worden en de rest aan<br />

de Noord-Afrikaanse kust gebruikt<br />

wordt voor ontzilting van zeewater.<br />

Het zoete water kan toerisme mogelijk<br />

maken maar ook <strong>die</strong>nen voor irrigatie<br />

voor landbouw. Ook kan er glastuinbouw<br />

worden ontwikkeld. Zo kom je<br />

tot grote, geïntegreerde projecten van<br />

misschien wel vijf tot tien miljard euro,<br />

maar waarmee je de economieën van<br />

Noord-Afrika en Noord-West Eur<strong>op</strong>a<br />

aan elkaar k<strong>op</strong>pelt. Ambitieus, maar<br />

dit soort complexe projecten zou heel<br />

goed passen bij de Nederlandse kennisindustrie<br />

en de internationaal werkende<br />

advies- en ingenieursbureaus,<br />

waarvan we er veel hebben in Nederland<br />

en <strong>die</strong> van goede kwaliteit zijn.”<br />

CO 2-‘rotonde’<br />

Alle waarnemingen monden bij Jepma<br />

uit in de overtuiging dat Nederland<br />

fors moet inzetten <strong>op</strong> CCS, het afvangen<br />

en <strong>op</strong>bergen van CO 2. “Als je ziet<br />

dat het erg lastig zal worden om hier<br />

grote hoeveelheden duurzame energie<br />

te produceren, dat de handelssystemen<br />

om versneld tot energiebesparing<br />

te komen <strong>niet</strong> werken, en je hebt<br />

toch nationaal zo’n hoge doelstelling<br />

voor emissiereductie, dan is CCS in<br />

feite de enige methode om <strong>op</strong> <strong>niet</strong> al<br />

te lange termijn substantiële hoeveelheden<br />

CO 2 uit de atmosfeer te houden.<br />

Boven<strong>die</strong>n maak je hiermee kolen<br />

weer acceptabel als energiebron, wat<br />

helpt om de afhankelijkheid van olie<br />

en gas te verminderen.”<br />

Daarbij biedt het de mogelijkheid om<br />

rond CCS een eigen technologiebasis<br />

te ontwikkelen. “De kaarten rond<br />

CCS zijn internationaal namelijk nog<br />

<strong>niet</strong> geschud”, zegt Jepma. Die er ook<br />

<strong>op</strong> wijst dat Nederland onder eigen<br />

bodem, en <strong>die</strong> van de Noordzeeburen,<br />

straks over zoveel lege gasvelden<br />

en aquifers [ondergrondse waterhoudende<br />

reservoirs] beschikt dat daarin<br />

tientallen jaren grote hoeveelheden<br />

CO 2 kunnen worden weggeborgen.<br />

In de visie van Jepma moet de Nederlandse<br />

overheid het initiatief nemen<br />

om internationaal een ‘rotonde’ voor<br />

CO 2-transport aan te leggen. “Een<br />

grote buisleiding <strong>die</strong> het Ruhrgebied,<br />

Antwerpen, Rotterdam, Amsterdam<br />

en de Eemshaven verbindt. Via zijtakken<br />

worden dan de grote CO 2-producenten<br />

<strong>op</strong> <strong>die</strong> rondweg aangesloten<br />

terwijl andere aftakkingen l<strong>op</strong>en naar<br />

lege gasvelden en aquifers waarin de<br />

CO 2 wordt geperst.”<br />

Wil je een aansluiting maken <strong>op</strong> de<br />

welhaast oneindig grote Noorse aquifer<br />

Utsira-formatie, dan is daar vanuit<br />

onze kust zo’n 700 kilometer buisleiding<br />

voor nodig, denkt Jepma, kostprijs<br />

misschien zo’n anderhalf miljard<br />

euro. Hij verwacht dat <strong>op</strong> termijn CCS<br />

zo’n 30-40 euro per ton <strong>op</strong>geborgen<br />

CO 2 gaat kosten. Dat is ongeveer het<br />

dubbele van wat nu een future per ton<br />

CO 2 <strong>op</strong> de handelsvloer van het ETS<br />

kost, maar daarvan is Jepma nu juist<br />

overtuigd dat de prijs de komende<br />

jaren gaat dalen.<br />

Hoe zorg je dan dat bedrijven <strong>op</strong> CCS<br />

gaan inzetten, gesteld dat we de valley<br />

of death in technologie gepasseerd<br />

zijn? Dat wordt een politieke keuze,<br />

aldus Jepma, maar volgens hem is dan<br />

belastingheffi ng het meest effi ciënt.<br />

“Laten we er in de EU gewoon mee<br />

beginnen dat elke centrale <strong>die</strong> vanaf<br />

bijvoorbeeld 2015 in gebruik wordt<br />

genomen, CCS toepast, of anders,<br />

voorbij een bepaald punt, zeg 40 euro<br />

per uitgestoten ton CO 2 moet betalen.<br />

Dat systeem kan dan verder worden<br />

uitgerold.”<br />

C<strong>ons</strong>umentendwang<br />

Maar hoe de kosten van CCS ook worden<br />

<strong>op</strong>gelegd, uiteindelijk zal de c<strong>ons</strong>ument<br />

de prijs betalen. En dan is het<br />

de vraag of <strong>die</strong> groep daardoor tot een<br />

ander (zuiniger) energiegebruik komt.<br />

Jepma: “Wat je ziet is dat belastingen<br />

wel de ondernemer aanzetten tot calculerend<br />

gedrag bij zijn investeringen,<br />

maar dat de c<strong>ons</strong>ument dat veel<br />

minder doet. De c<strong>ons</strong>ument ziet energiegebruik<br />

vooral als een stuk welvaart;<br />

als hij meer te besteden heeft,<br />

gebruikt hij ook makkelijker energie.<br />

In het algemeen geldt voor de rijke landen<br />

dat energie nu een veel kleiner<br />

deel uitmaakt van het BNP dan in bijvoorbeeld<br />

de jaren zeventig en tachtig<br />

van de vorige eeuw. Daarom ook zien<br />

we de wereldeconomie nu heel anders<br />

reageren <strong>op</strong> een sterk verhoogde energieprijs<br />

dan toen.”<br />

“De prijsprikkel is bij een stijgende welvaart<br />

minder effectief en een moreel<br />

beroep doen <strong>op</strong> mensen werkt <strong>niet</strong>,<br />

daarmee bereik je alleen een klein<br />

segment van de samenleving”, aldus<br />

Jepma. Dus? “Ik denk dat het onvermijdelijk<br />

is dat de overheid in de richting<br />

van de eindverbruikers uiteindelijk<br />

haar toevlucht moet nemen tot ‘command<br />

and control’, dus gaat verbieden<br />

dat bepaalde producten met hoge<br />

emissies hier <strong>op</strong> de markt komen. Dat<br />

is inderdaad ingrijpen in de keuzevrijheid<br />

van mensen maar dat gebeurt<br />

al langer, bijvoorbeeld bij zaken als<br />

gezondheid en veiligheid.” ■

22 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

De vraag naar energie blijft maar groeien - maar het International<br />

Energy Agency heeft groeiende twijfels of de productie de vraag wel<br />

bij kan houden. Met name bij olie kan het al in 2012 gaan spannen.<br />

IEA IN WORLD ENERGY OUTLOOK:<br />

IN 2012 KAN HET GAAN<br />

• TEKST PIET DE WIT • ILLUSTRATIE COVERMECHANICS •

Zullen China en India ooit een levensstijl bereiken<br />

als nu het Westen heeft? vraagt het IEA zich<br />

af in zijn World Energy Outlook 2007. “Het grondstofi<br />

ntensieve economische model dat de wereld<br />

nu nastreeft, kan <strong>niet</strong> oneindig worden volgehouden”,<br />

luidt het antwoord.<br />

Met daarbij de volgende illustratie: “Als het oliegebruik<br />

per hoofd van de bevolking van China<br />

en India zou stijgen tot het niveau van nu de Ver-<br />

SPANNEN<br />

De mens is een onrustig<br />

wezen. En er zijn er<br />

ook nog eens veel van,<br />

steeds meer zelfs. De<br />

wereld telt nu zo’n 6,4<br />

miljard mensen en <strong>die</strong> hebben samen<br />

900 miljoen auto’s. In 2030 zijn er 8,2<br />

miljard mensen en 2,1 miljard auto’s.<br />

Zegt het International Energy Agency<br />

(IEA) in zijn jongste World Energy<br />

Outlook 2007 (WEO).<br />

Auto’s doen het <strong>op</strong> benzine en <strong>die</strong>sel,<br />

en vliegtuigen <strong>op</strong> kerosine; dus de<br />

vraag naar ruwe olie groeit, met bijna<br />

40 procent in <strong>die</strong> periode.<br />

Meer mensen, meer welvaart, dus<br />

ook meer vraag naar de meest comfortabele<br />

energiesoort, elektriciteit.<br />

Volgens het IEA kan hier zelfs een<br />

verdubbeling van de vraag worden<br />

verwacht in de aanstaande 25 jaar.<br />

Veel elektriciteitscentrales draaien<br />

<strong>op</strong> kolen; de vraag naar steenkool en<br />

bruinkool zal nóg sneller groeien dan<br />

<strong>die</strong> naar olie, van 4,1 naar 7,2 miljard<br />

ton kolen tussen 2005 en 2030 - drie<br />

miljard ton kolen erbij. Hoeveel energie<br />

zal alleen al het transport daarvan<br />

vragen?<br />

Energiescenario’s kennen voorl<strong>op</strong>ig<br />

maar één richting, omhoog. Het<br />

wordt veroorzaakt door twee bewegingen:<br />

meer mensen en een groeiende<br />

welvaart.<br />

Maar gelijktijdig geeft het IEA in haar<br />

in november afgel<strong>op</strong>en jaar gepubliceerde<br />

WEO een waarschuwing:<br />

“Wereldwijd is onze raming dat een<br />

gewogen gemiddeld waargenomen<br />

productievermindering uit bestaande<br />

[olie]velden van rond 3,7 procent per<br />

jaar leidt tot het gelijkl<strong>op</strong>en van de<br />

olieproductiecapaciteit en vraag volgens<br />

het Referentiescenario in 2012,<br />

gebaseerd <strong>op</strong> de huidige raming van<br />

