Geordend opslaan. Koppelen van biobanken helpt onderzoek - Lumc

17 oktober 2009
nummer 8
Geordend opslaan. Koppelen van biobanken helpt onderzoek
vooruit ● Vol bedrijvigheid. Het Leiden Bio Science Park is al 25 jaar een
succes ● Vergroeiingen voorkomen. Polikliniek spoort reuma in de rug vroeg op

Cicero is een uitgave van het Leids
Universitair Medisch Centrum
(lumc). Cicero wordt geproduceerd
door het directoraat
Communicatie. Overname van
artikelen, met bronvermelding, is
toegestaan na toestemming van de
directeur Communicatie of diens
plaatsvervanger.
Oplage: 10.000
issn 0920-2900
Redactie
Mieke van Baarsel
Raymon Heemskerk
Diana de Veld
Christi Waanders
eindRedactie
Diana de Veld
Aan dit nummer werkten mee
Gerdien Aeijelts Averink
Els van den Brink
Herman Brinkhorst
Jan Hein van Dierendonck
Dick Duynhoven
Ewoud Ewing
Gido Gravesteijn
Astrid Hageman
Menno Kröse
Sandrine van Noort
Jos Overbeeke
Masja de Ree
Marte van Santen
Caroline van der Schaaf
Willy van Strien
Fotografie
Marc de Haan
Arno Massee
Dirk Ketting (omslag)
Studio Tom Haartsen (pagina 28)
Redactieraad
Kees Bartlema – div. 1
Jaap Fogteloo – div. 2
Sicco Scherjon – div. 3
Tom Hammer (voorzitter) – div. 4
Roeland Dirks – div. 5
Ruud Kukenheim - directeuren
Eldrid Bringmann – doo
Martie van Beuzekom –
verpleegkundige adviesraad
Thomas Moerland – m.f.l.s.
Layout
Tigges, Rijswijk
Drukkerij Groen, Leiden
Prepress en druk
Drukkerij Groen, Leiden
CoNTACT
Directoraat Communicatie
Postbus 9600, 2300 rc Leiden
071-5268005, fax 071-5248134
cicero@lumc.nl
www.lumc.nl
Abonnementen
Jaarabonnement € 25,00
(studenten € 18,50)
Postabonnementen voor
medewerkers lumc € 9,00
Cicero nr. 9 verschijnt op
zaterdag 14 november.
Kopij inleveren vóór 3 november
Her en der in het lumc staan historische collecties opgesteld. Oude instrumenten en
apparaten zijn bewaard door vele generaties liefhebbers. Cicero wijdt er een miniserie aan.
Aflevering: Orthopedie. door Herman Brinkhorst foto’s Arno Massee
De Vitrine
5
1 2
3
Lichaam van papier-maché
6
4
In de vitrine van Orthopaedie staan uiteenlopende voorwerpen.
Zo is er een houten handprothese (foto 1) met bewegende
vingers, en een collectie voetafwijkingen gemaakt van
gips, nog uit de tijd van de Annakliniek (1929 tot 1977). Uit de
begintijd van de kliniek stamt een houten stereoviewer met
een collectie ‘Plaques Diapositives’. Die geven een driedimensionaal
beeld van het leven en werken in de Annakliniek
(foto 2). Een scoliosevest (tegen een verdraaiing van de wervelkolom)
gemaakt van leer met ijzer ziet eruit alsof het dragen
ervan geen feest zal zijn geweest (foto 3).
De vierde foto toont een anatomische pop, gemaakt door de
Frans arts Louis Thomas Jerôme Auzoux (1797 – 1870) uit papier-maché
(papier met stijfsel of behanglijm). Het was Jean-
François Ameline die in 1809 als eerste spieren, pezen en organen
in een skelet aanbracht met uit papier-maché gemaakte
vervangers. Deze eerste probeersels waren weinig gedetailleerd
en het papier-maché liet vaak na verloop van tijd
los van de botten. Rond 1820 ontmoetten Ameline en Auzoux
elkaar en de laatste ging door met het maken van anatomiepoppen.
Er was in die tijd een groot gebrek aan goed anatomisch
materiaal. Auzoux maakte zeer gedetailleerde onderdelen
van het menselijk lichaam, die geheel uit papier-maché
bestonden. Hij ontdekte dat dit materiaal zich bij uitstek
leent voor het maken van ingewikkelde vormen. Hiervoor
moest eerst een mal gemaakt worden waarin het roersel van
papier en lijm hard kon worden.
Het succes van zijn arbeid was groot. In 1822 had hij een model
op ware grootte gemaakt van het menselijke bekken, met
spieren, ligamenten (bindweefsel), bloedvaten en zenuwen.
In 1825 volgde een compleet menselijk model, gemaakt op
verzoek van het Ministerie van Binnenlandse Zaken aan de
Académie des Sciences. Kosten: 1500 francs, plus 500 francs
bonus (toen al). Dat model (foto 4) bestond uit een kunstmatig
en demontabel skelet met daaromheen 66 verschillende
uitneembare onderdelen, zoals spiergroepen, bloedvaten, zenuwen
en organen. In totaal zijn er 356 zichtbare details. De
diverse onderdelen werden met haakjes en oogjes bij elkaar
gehouden (foto’s 5 en 6).
Na 1825 gaat het zo goed met de opdrachten, uit binnen- en
buitenland, dat Auzoux in zijn geboortedorp Saint Aubin
d’Ecroville een fabriek opricht met ongeveer vijftig arbeiders.
Auzoux maakte niet alleen delen van de menselijke anatomie
na maar ook die van dieren.
In Museum Boerhaave zijn een pop, onderdelen en dieren te
zien; ook digitaal op www.boerhaave.nl. (HB)
■
17 oktober 2009 | nummer 8