de nieuwe bruto capaciteitsgroei.”<br />

Eenvoudiger gezegd: al in 2012 kunnen<br />

vraag en aanbod <strong>op</strong> de oliemarkt<br />

gaan botsen.<br />

Het IEA: “Gegeven de zeer lage middellange-termijn<br />

prijselasticiteit van<br />

vraag en aanbod, en de geringe reserveproductiecapaciteit<br />

van momenteel<br />

drie miljoen vaten per dag, zal elk<br />

achterblijven van de groei in netto-<br />

productiecapaciteit resulteren in een<br />

scherpe prijsverhoging. Een geringe<br />

toename van de jaarlijkse groei in de<br />

vraag naar olie tegenover het Referentiescenario,<br />

zal een soortgelijk effect<br />

hebben.”<br />

Ook weer wat versimpeld gezegd: als<br />

de groei van de productiecapaciteit<br />

ook maar even achterblijft bij de verwachting,<br />

of de vraag naar olie stijgt<br />

iets sterker, dan gaan de prijzen pas<br />

echt door het plafond.<br />

Supply-side crunch<br />

Niet eerder gaf het IEA in zijn jaarlijkse<br />

Outlook zo’n duidelijke waarschuwing<br />

dat vraag en aanbod van<br />

olie zó dicht bij elkaar zijn gekomen<br />

dat al over vier jaar jaar marktverstoringen<br />

mogelijk worden, ook zonder<br />

externe factoren als oorlogen, binnenlandse<br />

onlusten, sabotage/terrorisme<br />

en weersextremen.<br />

Het IEA zegt dat investeringen in<br />

nieuwe olieprojecten in de komende<br />

vijf jaar gaan groeien, wat dus nieuwe<br />

productiecapaciteit toevoegt. Maar de<br />

energieclub van de OESO-landen zegt<br />

<strong>op</strong> hetzelfde moment dat het onzeker<br />

is of deze toevoegingen <strong>op</strong>wegen<br />

tegen de natuurlijke productiedaling<br />

van bestaande olievelden en de groeiende<br />

vraag.<br />

Boven<strong>die</strong>n c<strong>ons</strong>tateert men groeiende<br />

twijfels bij de bereidheid en het<br />

vermogen van nationale oliemaatschappijen<br />

om de productiecapaciteit<br />

verder te verhogen zodra de projecten<br />

<strong>die</strong> nu onderhanden zijn, of zijn<br />

afgesproken, eenmaal in productie<br />

zijn genomen.<br />

En tenslotte kan het ook nog zo zijn<br />

dat de vraag naar olie de verwachtingen<br />

volgens het Referentiescenario<br />

gaat overtreffen, met name kan<br />

dat het geval zijn in China en India.<br />

“Met het oog <strong>op</strong> deze onzekerheden<br />

kan een ‘supply-side crunch’ in de<br />

periode tot 2015, met als gevolg een<br />

abrupt <strong>op</strong>l<strong>op</strong>en van de prijzen, <strong>niet</strong><br />

worden uitgesloten”, staat dan ook<br />

in de WEO. Pas daarna komt zoveel<br />

nieuwe productie <strong>op</strong> gang, vooral<br />

uit onconventionele bronnen, dat de<br />

olieaanvoer weer groeit. Er is name-<br />

23 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

Worden China en India ooit als het Westen?<br />

enigde Staten, zou de oliec<strong>ons</strong>umptie van de<br />

twee landen toenemen met 160 miljoen vaten per<br />

dag - bijna twee maal de hele huidige wereldc<strong>ons</strong>umptie<br />

(nog los van de toekomstige groei van<br />

de bevolking). Zonder belangrijke veranderingen<br />

elders zou een wereldc<strong>ons</strong>umptie van 240 miljoen<br />

vaten per dag de huidige oliereserves in slechts<br />

15 jaar <strong>op</strong>maken en alle uiteindelijk winbare<br />

reserves, inclusief aardgascondensaat (inbegre-<br />

Vraag naar energie (Referentiescenario WEO 2007)<br />

pen bewezen reserves, reservegroei en onontdekte<br />

reserves) in 26 jaar.”<br />

Conclusie: “Alleen al de totale omvang van de<br />

twee economieën en het tempo van hun economische<br />

groei maken het noodzakelijk dat alle landen<br />

- China, India, de geïndustrialiseerde landen<br />

en de rest van de wereldgemeenschap - samenwerken<br />

om zo snel mogelijk een echt duurzame<br />

levensstijl te ontwikkelen.”<br />

2005 2030 Gemiddelde<br />

groei %/jaar<br />

Olie (mln vaten/dag) 84 116 1,3<br />

Gas (mld m 3 /jaar) 2.854 4.779 2,1<br />

Kolen (mld ton steenkoolequivalenten) 4,15 7,17 2,2<br />

Fossiele brandstoffen als percentage van<br />

totale energievraag 83 83<br />

Renewables (zon en wind) plus moderne<br />

biobrandstoffen (mln vaten olie-equivalent per dag) 1,4 8,2 6,8<br />

Totale energievraag (mln vaten<br />

olie-equivalent per dag) 228 354 1,8<br />

lijk geen reserveprobleem, mogelijk<br />

wel een capaciteitsprobleem.<br />

Overigens heeft de IEA slechts een<br />

gematigd effect meegenomen van<br />

zo’n ‘aanbodbotsing’ in de drie scenario’s<br />

(Alternatief beleidscenario, Referentiescenario<br />

en Hoge groeiscenario),<br />

terwijl toch voorspelbaar is dat<br />

een “scherpe prijsverhoging”, zelfs bij<br />

een geringe prijselasticiteit, moet leiden<br />

tot vraaguitval en economische<br />

vaartvermindering. Het is anno 2007<br />

al merkbaar, met name in de VS.<br />

Toch vermoedt het IEA voor de hele<br />

scenari<strong>op</strong>eriode een olieprijs <strong>die</strong><br />

<strong>op</strong>klimt naar nominaal $110 per vat,<br />

wat reëel (dollars van 2006) in 2030<br />

$62 zou zijn, dus een stuk beneden<br />

de prijzen van november 2007. Ook<br />

wordt voor de hele periode 2005-2030<br />

een wereldgemiddelde voor economische<br />

groei voorzien van 3,6 procent.<br />

Wel met daarin een grotere groei (4,2<br />

procent) voor de periode 2005-2015,<br />

dus min of meer de aanlo<strong>op</strong>periode<br />

tot de ‘aanbodbotsing’.<br />

Vooral ook in <strong>die</strong> eerste fase gaan<br />

China en India in een hoge groeiversnelling<br />

verder. Opmerkelijk daarbij<br />

is de aanname dat de bevolking van<br />

India veel sneller gaat groeien dan<br />

<strong>die</strong> van China, zodat beide landen in<br />

2030 een gelijk inwoneraantal hebben,<br />

elk 1,45 miljard.<br />

CO 2-<strong>op</strong>slag: pas vanaf 2012<br />

De voortgaande groei van mensen,<br />

welvaart en energiegebruik leidt ook<br />

tot meer CO 2-emissie. De uitstoot<br />

groeit zelfs bovengemiddeld omdat<br />

de economieën van China en India<br />

steenkoolintensief zijn en kolen heb-<br />

ben van de fossiele brandstoffen de<br />

hoogste CO 2-emissie bij verbranding.<br />

Wereldwijd lo<strong>op</strong>t (Referentiescenario)<br />

de CO 2-emissie <strong>op</strong> van 26,6 mld<br />

ton in 2005 tot 41,9 mld ton in 2030.<br />

China en India samen nemen daarvan<br />

nu 24 procent voor hun rekening, in<br />

2030 35 procent.<br />

Wordt CCS (Carbon Capture and<br />

Storage), het <strong>op</strong>vangen van CO 2 bij<br />

de productiebron en het <strong>op</strong>slaan<br />

ervan in olie-, gas- en waterhoudende<br />

reservoirs, de <strong>op</strong>lossing? “Een van de<br />

meest belovende <strong>op</strong>ties voor het verwijderen<br />

van de uitstoot van kolengestookte<br />

elektriciteitscentrales en<br />

andere industriële aciviteiten”, aldus<br />

het IEA. Maar ook duur en het rendement<br />

van een kolencentrale daalt er<br />

zo’n acht tot tien procentpunten mee,<br />

anders gezegd; er is de energie van<br />

één kolencentrale nodig om bij vier<br />

andere de CO 2 af te vangen en <strong>op</strong> te<br />

slaan.<br />

Het gevolg is hoge kosten; volgens het<br />

IEA kost CCS, in<strong>die</strong>n geïnstalleerd <strong>op</strong><br />

een nieuwe kolencentrale, zo’n $50<br />

per verwijderde ton CO 2; als ‘retrofi<br />

t’ bij een bestaande centrale zou<br />

het gaan om $66-122 per ton. Vergelijk<br />

dat met de rond $30 per ton<br />

<strong>die</strong> nu betaald moet worden <strong>op</strong> de<br />

ETS, de Eur<strong>op</strong>ese handelsbeurs voor<br />

CO 2-emissies.<br />

Omdat veel van de technologie rond<br />

CCS nog onbekend terrein is, terwijl<br />

evenmin bekend is hoe de rekening<br />

voor CCS betaald gaat worden, denkt<br />

het IEA dat pas vanaf 2012 de eerste<br />

nieuwe kolencentrales uitgerust zullen<br />

worden met CCS-technologie. ■

24 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

HELPENDE HAND VOOR

Charles Githuka Ngugi tussen zijn handelswaar<br />

van het door hem <strong>op</strong>gerichte<br />

bedrijf, Lima Feeds.<br />

Lima Feeds is klein begonnen maar<br />

produceert inmiddels 2.500 zakken<br />

<strong>die</strong>rvoeding per maand, hoofdzakelijk<br />

voor rund- en pluimvee.<br />

Voor grote zaken is geld, voor heel kleine zaken ook (microkre<strong>die</strong>t),<br />

maar Afrikaanse ondernemers uit het midden- en kleinbedrijf<br />

kl<strong>op</strong>pen vaak vergeefs aan bij de bank. Jammer, want ook daar<br />

kan het MKB de ‘grote banenmotor’ zijn. De Shell Foundation reikt<br />

de middenklasse-ondernemers de helpende hand.<br />

Twee jaar geleden startte<br />

Charles Githuka Ngugi, een<br />

Keniaanse vrachtwagenchauffeur,<br />

zijn eigen bedrijf<br />

in veevoeder - Lima Feeds.<br />

De zaken gingen goed en hij maakte<br />

al spoedig winst. Maar toen hij wilde<br />

uitbreiden en bij lokale banken voor<br />

een lening aankl<strong>op</strong>te, kreeg hij nul <strong>op</strong><br />

het rekest.<br />

Gelukkig hoorde hij van een nieuw<br />

investeringsprogramma voor kleine<br />

ondernemingen, dat fi nanciering voor<br />

hem kon regelen en hem leerde hoe<br />

hij zijn onderneming kon verbeteren.<br />

Mede daardoor heeft hij zijn productie<br />

kunnen verhogen en heeft hij grotere<br />

afnemers gevonden. Ook heeft<br />

hij meer mensen in <strong>die</strong>nst en concurreert<br />

hij nu met grotere rivalen.<br />

Lima Feeds laat zien hoe een nieuwe<br />

aanpak van steun aan kleine ondernemingen<br />

kan bijdragen aan de ontwikkeling<br />

van Afrika en kan helpen<br />

om hoognodige werkgelegenheid te<br />

creëren. Ontwikkelingsspecialisten,<br />

economen en hulporganisaties zoeken<br />

al jaren naar manieren om Afrikaanse<br />

ondernemingen te steunen en<br />

starters te stimuleren. Ook bedrijven<br />

doen dat in het kader van het maatschappelijk<br />

verantwoord ondernemen<br />

(‘bedrijfsfi lantr<strong>op</strong>ie’).<br />

Volgens de Wereldbank creëren<br />

• TEKST WENDEL BROERE • FOTO’S POLARIS IMAGES •<br />

kleine ondernemingen nog geen tien<br />

procent van de werkgelegenheid in<br />

de meeste Afrikaanse landen, tegen<br />

ruim vijftig procent in Eur<strong>op</strong>a. Terwijl<br />

het midden- en kleinbedrijf in de<br />

meeste geïndustrialiseerde landen de<br />

ruggengraat vormt voor het creëren<br />

van welvaart en werkgelegenheid,<br />

valt de hulp aan <strong>die</strong> sector in ontwikkelingslanden<br />

grotendeels buiten het<br />

terrein van traditionele non-profi t<br />

hulpprogramma’s.<br />

Kurt Hoffman vindt het dan ook tijd<br />

voor een andere tactiek. Kurt is directeur<br />

van de Shell Foundation, een<br />

onafhankelijke charitatieve stichting<br />

<strong>die</strong> is <strong>op</strong>gericht met een schenking<br />

van $250 miljoen van Shell en<br />

<strong>die</strong> zich richt <strong>op</strong> ontwikkeling. “Het<br />

creëren van miljoenen banen moet<br />

de kern zijn van de inspanningen van<br />

de internationale gemeenschap”, zegt<br />

hij. “Werkgelegenheid genereert geld<br />

en geld geeft toegang tot voedsel, kleding,<br />

onderdak, gezondheidszorg en<br />

onderwijs.”<br />

Tussen wal en schip<br />

Als het om fi nanciering gaat, vallen<br />

kleine en middelgrote Afrikaanse<br />

ondernemingen zoals Lima Feeds tussen<br />

de wal en het schip. Microkre<strong>die</strong>ten,<br />

het kre<strong>die</strong>tsysteem dat in 2006<br />

de Nobelprijs voor de Vrede won en<br />

25 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

AFRIKAANSE BANEN<br />

waarbij leningen vanaf enkele dollars<br />

worden verstrekt om kleine<br />

starters <strong>op</strong> weg te helpen, bieden<br />

onvoldoende middelen voor reeds<br />

gevestigde bedrijven <strong>die</strong> willen<br />

groeien.<br />

Anderzijds zijn veel van <strong>die</strong> ondernemingen<br />

nog te klein om traditionele<br />

projectfi nanciering en risicokapitaal<br />

aan te kunnen trekken, want daarbij<br />

gaat het om bedragen van meer dan<br />

een miljoen dollar (700.000 euro).<br />

De banken, <strong>die</strong> traditioneel risicomijdend<br />

zijn, zien deze ondernemers liever<br />

<strong>niet</strong> komen omdat zij veelal geen<br />

commerciële ervaring hebben, weinig<br />

of geen zakelijk onderpand kunnen<br />

bieden en geen boekhouding kunnen<br />

overleggen <strong>die</strong> door een accountant<br />

is gecontroleerd. Voor startende en<br />

groeiende ondernemingen <strong>die</strong> fi nanciering<br />

tussen $50.000 en $1 miljoen<br />

zoeken, blijven dan weinig mogelijkheden<br />

<strong>op</strong>en.<br />

Charles Githuka Ngugi startte Lima<br />

Feeds van zijn eigen spaargeld in<br />

2005, in een buitenwijk van Nairobi.<br />

‘Lima’ is het Swahili-woord voor boerenbedrijf.<br />

Hij had de fi jne kneepjes<br />

van de <strong>die</strong>rvoederindustrie geleerd<br />

toen hij nog bij een pluimveecoöperatie<br />

werkte en ging zijn eigen voedermengsel<br />

voor kippen, varkens en<br />

melkvee aan de man brengen. De<br />

Kurt Hoffman, directeur van de Shell<br />

Foundation: “Het creëren van miljoenen<br />

banen moet de kern zijn van de<br />

inspanningen van de internationale<br />

gemeenschap.”

ONDERNEMEN BESTE<br />

ARMOEDEBESTRIJDER<br />

26 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

In Afrika betekent duurzame ontwikkeling vooral<br />

twee <strong>dingen</strong>: meer energiegebruik en meer ondernemerschap.<br />

Aldus Shell Chief Executive Jeroen<br />

van der Veer in een speech*) over hoe Afrika het<br />

best armoede kan bestrijden. Een deel van zijn<br />

tekst:<br />

“Om Afrika<br />

‘uiterst<br />

duurzaam’ te<br />

betitelen, immers<br />

het Afrikaanse<br />

energiegebruik is gering en bestaat<br />

voor een groot deel uit renewables,<br />

is naar mijn mening cynisch. Als<br />

ik de cijfers van het International<br />

Energy Agency voor 2005 gebruik,<br />

levert hernieuwbare energie tot 50<br />

procent van Afrika’s primaire energiebehoefte,<br />

ver boven de uitdagende<br />

doelen <strong>die</strong> zijn gesteld door<br />

milieubewuste Eur<strong>op</strong>eanen en<br />

Amerikanen voor een toekomst zo<br />

ver als 2050.<br />

Helaas, voor het grootste deel<br />

gebruikt Afrika het verkeerde soort<br />

duurzame energie: houtskool,<br />

brandhout, <strong>die</strong>rlijke mest en oogstafval.<br />

In feite is dit zelfs het tegenovergestelde<br />

van ‘duurzaam’ omdat<br />

het het milieu aantast, de kans <strong>op</strong><br />

ziekten vergroot en de levensverwachting<br />

vermindert.<br />

Afrika’s geringe energie-voetafdruk<br />

<strong>op</strong> de planeet Aarde is dan ook de<br />

voetafdruk van armoede. Waar<br />

Eur<strong>op</strong>eanen en Noord-Amerikanen<br />

hun voetafdruk moeten verkleinen,<br />

hebben Afrikanen recht <strong>op</strong> een grotere.<br />

Eur<strong>op</strong>eanen gebruiken ieder<br />

tien keer zoveel energie als Afrikanen,<br />

Amerikanen maar liefst twintig<br />

keer zoveel.<br />

Door de focus <strong>op</strong> energiebesparing<br />

en effi ciëntieverbetering, vergeten<br />

rijke landen makkelijk dat voor<br />

de meerderheid van de Afrikanen<br />

duurzaamheid <strong>niet</strong> primair gaat<br />

om CO 2, biodiversiteit, energie-effi -<br />

ciëntie of de superioriteit van fi etsen<br />

boven het rijden in een SUV.<br />

Voor hen betekent duurzaamheid<br />

vooral gezondheid, eten <strong>op</strong> tafel,<br />

veiligheid en gezondheid, allemaal<br />

zaken waarvoor energie nodig is.<br />

Moderne energie is inderdaad ‘de<br />

moeder van alle economische ontwikkeling’.<br />

Mensen kunnen alleen<br />

maar <strong>op</strong>klimmen <strong>op</strong> de welvaartsladder<br />

nadat ze hun eerste stappen<br />

hebben gezet <strong>op</strong> de energieladder.<br />

Honderden miljoenen Afrikanen<br />

hebben nog <strong>niet</strong> eens de eerste sport<br />

van deze ladder bereikt. Mensen<br />

in Afrika moeten alle hulp van de<br />

wereld krijgen om hun energiegebruik<br />

te vergroten, zodat ze daardoor<br />

de welvaartsladder kunnen<br />

bestijgen.<br />

Afrika barst van de ondernemers<br />

<strong>die</strong> vaak alleen maar een klein<br />

duwtje nodig hebben om een grote<br />

sprong te kunnen maken. Maar tot<br />

nu toe heeft het ondernemerschap<br />

in Afrika moeite gehad om zijn<br />

natuurlijke rol in te vullen. De particuliere<br />

sector in Afrika is te zwak<br />

en de hindernissen voor groei,<br />

zoals slechte infrastructuur en<br />

gebrek aan een ontwikkelde fi nanciële<br />

sector, zijn te groot.<br />

Markten kunnen alleen tot bloei<br />

komen als in de samenleving een<br />

ondernemingsgeest steekt, als<br />

bedrijven een gelijke concurrentiepositie<br />

kennen, alles ondersteund<br />

door een transparant en effectief<br />

juridisch kader, met checks and<br />

balances tegen machtsmisbruik.<br />

Alleen de burgers van Afrika zelf<br />

kunnen deze waarden realiseren.<br />

Wat betreft hun toekomst kunnen<br />

Afrikanen kieskeurig zijn, de beste<br />

elementen nemen uit bewezen succesvolle<br />

economische ontwikkelingen<br />

elders en <strong>die</strong> overbrengen naar<br />

hun eigen rijke culturen. Er bestaat<br />

<strong>niet</strong> zoiets als een “Eur<strong>op</strong>ese, Amerikaanse<br />

of Chinese manier” om tot<br />

ontwikkeling te komen, <strong>niet</strong> vrijwillig<br />

en <strong>niet</strong> <strong>op</strong>gelegd.<br />

De belangrijkste welvaartsbron van<br />

Afrika zijn haar 900 miljoen inwoners.<br />

Het zorgen dat deze mensen<br />

goed <strong>op</strong>geleid en goed getraind zijn<br />

levert een enorme zee aan talent<br />

<strong>op</strong>.<br />

Verantwoordelijke deelname van<br />

de particuliere sector aan deze ontwikkeling<br />

kan het leven van de<br />

mensen enorm verbeteren, en ze<br />

omdraaien van ‘hulpslachtoffer’ in<br />

‘c<strong>ons</strong>umenten <strong>die</strong> een vrije keuzemogelijkheid<br />