Nummer 8 | 17 oktober 2009
Vriezers als vraagbaak 4
Koppelen van biobanken helpt onderzoek vooruit
vraagstuk Is sporten wel gezond? 6
Kort nieuws 7
De absolute top, Vet hart revisited, In de prijzen,
Zielenrust voor Aboriginals
Vergroeiingen voorkomen 8
Polikliniek spoort spondyloartritis vroeg op
Kort nieuws 10
Zaad invriezen voor later, Handige website voor lastige termen
Toen en Nu: Jacqueline Ton 11
Kort nieuws 12
Meer lucht voor longpatiënten, Artsen in opleiding oefenen
in de snijzaal
Kort nieuws 13
Kunstmatigheden in de Galerie, Naam ‘verpleeghuisarts’ verouderd
Lang leven de ouderen 14
Jacobijn Gussekloo hoopt dat huisartsen Calimero-complex kwijtraken
Groei en bloei 16
Leiden Bio Science Park bestaat kwart eeuw
Kort nieuws 18
Hongerwinter laat sporen na, Wetenschappelijke band tussen
Leiden en Japan
Borstvoeding en brood 19
Informatiemiddag voor deelnemers coeliakie-onderzoek
Kostbare tijd sparen 20
Zelfstandig uitnameteam verbetert donorprocedure
Kort nieuws 21
Gouden standaard bij borstkanker verschuift, Universiteiten werken
samen in Eurolife
Ongevalschirurgie heeft het 22
Inger Schipper zint op centralisatie van de traumazorg
Met kleuren het slaapritme aanpassen 24
Studenten interviewen promovenda
Hoe zit dat: overmatig zweten 25
Hora est: Minneke Coenraad 26
Verstoord watermanagement
Blijvertje: Reza Alizadeh Dehnavi 27
Leids Universitair Medisch Centrum [ 3]
4
8
16
20

Vriezers als
vraagbaak
Hoe meer gegevens, hoe betrouwbaarder de resultaten. Dat geldt ook voor biomateriaal.
Onlangs kende NwO een subsidie toe van maar liefst 22,5 miljoen euro aan een project dat
gegevens van verschillende Nederlandse biobanken gaat koppelen. Penvoerder is het LUMc,
maar een groot aantal instellingen doet mee, waaronder alle acht UMc’s.
door Raymon Heemskerk foto Marc de Haan
Ongeveer een kwart van de mensen
lijdt aan een of meerdere chronische
ziektes, zoals diabetes, reuma
of migraine. Waardoor de een zo’n
aandoening wel krijgt en de ander niet, is
in de meeste gevallen nog onbekend. Een
ingewikkeld samenspel van vele erfelijke
factoren en omgevingsinvloeden ligt eraan
ten grondslag. Om precies te achterhalen
welke factoren een rol spelen, moeten gegevens
van duizenden patiënten en gezonde
mensen met elkaar vergeleken worden.
Leidende rol
Het afgelopen decennium zijn daarom
studies gestart die genetische gegevens en
levensstijlkenmerken van grote aantallen
mensen in kaart brengen. Waarom ontwikkelt
het ene kind zich beter dan het
andere kind, wilde het Erasmus mc bijvoorbeeld
weten. Het kwam daarom begin
deze eeuw met Generation r, waarbij tienduizend
kinderen al vanaf de zwangerschap
gevolgd worden. In Groningen,
[ 4 ] 17 oktober 2009 | nummer 8