hebben’.<br />

Meer welvaart zal zich vertalen in<br />

een hoger energiegebruik. Maar als<br />

Afrikanen toegang krijgen tot schonere<br />

en doelmatiger energiebronnen<br />

dan nu, zullen echte stappen<br />

vooruit worden gezet richting duurzame<br />

ontwikkeling - in Afrika en<br />

elders.”<br />

*) Deel van de tekst zoals uitgesproken<br />

door Jeroen van der Veer<br />

(Chief Executive Royal Dutch Shell)<br />

<strong>op</strong> 1 november 2007 <strong>op</strong> het symposium<br />

‘Sustainable Soluti<strong>ons</strong> for<br />

Africa’ aan de TU Delft.<br />

De volledige tekst is te lezen <strong>op</strong><br />

www.shell.com.<br />

vraag naar zijn producten, <strong>die</strong> worden<br />

gemaakt van een mengsel van<br />

maïs, katoenzaad, broodafval, kokoskoek<br />

en andere ingrediënten, oversteeg<br />

al snel het volume dat hij kon<br />

leveren. Door gebrek aan kapitaal en<br />

expertise kon hij echter <strong>niet</strong> uitbreiden.<br />

Om te kunnen groeien en met<br />

grotere rivalen te kunnen concurreren,<br />

moest hij zijn grondstoffen in<br />

grotere hoeveelheden ink<strong>op</strong>en om<br />

bij toeleveranciers korting te kunnen<br />

krijgen. Ook had hij een nieuwe truck<br />

nodig om sneller en vaker bij klanten<br />

te kunnen bezorgen. “Ik wilde Lima<br />

Feeds laten groeien, maar had er <strong>niet</strong><br />

de juiste vaardigheden en <strong>op</strong>leiding<br />

voor”, zegt hij.<br />

Charles kreeg zijn kans toen een kennis<br />

hem attendeerde <strong>op</strong> GroFin, een<br />

Afrikaanse maatschappij <strong>die</strong> <strong>niet</strong><br />

alleen hulp bij bedrijfsontwikkeling<br />

maar ook fi nanciële steun biedt. Gro-<br />

Fin investeert in ondernemingen via<br />

diverse, <strong>op</strong> maat gesneden middelen,<br />

variërend van leningen tot deelnemingen.<br />

De maatschappij selecteert<br />

goed draaiende kleine en middelgrote<br />

bedrijven met groei- en winstpotentieel,<br />

zoals Lima Feeds, <strong>die</strong><br />

tevens hulp bij hun bedrijfsontwikkeling<br />

kunnen gebruiken, zoals persoonlijke<br />

coaching, begeleiding en<br />

training. Dat vergroot hun kansen om<br />

te overleven en winstgevend te worden<br />

en draagt bij aan het zeker stellen<br />

van rendement voor investeerders in<br />

de GroFin-fondsen. Volgens directeur<br />

Jurie Willemse heeft GroFin sinds<br />

haar <strong>op</strong>richting in 2002 al meer dan<br />

1.500 banen in Afrika gecreëerd en<br />

indirect de levensstandaard van meer<br />

dan 10.000 mensen verhoogd door<br />

bijna vijfhonderd particuliere ondernemingen<br />

bij de bedrijfsontwikkeling<br />

te assisteren.<br />

Nieuwe ontwikkelingsaanpak<br />

De Shell Foundation heeft GroFin<br />

geholpen bij het verstrekken van<br />

fi nancieringen. Samen hebben zij<br />

een model ontwikkeld dat <strong>niet</strong> alleen<br />

fi nanciering en hulp bij bedrijfsontwikkeling<br />

biedt maar dat ook rendement<br />

<strong>op</strong>levert. “Met GroFin hebben<br />

wij nieuwe producten ontwikkeld,<br />

<strong>die</strong> de belemmeringen waar kleine<br />

ondernemingen tegen<strong>op</strong> l<strong>op</strong>en, wegnemen<br />

en we hebben geholpen om<br />

investeerders te vinden”, zegt Chris<br />

West, adjunct-directeur van de Shell<br />

Foundation. “Zes jaar geleden werkten<br />

er nog maar twee mensen bij Gro-<br />

Fin, plus ikzelf en een schoolbord.<br />

Inmiddels heeft GroFin ruim zestig<br />

mensen in <strong>die</strong>nst en beheert het fondsen<br />

met een totale waarde van ruim<br />

honderd miljoen dollar - dat noem ik<br />

een behoorlijke schaalvergroting.”<br />

Jurie Willemse verwacht dat de Gro-<br />

Fin-fondsen in 2020 tot een miljard<br />

euro zullen zijn toegenomen en het<br />

aantal medewerkers tot 500, verspreid<br />

over meer dan 25 landen wereldwijd.<br />

GroFin beheert inmiddels meer geld<br />

dan andere fondsen, zoals AfricInvest,

en richt zich als enige geldschieter in<br />

Afrika <strong>op</strong> MKB-kapitaalverschaffi ng<br />

met bedragen van minder dan een<br />

miljoen dollar (700.000 euro). Gro-<br />

Fin is inmiddels actief in zes landen<br />

in Afrika ten zuiden van de Sahara.<br />

Haar investeringen bedragen gemiddeld<br />

ongeveer 250.000 euro, tegen<br />

een miljoen euro voor AfricInvest.<br />

Het model mikt <strong>op</strong> een netto investeringsrendement<br />

van gemiddeld vijf<br />

à tien procent. Tot dusver is geen<br />

van de betrokken ondernemingen in<br />

gebreke gebleven en het model wint<br />

aan geloofwaardigheid, zoals de lijst<br />

investeerders in GroFin en het Aspire<br />

East Africa Fund van de Shell Foundation<br />

laat zien. Daartoe behoren<br />

onder meer het Britse overheidsfonds<br />

Capital for Devel<strong>op</strong>ment (CDC) en<br />

de Nederlandse Financierings-Maatschappij<br />

voor Ontwikkelingslanden<br />

(FMO). Ook toonaangevende Afrikaanse<br />

banken, <strong>die</strong> terughoudend<br />

zijn wat betreft rechtstreekse investeringen<br />

in het MKB, beleggen in Gro-<br />

Fin-fondsen. Zij leveren inmiddels<br />

ruim de helft van het tot dusver door<br />

GroFin bijeengebrachte kapitaal. Het<br />

Aspire-fonds voor Oost-Afrika won in<br />

2006 de Africa Investor Award voor<br />

Beste initiatief in de MKB-sector.<br />

Boekhouder en computer<br />

Charles Githuka Ngugi, <strong>die</strong> wel<br />

de middelbare school maar geen<br />

bedrijfs<strong>op</strong>leiding heeft gevolgd, heeft<br />

in nauwe samenwerking met bedrijfs-<br />

experts van GroFin de hindernissen<br />

overwonnen <strong>die</strong> de ontwikkeling van<br />

zijn onderneming in de weg stonden.<br />

GroFin bezorgde zijn onderneming<br />

een directe fi nanciële impuls van in<br />

totaal 6,3 miljoen Keniaanse shilling<br />

(ongeveer 67.000 euro), zodat hij de<br />

bestelwagen kon k<strong>op</strong>en <strong>die</strong> hij nodig<br />

had. Experts van GroFin hielpen hem<br />

ook bij het aantrekken van een boekhouder<br />

en twee verk<strong>op</strong>ers en adviseerden<br />

hem over de marketing van<br />

zijn bedrijf om zo nieuwe klanten te<br />

werven.<br />

Mede dankzij de combinatie van fi nanciering<br />

en hulp bij de bedrijfsontwikkeling<br />

heeft Lima Feeds de productie<br />

kunnen <strong>op</strong>voeren en is haar omzet<br />

gestegen. Het bedrijf produceert nu<br />

1.700 zeventig-kilozakken <strong>die</strong>rvoeder<br />

per maand, tegen ongeveer 1.500<br />

in de tijd vóór de samenwerking met<br />

GroFin. Op dit moment zouden het<br />

er 2.500 moeten zijn. Voor 2007 verwachtte<br />

Charles inkomsten van 33<br />

miljoen Keniaanse shilling (345.000<br />

euro), tegen 28,2 miljoen (295.000<br />

euro) in 2005.<br />

Lima Feeds heeft inmiddels een boekhouder<br />

in <strong>die</strong>nst en een computer om<br />

de fi nanciële administratie <strong>op</strong> orde<br />

te houden. “Ik wil Lima Feeds graag<br />

tot een groot bedrijf zien uitgroeien”,<br />

zegt Charles. De volgende keer dat hij<br />

voor een lening bij een bank aankl<strong>op</strong>t<br />

en hij een resultatenoverzicht zal<br />

moeten overleggen, zal hij misschien<br />

<strong>niet</strong> meer worden afgewezen. ■<br />

27 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

Shell Foundation:<br />

De Shell Foundation is een onafhankelijke charitatieve stichting met zetel in<br />

het Verenigd Koninkrijk en binnenkort een nevenvestiging in Nederland. Zij<br />

is eind 2000 door Shell <strong>op</strong>gericht, met een schenking van $250 miljoen en<br />

een toezegging van nog eens $160 miljoen over een periode van tien jaar. De<br />

Shell Foundation treedt <strong>op</strong> als investeerder <strong>die</strong> fi nancieel duurzame <strong>op</strong>lossingen<br />

zoekt en initiatieven steunt <strong>die</strong> een wezenlijke verbetering in het leven<br />

van miljoenen mensen over de hele wereld teweeg kunnen brengen.<br />

GroFin:<br />

Beheert fondsen <strong>die</strong> investeerders fi nancieel rendement bieden.<br />

Beschikt over kapitaalmiddelen van $ 102 miljoen (71 mln euro), uitgezet in<br />

zeven landen:<br />

30 mln euro Aspire East Africa (Kenia, Tanzania, Oeganda, Rwanda)<br />

21,4 mln euro Aspire Nigeria<br />

8,7 mln euro Aspire South Africa<br />

6,3 mln euro Intilaaqah Enterprise Fund, Oman<br />

4,9 mln euro Empowerment Through Energy Fund (ETEF), in 2003<br />

in Zuid-Afrika <strong>op</strong>gericht<br />

Aspire East Africa Fund:<br />

Zeer uiteenl<strong>op</strong>ende investeerders, waarbij 17,5 mln euro afkomstig zijn van:<br />

Shell Foundation; GroFin; de rijksinstellingen voor ontwikkelingsfi nanciering<br />

van België, het Verenigd Koninkrijk, Nederland, Zwitserland en Finland;<br />

Triodos Renewable Energy for Devel<strong>op</strong>ment Fund; Deutsche Bank Foundation<br />

Americas; Skoll Foundation en Syngenta Foundation for Sustainable<br />

Agriculture.<br />

Aangemoedigd door de betrokkenheid van deze organisaties hebben<br />

Afrikaanse banken, waaronder de Keniaanse Commercial Bank of Africa,<br />

de Oegandese Dfcu Bank, de Tanzaniaanse EurAfrican Bank en de Banque<br />

Commerciale du Rwanda, zich voor achttien miljoen dollar (12,9 mln euro)<br />

extra gecommitteerd.

NAAM<br />

Alex Krijger<br />

LEEFTIJD<br />

40<br />

IN DIENST<br />

2002<br />

STUDIE<br />

Geschiedenis (inclusief internationale<br />

betrekkingen & communicatie), Leiden<br />

FUNCTIE<br />

HR-manager voor Finance en Legal<br />

van Shell EP Eur<strong>op</strong>e<br />

LOCATIE<br />

Assen<br />

BIJZONDERHEID<br />

Lid van het partijbestuur van het CDA

Alex Krijger kun je <strong>niet</strong> gauw<br />

betrappen <strong>op</strong> momenten<br />

van grote rust. Of het<br />

zou moeten zijn tijdens de<br />

lange treinreis tussen Rijswijk<br />

en Assen twee keer per maand.<br />

Dan wil hij nog wel eens even de ogen<br />

sluiten voor een hazenslaapje na een<br />

intensieve werkdag <strong>op</strong> het hoofdkantoor<br />

van Exploration & Production.<br />

Als HR-manager voor de fi nanciële en<br />

juridische tak van Shell Exploration &<br />

Production in Eur<strong>op</strong>a is hij dan in Rijswijk<br />

in de weer geweest met afspraken<br />

over strategische HR-zaken, maar<br />

ook met de dagelijkse problemen <strong>die</strong><br />

spelen in zo’n organisatie.<br />

Terug in zijn woonplaats Haren wachten<br />

dan het gezinsleven (Alex is net<br />

voor de derde keer vader geworden),<br />

een rondje om het Paterswoldse meer,<br />

en aandacht voor de politiek. Hij is lid<br />

van het partijbestuur van het CDA<br />

waarin hij de zetel voor het bedrijfsleven<br />

bekleedt. “Dat betekent meedenken<br />

en -praten over het CDA-beleid<br />

namens het bedrijfsleven.” Alex is<br />

<strong>niet</strong> bepaald een groentje binnen de<br />

partij. Voordat hij bij Shell ging werken,<br />

was hij enige jaren in <strong>die</strong>nst van<br />

de christendemocraten, laatstelijk als<br />

hoofd Politiek Bestuur en Internationaal<br />

Secretaris. Na de Tweede Kamerverkiezingen<br />

van 2002 was zijn politieke<br />

tank leeg. “Ik moest van mezelf<br />

weg, omdat ik anders voor altijd in de<br />

politiek zou blijven. En dat wilde ik<br />

<strong>niet</strong>. De nationale politiek was teveel<br />

naar binnen gericht na de moord <strong>op</strong><br />

Pim Fortuyn. In de ambitie om aansluiting<br />

te krijgen met het publiek<br />

werd het politieke toneel heel erg nationaal<br />

en dus klein. En dat stond haaks<br />

<strong>op</strong> hoe de internationale samenleving<br />

zich ontwikkelde.”<br />

De behoefte aan een internationale<br />

wereld met verbin<strong>dingen</strong> naar maatschappelijke<br />

ontwikkeling en betrokkenheid<br />

dreven hem via een headhunter<br />

naar Shell. De Pe<strong>op</strong>le, Planet,<br />

Profi t-mantra van Shell was ook in de<br />

politiek bekend - dat sprak hem zeer<br />

aan. Dat hij <strong>niet</strong> voor bijvoorbeeld<br />

TNT of Unilever koos had alles te<br />

maken met de kernactiviteit van Shell:<br />

energievoorziening. “Die heeft zo’n<br />

dominante rol in de internationale<br />

verhou<strong>dingen</strong>.” Alex ging aanvankelijk<br />

bij Shell Nederland in Den Haag<br />

aan de slag als HR-beleidsmedewerker<br />

en liaison van de Centrale Ondernemingsraad.<br />

Daarnaast spande hij<br />

zich erg in om ‘diversity & inclusiveness’<br />

<strong>op</strong> de kaart te krijgen. “Ik heb<br />

wat met diversiteit... Daarom heb ik<br />

ook graag contact met verschillende<br />

collega’s. Ik vind het net zo leuk om<br />

te praten met een <strong>op</strong>erator <strong>op</strong> een<br />

locatie als met een Finance-medewerker<br />

<strong>op</strong> kantoor. Die verscheidenheid<br />

aan talenten is volgens mij de kracht<br />

van Shell.” In 2004 verkaste hij naar<br />

de NAM in Assen als HR-manager -<br />

de transfer kwam mooi uit want zijn<br />

vrouw wilde in Groningen afstuderen<br />

als huisarts. “Met succes!”<br />

Na Defensie de politiek<br />

Van politiek en Shell was nog geen<br />

sprake toen Alex in 1992 zijn stu<strong>die</strong><br />

Geschiedenis afrondde in Leiden.<br />

De <strong>die</strong>nstplicht riep. Voor hem<br />

<strong>niet</strong> alleen rondjes rennen over de<br />

hei, maar aan de slag als offi cier <strong>op</strong><br />

de communicatieafdeling van een brigade.<br />

Dat beviel zo goed dat hij na zijn<br />

<strong>die</strong>nsttijd bleef hangen in het leger,<br />

waar een baan was weggelegd als<br />

voorlichter en beleidsmedewerker.<br />

“Dat was een turbulente tijd - we hebben<br />

het dan over begin jaren negentig.<br />

De <strong>die</strong>nstplicht werd afgeschaft<br />

en de krijgsmacht moest ver<strong>anderen</strong><br />

in een professionele organisatie.”<br />

De discipline, de duidelijkheid en de<br />

betrokkenheid bij Defensie spraken<br />

hem zeer aan. Maar dat weerhield<br />

Alex er <strong>niet</strong> van om na een paar jaar<br />

de overstap te maken naar het wetenschappelijk<br />

bureau van het CDA. “Ik<br />

wilde mijn ervaring uitbreiden en een<br />

paar jaar in de politiek werken.” Hij<br />

begon als juniormedewerker in een<br />

team waar een van de seniors naar de<br />

naam Jan Peter Balkenende luisterde.<br />

29 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

Shell in Nederland telt ruim elfduizend medewerkers. Wat doen ze? En wat hebben ze te vertellen? In deze afl evering komt<br />

Alex Krijger van Shell Exploration & Production Eur<strong>op</strong>e aan het woord over alles wat deze historicus van huis uit bezighoudt.<br />

Veelzijdigheid en verscheidenheid zijn kernwoorden in zijn bestaan, evenals politieke en maatschappelijke betrokkenheid.<br />

“Enig historisch besef helpt om ontwikkelingen en veranderingen te begrijpen en dus uit te leggen.”<br />

DE MEDEWERKER<br />

Het verschil met<br />

de politiek<br />

• TEKST CASPAR VAN LOO • FOTO WILFRIED OVERWATER •<br />

Competitie van ideeën<br />

Hij schreef in <strong>die</strong> tijd mee aan de verkiezingsprogramma’s<br />

van het CDA.<br />

Het laatste was dat in 2002 - Alex was<br />

inmiddels benoemd tot hoofd Politiek<br />

Bestuur. “Het samenstellen van een<br />

verkiezingsprogramma is een heel<br />

proces. Diverse breed samengestelde<br />

ledencommissies binnen het CDA praten<br />

over ideeën en ontwikkelingen.<br />

Mijn taak was om alles <strong>op</strong> te schrijven<br />

en te redigeren, terug te k<strong>op</strong>pelen<br />

met de commissies en vervolgens<br />

te selecteren voor het programma.”<br />

Terugkijkend <strong>op</strong> <strong>die</strong> tijd ziet Alex<br />

overeenkomsten en verschillen tussen<br />

de instituten Politiek en Shell.<br />

“Beide proberen evenwicht te vinden<br />

in het bepalen waar welke verantwoordelijkheid<br />

en activiteit het<br />

beste thuis horen: lokaal, nationaal,<br />

regionaal of mondiaal. Het verschil is<br />

dat ik bij Shell heel veel goed <strong>op</strong>geleide<br />

mensen zie, <strong>die</strong> veel ruimte krijgen<br />

om aan hun eigen ontwikkeling<br />

te werken. In de politiek daarentegen<br />

nemen sommige spelers te weinig<br />

tijd voor zelfrefl ectie, het <strong>op</strong>enstaan<br />

voor feedback en het werken<br />

aan de eigen zwakke kanten. Ik zou<br />

overigens groot voorstander zijn van<br />

meer uitwisseling tussen de private<br />

en publieke sector.”<br />

Doet hij zelf nog meer aan ‘publieke<br />

uitwisseling’ dan alleen via de politiek?<br />

Jazeker, antwoordt Alex. Hij<br />

is ook actief als voorzitter van een<br />

kleine stichting <strong>op</strong> het gebied van<br />

ontwikkelingssamenwerking. “Ik kan<br />

mij echt druk maken over het feit dat<br />

er nog tientallen miljoenen kinderen<br />

elke avond met honger naar bed gaan.<br />

Dat is toch krankzinnig?”<br />

Machtsbalans verschuift<br />

Als historicus is Alex gewend om <strong>niet</strong><br />

impulsief te reageren. Niets is nieuw,<br />

zegt hij. “Enig historisch besef helpt<br />

om ontwikkelingen en veranderingen<br />

te begrijpen en dus uit te leggen.”<br />

De tijd waarin we nu zitten vergelijkt<br />

hij met de jaren twintig van de<br />

vorige eeuw. Weggevallen stabiliteit,<br />

toenemende globalisering en de individuele<br />

mens <strong>die</strong> onder druk staat.<br />

Net als toen verschuift de machtsbalans<br />

(nu naar China, India en Rusland)<br />

en is de economie kwetsbaar<br />

geworden. Wat staat <strong>ons</strong> te wachten<br />

als we weten dat destijds de wereld in<br />

oorlog raakte? “Ik ben geen zwartkijker,<br />

maar ik maak me soms ongerust<br />

over de toekomst. Het moslimfundamentalisme<br />

<strong>die</strong>nt zich aan als bedreiging,<br />

de internationale economie<br />

heeft een aantal zwakke plekken en<br />

de globalisering doet <strong>niet</strong> altijd recht<br />

aan de individuele mens. De focus ligt<br />

tegenwoordig te veel <strong>op</strong> kwantiteit in<br />

plaats van kwaliteit.”<br />

Niet anoniem<br />

Geldt in <strong>die</strong> context zijn ongerustheid<br />

ook voor multinational Shell <strong>die</strong><br />

in toenemende mate haar organisatie<br />

globaliseert en standaardiseert? Hoe<br />

zal hij het zeggen: “Bij het mondialiseren<br />

van processen - wat mijns inziens<br />

een goede ontwikkeling is - moeten<br />

we wel <strong>op</strong>passen dat de druk van<br />

standaardisatie, systeemintegratie en<br />

kostenbesparing <strong>niet</strong> leidt tot het<br />

inperken van creativiteit en innovatie.<br />

De ruimte <strong>die</strong> er nu is voor medewerkers<br />

moeten we zo houden, wat<br />

mij betreft.”<br />

Alex zegt het aan de vooravond van<br />

een grote mondiale reorganisatie van<br />

de Finance-activiteiten bij Shell. Op<br />

<strong>op</strong>erationele basis zullen banen verdwijnen<br />

en terugkomen in zogeheten<br />

shared service centers in bijvoorbeeld<br />

Polen en India waar de lonen<br />

lager liggen. Een <strong>op</strong>eratie <strong>die</strong> past<br />

in het Shell-denken over cost and<br />

delivery.<br />

Zijn HR-hart spreekt als Alex zegt dat<br />

zo’n herstructurering, <strong>die</strong> <strong>op</strong> zich<br />

prima is, vooral <strong>niet</strong> anoniem mag<br />

worden. Als warm pleitbezorger van<br />

het pe<strong>op</strong>le management zegt hij:<br />

“Als managers zullen we een supergoed<br />

contact moeten hebben met de<br />

betrokken collega’s, zoals generaals<br />

dat met hun manschappen doen:<br />

zakelijk maar betrokken.” ■

FOTO: HOLLANDSE HOOGTE<br />

FOTO: HOLLANDSE HOOGTE<br />

SHELL LEVERT IN HAVEN SHANGHAI<br />

30 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

SHELL ACTUEEL<br />

Shell is de eerste buitenlandse oliemaatschappij met bunkeractiviteiten in een Chinese<br />

haven; de primeur was het bunkeren in november van het containerschip Hon Chun in de<br />

haven van Shanghai. Voor de bunkeractiviteiten heeft Shell Marine Fuel Oil een samenwerkingsverband<br />

gesloten met China Marine Bunker (Chimbusco), een onderdeel van PetroChina.<br />

Chimbusco voert de levering uit <strong>op</strong> basis van de kwaliteits- en productstandaards van Shell zodat<br />

de wereldwijd <strong>op</strong>ererende rederijen <strong>die</strong> bij Shell klant zijn een identieke <strong>die</strong>nstverlening ontvangen.<br />

De haven van Shanghai hoort tot de allergrootste van de wereld met in 2006 een overslag van<br />

537 mln ton goederen, een groei met 21 procent tegenover 2005. Ter vergelijking: Rotterdam had<br />

in 2006 een overslag van 370 mln ton. Shell en Chimbusco willen hun samenwerking tot andere<br />

Chinese havens uitbreiden.<br />

VS KIJKT NAAR<br />

ONCONVENTIONELE OLIE<br />

Als de Verenigde Staten minder afhankelijk<br />

wil worden van geïmporteerde olie (nu ruim<br />

de helft van de c<strong>ons</strong>umptie), moet het land<br />

met nieuwe technologie de nog uitbundig voorradige<br />

binnenlandse voorraden onconventionele<br />

olie <strong>op</strong>enleggen. Aldus het advies van een door het<br />

Department of Energy ingestelde Task Force. Het<br />

gaat dan vooral om olieschalie, oliezanden, zware<br />

olie, Coal to Liquids en nieuwe winningstechnieken<br />

uit oude olievelden met de inzet van CO 2.<br />

Tegenover een cumulatieve productie (sinds 1860)<br />

van ruwe olie van 197 miljard vaten, staat nog maar<br />

een winbare reserve van 22 miljard vaten conventionele<br />

olie, maar van 2.118 miljard vaten olie uit<br />

schalie. En tegenover een cumulatieve productie<br />

van kolen van 249 miljard vaten olie-equivalent<br />

staan binnenlandse reserves van 5.986 miljard<br />

vaten olie-equivalent.<br />

Volgens de Task Force zou het mogelijk moeten<br />

zijn om in 2035 2,5 mln vaten/dag te produceren<br />

uit schalie, 0,5 mln uit oliezanden, 2,6 mln uit de<br />

omzetting van kolen in olieproducten en 1,3 mln<br />

door een grotere oliewinning uit bestaande velden<br />

door de injectie van CO 2. Zou het land tevens<br />

streng <strong>op</strong> ‘energie<strong>die</strong>et’ gaan dan zouden volgens<br />

de Task Force de importen in 2035 nog 7 mln vaten<br />

olie per dag bedragen tegen nu 12 mln.<br />

ZOEKEN NAAR STRATEGISCH<br />

DUO IN ZWARE OLIE<br />

Al aan het eind van de zeventiende eeuw werd in<br />

militaire stukken geschreven over de aanwezigheid<br />

van (zware) olie <strong>die</strong>, in wat nu de Russische<br />

semi-autonome republiek Tatarstan is, uit de<br />

rotsen sijpelde. Sinds 1943 wordt er olie gewonnen,<br />

momenteel zo’n 520.000 vaten per dag door<br />

het bedrijf Tatneft.<br />

Tatneft tekende afgel<strong>op</strong>en najaar een overeenkomst<br />

voor strategisch partnerschap met Shell<br />

om een haalbaarheids- en technologie-onderzoek<br />

te doen naar de winning en bewerking van<br />

juist <strong>die</strong> zeer zware olie. De overeenkomst <strong>op</strong>ent<br />

de deur naar mogelijke gezamenlijke activiteiten,<br />

inclusief de verwerving van nieuwe exploratie-<br />

en productielicenties in Tatarstan en elders in<br />

Rusland. Tatneft en Shell hebben elk ervaring in<br />

de productie van zeer zware olie en de omwerking<br />

van de bitumen daaruit tot synthetische<br />

ruwe olie. De bedoeling is om deze kennis in<br />

aparte projecten te bundelen.<br />

In Tatarstan zijn zo’n 450 bitumineuze afzettingen<br />

geïdentifi ceerd; in de meeste gevallen gaat<br />

het om afzettingen <strong>die</strong> tachtig tot tweehonderd<br />

meter beneden het maaiveld liggen.<br />

Tatarstan, dat doorsneden wordt door de Wolga,<br />

ligt zo’n 750 km ten oosten van Moskou. Het is<br />

relatief vlak land, twee maal de <strong>op</strong>pervlakte van<br />

Nederland met Kazan als hoofdstad. De republiek<br />

kent een industriële specialisatie met<br />

olie, chemie, machinebouw (o.a. de vrachtauto<br />

KamAz) en hout.

Z O K I J K I K E R T E G E N A A N<br />

ORCHIDEEËNKWEKER MAURICE<br />

VAN DER HOORN LIET EEN<br />

AARDGASLOZE KAS BOUWEN<br />

DIE BIJNA DE HELFT MINDER<br />

ENERGIE GEBRUIKT. PUUR VANWEGE<br />

HET GELD, NIET VOOR HET MILIEU.<br />

MAAR MISSCHIEN IS DAT JUIST WEL<br />

DE BESTE MANIER, ZEGT HIJ.<br />

M<br />

aurice van der<br />

Hoorn <strong>op</strong>ende<br />

eind 2006 de<br />

eerste Nederlandse<br />

kas <strong>die</strong><br />

draait zonder<br />

aardgas. Een unicum in de glastuinbouw,<br />

een sector <strong>die</strong> juist als grootverbruiker<br />

van energie bekend staat.<br />

Sinds<strong>die</strong>n is het aan de Paradijsweg<br />

in Ter Aar (ZH) een zoete inval.<br />

Vandaag een groep bromeliatelers,<br />

volgende week misschien weer rozentelers.<br />

De <strong>op</strong>en dag in september trok<br />

3.500 bezoekers.<br />

De collega-orchideeënkwekers met<br />

wie Van der Hoorn in een stu<strong>die</strong>groep<br />

zit, houden ook nauwlettend in<br />

de gaten hoe het gaat. “Ze vinden het<br />

geweldig dat ik mijn nek heb uitgestoken<br />

en <strong>niet</strong> zij.”<br />

Zelf heeft Van der Hoorn het van nie-<br />

31 - JANUARI / FEBRUARI 2008 - SHELL VENSTER<br />

mand kunnen afkijken. Hij heeft het<br />

ontwerp zelf uitgedokterd samen met<br />

installateurs en toeleveranciers. Voor<br />

de bouw kreeg hij geen noemenswaardige<br />

subsi<strong>die</strong>.<br />

Bij orchideeën kweken draait alles om<br />

koelen en verwarmen. Stekjes worden<br />

<strong>op</strong>gekweekt bij 28 graden en een<br />

hoge luchtvochtigheid. Daarna worden<br />

ze met twintig graden ‘gepest’<br />

om stengels te laten groeien, en later<br />

bloemen.<br />

Gewoonlijk gebruiken orchideeënkwekers<br />

koelmachine om ’s zomers<br />

alles fl ink te koelen en een ketel om<br />

’s winters hard te stoken. Dat maakt<br />

het tot een energievretende teelt.<br />

Van der Hoorn doet het in zijn ‘kas<br />

zonder gas’ anders. Voor de koeling<br />

gebruikt hij koud grondwater dat tachtig<br />

tot honderd meter onder zijn bijna<br />

twee hectare grote bedrijf zit. Met<br />

een ammoniak-warmtepomp wordt<br />

het water van elf graden verder afgekoeld<br />

en de koude wordt met een<br />

warmtewisselaar overgebracht <strong>op</strong> leidingwater,<br />

dat vervolgens door radiatoren<br />

onder de bakken met orchideeën<br />

wordt geleid en door stille<br />

ventilatoren wordt verspreid.<br />

De warmtepomp produceert - als een<br />

koelkast - ook warmte. Hiermee<br />

wordt een andere stroom grondwater<br />

verwarmd, <strong>die</strong> vervolgens<br />

ondergronds (in andere grondlagen)<br />

en bovengronds (in tanks) wordt<br />

<strong>op</strong>geslagen. Dubbele winst dus.<br />

De warmtepomp draait <strong>op</strong> elektriciteit,<br />

maar levert (samen met een reeks<br />

andere besparende technieken) zo’n<br />

veertig procent energiebesparing <strong>op</strong><br />

ten <strong>op</strong>zichte van een combinatie van<br />

een ketel en een koelmachine. Door<br />

dagelijks scherp energie in te k<strong>op</strong>en,<br />

kon Van der Hoorn dit jaar zijn voordeel<br />

vergroten tot vijftig procent.<br />

Gaat dat zo door, dan ver<strong>die</strong>nt hij de<br />

meerkosten van het systeem nog eerder<br />

terug dan in de acht jaar <strong>die</strong> hij<br />

had gecalculeerd.<br />

Niet zo negatief<br />

Van der Hoorn geeft het ruiterlijk<br />

toe: het milieu is géén overweging<br />

geweest bij de keuze voor<br />

dit systeem. Als hij al aan het<br />

klimaat heeft gedacht, dan was het het<br />

klimaat in de kas. Van der Hoorn kan<br />

de temperatuur nu veel beter beheersen,<br />

en daar varen de orchideeën<br />

- Phalaen<strong>op</strong>sis - wel bij. Maar verder?<br />

“Ik heb gekeken naar mijn eigen fi nanciële<br />

positie. Dat het milieu profi teert<br />

is mooi meegenomen, maar verder<br />

was het puur eigenbelang.”<br />

Toch, zegt Van der Hoorn, is dát misschien<br />

wel de weg. De Eur<strong>op</strong>ese<br />

Commissie wil twintig procent energiebesparing<br />

in 2020 en zal daarvoor<br />

draconische maatregelen moeten<br />

nemen. Hij is een ondernemer<br />

<strong>die</strong> alleen <strong>op</strong> zijn portemonnee let en<br />

bespaart nu al ruim twee keer zoveel.<br />

“Door wat simpele ingrepen kun je<br />

het milieu enorm ontlasten.”<br />

Dat betekent <strong>niet</strong> dat de overheid<br />

meteen met bakken subsi<strong>die</strong> over de<br />

brug moet komen. Van der Hoorn is<br />

‘<strong>niet</strong> zo voor investeringssteun’, zegt<br />

hij. “Als het <strong>niet</strong> rendabel is, moet<br />

je het <strong>niet</strong> doen.” Maar hij gelooft<br />

wel dat de overheid meer zou kunnen<br />

doen om initiatieven voor ener-<br />

PUUR EIGENBELANG<br />

• TEKST REINIER SPREEN • FOTO JEROEN KROOS •<br />

giebesparing <strong>op</strong> gang te helpen. “De<br />

overheid legt regels <strong>op</strong>, dus daar moeten<br />

ze ook iets tegenover stellen. Er<br />

zijn veel tuinders <strong>die</strong> hun overtollige<br />

warmte zouden kunnen leveren aan<br />

woonwijken. Maar daarvoor is wel<br />

infrastructuur nodig.” Projecten zoals<br />

de levering door Shell van CO 2 aan<br />

tuinders komen sneller van de grond<br />

als de overheid eerder toestemming<br />

verleent. En ook pioniers ver<strong>die</strong>nen<br />

meer steun, vindt hij. Zoals het bedrijf<br />

dat het systeem voor zijn bedrijf ontwierp.<br />

“Een warmtepomp moet zich<br />

in de tuinbouw nog bewijzen. Dan<br />

denk ik: zet wat van <strong>die</strong> <strong>dingen</strong> neer<br />

zodat je het kunt onderzoeken.”<br />

Hij zou graag zien dat de politiek wat<br />

meer aandacht had voor wat er allemaal<br />

aan goeds gebeurt in de sector.<br />

“Er wordt altijd zo negatief gedaan.<br />

De politiek wijst naar de glastuinbouw<br />

en zegt: tuinders gebruiken<br />

veel te veel energie. Dat werkt, want<br />

mensen onthouden negatieve <strong>dingen</strong>.<br />

Maar ondertussen hoor je <strong>niet</strong> veel<br />

positieve geluiden, terwijl er genoeg<br />

gebeurt.”<br />

Nederland doet zichzelf daarmee te<br />

kort, zegt Van der Hoorn. Laatst had<br />

hij nog collega’s uit de Baltische staten<br />

over de vloer. “Zij keken hun ogen<br />

uit, want ze zijn daar nog lang <strong>niet</strong> zo<br />

ver. Dan denk ik: laat onze ministers<br />

in het buitenland wat meer promoten<br />

wat we allemaal kunnen. Dat is<br />

goed voor het Nederlandse bedrijfsleven<br />

én helpt je <strong>op</strong> een slimme manier<br />

energie besparen.” ■

ONE OF MANKIND’S BIGGEST CHALLENGES IS TO MAKE OUR WORLD WORK IN A WAY THAT SUSTAINS<br />

EVERYTHING THAT IS WONDERFUL ABOUT THIS PLANET. TO DO SO WILL TAKE A SPECIAL KIND OF SKILL.<br />

SOME CALL IT ENGINEERING. WE CALL IT CREATIVE PROBLEM-SOLVING.<br />

REAL ENERGY SOLUTIONS FOR THE REAL WORLD. WWW.SHELL.COM/REALENERGY

Over van Shell-Groep binnen Nederland:<br />

SIEP Rijswijk<br />

• D. Naafs • E. van der Steen • B. de Wit<br />

• M. Atkins • H. van der Meyden<br />

• O. Tabbert • N. Hofmeester • M. Keijzer<br />

• M. van Malkenhorst • A. Bermudez<br />

• M. Tsegaye • R. Hartog • H. van der<br />

Burg • R. Gelling • E. Morales<br />

Shell GSI Den Haag<br />

• K. Petersen • M. Nadarajah • G. Groot<br />

• A. Kamp • D. Ashurst • O. Sammelius<br />

• P. Westerink • M. Hartman • J. Ferment<br />

• F. Geenen • L. Gouwerok<br />

• A. Grondman • G. van den Handel<br />

• T. Helmer • B. Jansen • H. Keizer-Boer<br />

• M. Konijn • M. van Leeuwen<br />

• J. van der Louw • P. van Oers<br />

• M. Slotboom • F. van der Weijde<br />

SI Den Haag<br />

• R. Buimer • J. van Meel<br />

• I. de Bonth-Weekhout • L. Winkelhagen<br />

• B. Hilverdink • E. Silverentand<br />

• R. Lachman • E. Robbe • P. Westgeest<br />

SI Den Haag (SPS)<br />

• O. Wols • A. Karrenbeld-Krasnova<br />

• I. Stein-Krieger • L. Kuiper<br />

• V. van Ophem<br />

Shell Kazakhstan Den Haag<br />

• K. Du<br />

SITI Leidschendam<br />

• G. Allison • T. Eyckenschild<br />

SN Den Haag<br />

• J. van Abeelen • P. de Wit<br />

SNV Capelle a/d IJssel<br />

• N. van Keulen • J. van Wandelen-van Es<br />

• M. van der Laan • D. van Lith<br />

SNV-SRS Pernis<br />

• F. Wolters<br />

SNR Pernis<br />

• J. Talman • J. de Weerd • D. Captain<br />

• I. Mittendorff<br />

SNC Moerdijk en Pernis<br />

• M. Boer<br />

Shell Chemicals Eur<strong>op</strong>e<br />

• Y. Priem<br />

Shell Energy Eur<strong>op</strong>e Den Haag<br />

• M. Semeijn • B. Schmude-Fleischmann<br />

• O. Ras • S. van de Rijt • W. Adeniyi<br />

• V. Saini • J. Vreugdenhil<br />

NAM BV Assen<br />

• P. Rombouts • J. van der Werf<br />

• E. Gijsbers van Wijk • R. Meij<br />

• S. van der Pol<br />

Shell GPI Den Haag<br />

• B. Hoefakker • T. Grauwels • F. Gibbs<br />

• E. Kenyon • A. Ploeg • R. van Rossen<br />

• T. Wroblewicz • H. de Jong<br />

• H. den Rooijen<br />

Shell Lubricants Supply<br />

• M. Hough • Y. Aipassa<br />

• A. van den Adel • D. Faile<br />

• W. Krabbendam-van Es • M. Muller<br />

• E. Schuling<br />

Shell Downstream Serv. Int.<br />

• B. Spence • B. Weyenberg • G. Sweeney<br />

• I. Gelton-Peerdeman • A. Stones<br />

• F. Lestak • S. van Wachem • M. Ball<br />

• S. Chatterjee • M. Gutomo Putra<br />

• A. Gillespie • J.W. Bouma • W. Heidug<br />

• C. Joseph • R. van der Ouderaa<br />

• P. Schaft<br />

SAMCO<br />

• O. Beck<br />

SHELL MUTATIES • JANUARI / FEBRUARI 2008<br />

OVERPLAATSINGEN<br />

Over van Shell-Groep buitenland:<br />

SIEP Rijswijk<br />

• M. Lander • N.K. Lau • J. Gdula<br />

• F. Bonge • D. Nguyen • M. Clark<br />

• A. Vaughan • H. Ringereide<br />

• H. Darman • I. Sinha • K. Aitken<br />

• R. Himsley • L. Demercian • W. Nash III<br />

• S. Weber • V. Atienza • A. Kakayor<br />

• E. Bryant • G. Blair • M. Aburumman<br />

• W. Berlang • J. Kreijger • G. Bosman<br />

• V. de Bruijn • J. van Bunnik • J. Kvale<br />

• T. Littlejohns • E. Swagemakers<br />

• M. Zwaan<br />

SEPI Den Haag<br />

• G. Paulides<br />

Shell GSI Den Haag<br />

• H. bin Ismail • A. Surbled • J. Surtees<br />

• J.P. de Wilde • R. Allab<br />

• A. bin Allah Rakha • U. Nwankwo<br />

• C. Lee • A. Kustosz • J. Nafraicheur<br />

• B. Yuan • X. Li • S. Yu • D. Allen<br />

• S. Bowring • P.O. Hustad<br />

• S. van de Lisdonk • L. Gray<br />

• C. Da Costa Gomez<br />

• G. du Cauze De Nazelle • W. Dam<br />

• M. van Duyn • F. Kno<strong>op</strong> • W. Reekers<br />

• R. de Roos • R. Spronk • A. Zwetsloot<br />

SI Den Haag<br />

• I. Crawford • A. de Araujo • P. Massih<br />

• A. Pearce • C. Sheil • W. English<br />

• I. Chiru • N. Welch • J. Hughes<br />

• G.J. ten Broeke • V. Moolenaar<br />

• R. Nijmeijer<br />

SI Den Haag (SPS)<br />

• G. Thomas • M. Forrest • C. Wilson<br />

• T. Bui • D. Devan • T. Kruijsen<br />

• W. Timmermans<br />

Shell Kazakhstan Den Haag<br />

• D. Carrere<br />

SITI Leidschendam<br />

• M. Jarrett • R. Stott<br />

SNV Capelle a/d IJssel<br />

• S. Evans • H. Hennis<br />

SNV-eSC Rotterdam<br />

• F. Sterris<br />

SNR Pernis<br />

• A. Moene<br />

NAM BV Assen<br />

• B. Connelly • R. Poorte<br />

• K. van den Bergh • L. Schaller<br />

Shell Chemicals Eur<strong>op</strong>e<br />

• E. Bessonova<br />

Shell Energy Eur<strong>op</strong>e Den Haag<br />

• B. Michelmann • P. Chapman<br />

Shell GPI Den Haag<br />

• A.L. Courbes • I. Onwah • K. Eisbrenner<br />

• S.P. Singh • U. Shehu • A. Lanckbeen<br />

• M. Mak<br />

Shell Downstream Serv. Int.<br />

• L. de Bont • F. Klaassen • C. Schijven<br />

• R. Zwinkels<br />

Over naar Shell-Groep buitenland:<br />

SIEP Rijswijk<br />

• D. March • D. Shim • J. Wong<br />

• B. van Elst • B. Lippincott • G. Stone<br />

• Y. Huang • R. Brothers • G. Njoku<br />

• A. Khera • F. Sääf • D. Palmer<br />

• H. Wright • C. Braithwaite<br />

• A. Moscariello • D. Hooft<br />

• A. Stankiewicz • T. Brothers • J. Bosma<br />

• B. van den Brule • R. Clephan<br />

• C. Hocker • J. Oude Hengel<br />

• E. Romsom • J. Thomas<br />

• P. van Welsenes

SHELL MUTATIES • JANUARI / FEBRUARI 2008<br />

Shell GSI Den Haag<br />

• T.S. Lau • J. Yii • P. Hiron • G. Tate<br />

• N. Beer • H. Bos • A. Black<br />

• M. Raghuvanshi • R. Bansal • D. Ashurst<br />

• H. Jensen • D. Roeben • T. van Veggel<br />

• K. Compier • S. Cooney • T. Ubbens<br />

SI Den Haag<br />

• J. Poetsch • J. Mills • R. Weidel<br />

• B. Dixon • F. Huang • S.M. Yoong<br />

• S.J. Pigott • L. Tibshraeny • C. Streng<br />

SI Den Haag (SPS)<br />

• A. Cox • K. Mukunyandela • A. Nicolson<br />

• L. Desmond<br />

Shell Kazakhstan Den Haag<br />

• B. Black • F. Yazir<br />

SIEP Den Haag<br />

• A. Maiorano<br />

SITI Leidschendam<br />

• A. Dammann<br />

SNV Capelle a/d IJssel<br />

• B. P<strong>op</strong>escu<br />

SNR Pernis<br />

• B. Sipahi<br />

SIEP Rijswijk<br />

• D. Santori • E. Schouten • M. Talanana<br />

• M. Veres • T. Nguyen • M. Verschuren<br />

• S. Ziatdinov • S. Gerritsen • M. Orban<br />

• M. Zarubinska • A. Gill<br />

Shell GSI Den Haag<br />

• P. Santoli • A. de Rijke • G. Hoefakker<br />

• J. Maxton • I. Patel • E. van de Kuilen<br />

• T. Marx • A. Leonardi • N. Bowser<br />

• S. Malkani • H. Gower<br />

• H. Silva Salamanca • S. Sapmaz<br />

• T. Postma • J. Sietsma<br />

• M. Bosman-Gavrilescu • M. Mikami<br />

• D. Méndez Moros • M. Mitchell<br />

• M. Meijerink • A. Mackellar<br />

• P. Hoefnagel • I. van der Wal<br />

• M. Willemse • P. Rincon Flores<br />

• A. Caiazzo • J. Kaandorp<br />

• R. Groenouwe • H. Duan • M. Riet<br />

• R. van Wolferen • T. Smit • K. Kabir<br />

• C. Au<br />

SI Den Haag<br />

• C. Erpenbeek de Wolff • M. Moret<br />

• J. de Ridder • J. Vermeulen<br />

• G. de Bruijn • M. Vorel • A. Zwaan<br />

• M. van Tol • P. Lemmens • R. Groen<br />

SI Den Haag (SPS)<br />

• C. Bender • H. Melville-Rogers<br />

• A. Fluitman • S. Brauner<br />

SIEP Rijswijk<br />

• W. Allaart • C. Doolaard<br />

• J. van der Flier • M. Groeneveld<br />

• A. van Schaik<br />

Shell GSI Den Haag<br />

• A. Postuma • G. Scholten<br />

SI Den Haag<br />

• D. van der Pas<br />

SNV-eSC Rotterdam<br />

• A. van Ockenburg<br />

OVERPLAATSINGEN<br />

NIEUW IN DIENST<br />

UIT DIENST<br />

SNC Moerdijk en Pernis<br />

• J. Snoeij<br />

Shell Renewables B.V.<br />

• N. Brown<br />

NAM BV Assen<br />

• W. Huybrecht • P. Gimbel<br />

• A. van Haeringen • P. Metzemaekers<br />

• M. Molenaar • J. Otten • G. Vos<br />

• J. de Wagt • W. Wiersema • R. Zwolsman<br />

Shell Chemicals Eur<strong>op</strong>e<br />

• M. Reece • F. Wassink<br />

Shell Energy Eur<strong>op</strong>e Den Haag<br />

• K. Mengers<br />

Shell GPI Den Haag<br />

• M. Rowe • R. Mitchenall • D. Mackay<br />

• M. Ayati • R. Montgomery • P. Hawley<br />

Shell Downstream Serv. Int.<br />

• G. Hackwell • G. Lamphiear • T.H. Lee<br />

• K. Schoonus • J. van Ham • W. Shirley<br />

• T. Hawighorst<br />

SIEP Den Haag<br />

• M. Adema<br />

SITI Leidschendam<br />

• R. van den Brink • J. Hulsebos<br />

SNV Capelle a/d IJssel<br />

• M. Durrani • E. Witteveen<br />

• A. van der Kooij • I.M. Kristinsson<br />

SNR Pernis<br />

• M. Spoor • B. Otten • J. Govaerts<br />

• M. Mostert • N. Gunay-Dogan • R. Euser<br />

• M. Turvey • G. Vreds • R. Schipper<br />

• J. Doves • R. Kupers • M. van Vliet<br />

• D. Schaar • R. van Dijk • H. Endenburg<br />

SNC Moerdijk en Pernis<br />

• M. Machielsen • J. Kolmsberg • K. Cheng<br />

Garcia • T. Kleijn • W. Beerepoot<br />

NAM Assen<br />

• D.K. Chan • B. Paarmann • C. Kneefel<br />

• A. Drewes • D. de Vries • M. Tayyem<br />

• F. Kerver<br />

Shell Chemicals Eur<strong>op</strong>e<br />

• R. Surink<br />

SAMCO<br />

• B. van den Berg • E. Yang<br />

SNC Moerdijk en Pernis<br />

• F. Appelboom • H. Assems<br />

• E. van Biezen • W. Boot • A. Borsboom<br />

• J. Breen • A. Danen • J. Elbers<br />

• A. de Heer • C. Janssen • M. Kamps<br />

• J. Krijnen • F. Maaskant • R. Meyer<br />

• J. van Overbeek • K. Poeze • J. Postma<br />

• J. de Vreeze<br />

NAM Assen<br />

• J. Dermois<br />

Shell Downstream Serv. Int.<br />

• R. Laks • R. Mendes De Leon

SHELL MUTATIES • JANUARI / FEBRUARI 2008<br />

Algeria<br />

• Venkatachalam, M (ex India)<br />

• Hennekam, CJ (ex Oman)<br />

Abu Dhabi<br />

• Mirko (ex CA - Canada (Overs. Exp))<br />

Belgium<br />

• Merck, A (ex Germany)<br />

Brazil<br />

• Buchan, M (ex UK)<br />

• Pena, M (ex UK)<br />

Canada<br />

• Saaf, F (ex The Netherlands)<br />

Czech Republic<br />

• Fraede, P (ex Germany)<br />

Denmark<br />

• Kjolberg, T (ex Norway)<br />

• Jenke, T (ex UK)<br />

• Wassink, F (ex The Netherlands)<br />

Dubai<br />

• Reudink, D (ex MY)<br />

• Al Jubori, M (Direct Hire Abroad-UK)<br />

• O’Leary, DM (ex Qatar)<br />

France<br />

• Guwe, V (ex Malaysia)<br />

Germany<br />

• Bleyenbergh, M (ex The Netherlands)<br />

Ireland<br />

• Butler, BW (ex Sakhalin)<br />

• Gimbel, P (ex The Netherlands)<br />

Italy<br />

• Yazir, F (ex The Netherlands)<br />

Japan<br />

• Hariharan, Ganesh (ex UAE)<br />

Kazachstan<br />

• Worrall, D (ex UK)<br />

Libya<br />

• Nijssen, JCM (ex Algeria)<br />

• Al Sayegh, A (Direct Hire Abroad)<br />

• Wild, M (ex Algeria)<br />

• Vollaard, C (ex UK)<br />

• Spaander, A (ex Nigeria)<br />

Monaco<br />

• Black, L (ex Nigeria)<br />

Nigeria<br />

• James, D (ex Direct Hire Abroad)<br />

• Yadav, K (ex Canada)<br />

• Wijngaards (ex The Netherlands)<br />

• Ng, D (ex Malaysia)<br />

• Laver, GH (ex UK)<br />

• Haartsen, MW (ex Russia)<br />

• Bogaert, PMJ (ex Brasil)<br />

• Mabrouki, B (ex The Netherlands)<br />

• Green, A (ex Australia)<br />

• March, MD (ex The Netherlands)<br />

• Koens, JA (ex The Netherlands)<br />

• Abd Rahim, EEB (ex The Netherlands)<br />

• Boven, CAJ (ex UK)<br />

• Hamilton, JC (ex UK)<br />

• Sherman, JP (ex UK)<br />

OVERPLAATSINGEN BUITENLAND<br />

Norway<br />

• Scott, G (ex UK)<br />

• Mucha, R (ex Poland)<br />

Qatar<br />

• Fung, CS (ex China)<br />

• Allman, A (Direct Hire Abroad)<br />

• Kais, TN (ex Japan)<br />

• Kretzers, JHR (ex UK)<br />

• Rijnbeek, R (ex UK)<br />

• Al-Qarshubi, ISM (ex Norway)<br />

• Rajani, J (ex Japan)<br />

• Atkinson, MA (ex Japan)<br />

• Zampetti, V (Direct Hire Abroad)<br />

• Vigne, H (ex UK)<br />

• Massey, PR (ex Australia)<br />

• Idi, I (Direct Hires Abroad)<br />

• Larsen, FL (ex Denmark)<br />

• Gunn, NJ (ex Japan)<br />

• La Rosa, G (ex France)<br />

• Peacock, M (ex UK)<br />

• Quaden, RM (ex UK)<br />

• O’Connell, A (Direct Hire Abroad)<br />

Russia<br />

• Wood, AJ (ex SPDC - Petro Dev Co.)<br />

• Hood, I (ex Shell UK Ltd (Expro))<br />

• Numann, FD (ex Shell International Ltd)<br />

• De Vries, T (ex SNEPCO - E&P Co)<br />

• Capel, R (ex Shell Petrochimie Mediter)<br />

• Boersheim, A (ex SPDC - Petro Dev Co.)<br />

• Robertson, J (ex Shell UK Ltd (Expro))<br />

• Lowmass, AC (ex Shell UK Ltd (Expro))<br />

• Jones, PS (ex Shell UK Ltd (Expro))<br />

• Smith, NJ (ex UK)<br />

• Reitti, BE (ex Sweden)<br />

• Rijsdijk (ex Japan)<br />

• Martin, NH (ex UK)<br />

• Keith, I (Direct Hire Abroad-Australia)<br />

• Al Moamari, S (ex Oman)<br />

• Duda, M (Direct Hire Abroad-UK)<br />

• Combes, BCA (ex France)<br />

Saudi Arabia<br />

• Nielsen, Klaus (ex A/S Dansk Shell)<br />

• Gordon, John Francis (xx UK)<br />

Syria<br />

• E Shahin (ex PDO Oman)<br />

• Indrelid, J (ex PDO Oman)<br />

• Gerco Stapel (ex UK)<br />

Ukraine<br />

• Prokofyev, G (ex Russia)

SHELL MUTATIES • JANUARI / FEBRUARI 2008<br />

OVERLEDEN GEPENSIONEERDEN<br />

Naam Leeftijd Maatschappij Uit <strong>die</strong>nst<br />

P.S. van der Aar 82 SPB 1983<br />

B.A. Amstelveen 65 Shell Tankers 1996<br />

A.J. Bakkenes 61 SI 2004<br />

J. Benninga 83 SNR 1982<br />

D.S. Bos 94 Shell Colombia 1962<br />

G. Bras 82 SNR 1983<br />

W.A.B. Brassinga 90 SNR 1977<br />

B. Broeren 80 SNV 1983<br />

A. Camkiran 72 SNR 1995<br />

H. Cool 78 SNR 1965<br />

E.B. de Cortie 83 SIPM 1979<br />

W.H.M. Dalmeijer 86 KSLA 1955<br />

M.C. van Dijke 83 SNC 1983<br />

J. Edel 82 Nam 1964<br />

C.M. Freke 64 SNV 1999<br />

G. de Graaf 67 SNR 1993<br />

W. Heij 80 SNR 1986<br />

H. Hielkema 82 SNR 1960<br />

A. Hofstra 86 KSLA 1979<br />

C.P. de Hoog 78 SNR 1989<br />

H. de Ho<strong>op</strong> 75 SNR 1992<br />

J.T.A. de Jager 81 SIPM 1981<br />

A. Jongejan 88 SNR 1978<br />

J.P.M. Kimpel 91 SNR 1975<br />

H.G. Kippenbroek 76 SNR 1990<br />

G.H. Kleinhout 93 KSLA 1970<br />

J.J. Landman 88 SIPM 1974<br />

G. Leewis 88 SNR 1979<br />

J.H. Lepelaar 81 SNR 1986<br />

D.W. van Leusden 83 SIPM 1984<br />

H.C. van der Maas 86 SIPM 1978<br />

D. van Maurik 84 SICM 1982<br />

T.H. Meijers 80 Shell Curaçao 1972<br />

J.L. Muijskens 78 Shell Tankers 1984<br />

A. Niemantsverdriet 76 SNC 1986<br />

J.P. Niemeijer 76 SIPM 1991<br />

W. van Noort 83 SNR 1983<br />

B. Oudkerk 67 Shell Tankers 1990<br />

A. den Outer 96 SNR 1970<br />

R. Peelen 88 Venezuela 1963<br />

T. Pellinkhof 84 SNR 1972<br />

W.B. Peterse 78 SNR 1988<br />

A.G. Plas 95 NAM 1969<br />

A.C. Preng 78 KSLA 1985<br />

W.G. Rasink 76 SNR 1990<br />

J.M. Rellage 86 KSLA 1978<br />

J.M. de Reus 84 SNR 1983<br />

S. Rövekamp 80 KSEPL 1961<br />

H.W. Schneijder 85 SNR 1972<br />

C.T. Schoenmaker 82 SNR 1983<br />

F.A. Schuurmans 82 SNR 1983<br />

A.L.C. Sim<strong>ons</strong> 77 SIPM 1990<br />

C.G.J.M. Sloothaak 82 SNR 1984<br />

J. Stevens 90 Thai Oil Ref. 1969<br />

H. Terlouw 89 Turkse Shell 1975<br />

I.P. Uitentuis 94 Brunei Shell Pet. 1962<br />

A. van der Valk 81 SNR 1985<br />

A.B. van der Veen 85 NAM 1981<br />

F.J.R. Veldman 71 SIPM 1993<br />

J. Vijzelaar 86 SNV 1966<br />

P.J. Visbeek 91 SNR 1971<br />

A. Visser 78 Shell Tankers 1974<br />

A. de Vries 81 NAM 1985<br />

J. Wams 80 SIPM 1985<br />

J. Weeda 79 SNR 1987<br />

O. Westra 83 SNV 1961<br />

H.B. Wildenberg 73 SIPM 1987<br />

P.C. van der Willigenburg 62 SNC 2005<br />

H. de Wit 85 SNV 1963<br />

M.M. Wrotek 80 SNR 1987<br />

W. van Zeijl 89 SIPM 1978

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!