Friesland en Drenthe loopt sinds kort het
onderzoek LifeLines, waarbij verschillende
generaties tientallen jaren gevolgd gaan
worden. En alle acht umc’s werken samen
in het Parelsnoer Initiatief, dat de oorzaken
van acht chronische aandoeningen –
zoals leukemie, nierfalen en ontstekingsziekten
van de darm – hoopt te achterhalen.
Deze en andere zogenoemde ‘biobanken’
gaan nu samenwerken in een nog groter
verband: bbmri-nl. De afkorting staat
voor Biobanking en Biomoleculaire
Research Infrastructuur voor Nederland.
Alle acht Nederlandse universitair medische
centra (umc’s) werken hierin samen,
evenals het rivm, het nki, de Vrije Universiteit
en de Universiteit Utrecht. Het Leids
Universitair Medisch Centrum heeft een
leidende rol als penvoerder. bbmri-nl is
zelf ook weer een loot aan de boom van
een nog groter Europees bbmri.
Patiëntenmonsters
Het project heeft verschillende doelstellingen,
vertelt prof. dr. Gert-Jan van Ommen
(Humane Genetica). “Harmonisatie is
heel belangrijk. Om goed te kunnen vergelijken
moet iedereen zijn metingen zoveel
mogelijk in vergelijkbare formaten
gaan brengen.” Andere speerpunten van
het project zijn het toegankelijker maken
van de data en materialen voor onderzoek,
en het nader onderzoeken van het
materiaal met moderne, grootschalige onderzoeksmethoden
uit de ‘genomics’. Verder
staat het verbeteren van de wet- en regelgeving
ter bescherming van de privacy
op het programma. Een vierde poot is de
technische (ict-) kant van de koppeling,
want alle opgeslagen materialen (zoals dna
en buisjes bloed) blijven gewoon daar
waar ze op dit moment zijn.
Onlangs kende nwo een subsidie van 22,5
miljoen euro toe aan bbmri-nl. Van Ommen
is hier erg blij mee. “Het bestaande
materiaal is vaak zeer hoogwaardig, maar
de versnippering zorgt ervoor dat het niet
optimaal benut wordt. De subsidie maakt
de geplande koppeling mogelijk. Dat zal
het onderzoek naar oorzaken van ziektes
en de ontwikkeling van therapieën en preventiestrategieën
versnellen”, voorspelt hij.
“Veel ziekteoorzaken, bijvoorbeeld die
van reuma, kanker en de ziekte van Alzheimer,
zijn zo complex dat er duizenden
patiëntenmonsters nodig zijn om de echte
verschillen tussen ziek en gezond in beeld
te krijgen.”
Niet in de container
Koppelen van de bestaande biobanken
heeft grote voordelen, daar is iedereen het
over eens. Maar je zou kunnen denken dat
groepen uit concurrentieoverwegingen
hun gegevens toch liever voor zichzelf willen
houden. Dat blijkt erg mee te vallen.
Mensen willen niet
steeds lastig gevallen
worden met vragen als:
mogen we behalve
glucose ook cholesterol
in uw bloed meten?
“Er is de laatste tijd een grote omslag gemaakt
van concurrentie naar samenwerking
binnen grote consortia”, constateert
prof. dr. Dorret Boomsma, hoogleraar Biologische
Psychologie aan de Vrije Universiteit,
een van de deelnemers aan bbmrinl.
“Samen kun je dingen ontdekken die
je alleen nooit zou vinden.”
Over een aantal punten is echter nog wel
discussie. Zo bevatten de bestaande biobanken
in sommige gevallen materiaal dat
niet aan de huidige eisen voldoet. Er ontbreken
bijvoorbeeld gegevens: er is wel
bloed afgenomen bij hartpatiënten, maar
de bloeddruk is niet geregistreerd, of het
weefsel is niet ingevroren volgens de nu
geldende richtlijnen. Er gaan daarom
stemmen op om de vriezers leeg te maken
en helemaal opnieuw te beginnen. Van
Ommen en Boomsma zijn daar geen voorstanders
van. “Dat kun je nog wel doen
met materiaal dat niet zo zeldzaam is en
dat je redelijk snel weer bij elkaar kunt
krijgen”, aldus Van Ommen. “Maar het is
zonde om al het opgeslagen weefsel van
patiënten met zeldzame ziektes in een
container te gooien.” Hij ziet meer heil in
selectief gebruik. “Je moet weten wat je
waarvoor kunt gebruiken. In hersenweefsel
dat pas een aantal uren na overlijden
geprepareerd is, kun je geen kortlevende
eiwitten bestuderen.” “Maar de dna-volgorde
verandert niet en die kun je daar wel
nog in meten”, vult Boomsma aan. “Bovendien
is het altijd wel zo, hoe goed je
ook vooraf plant, dat je dingen niet geregistreerd
hebt die je achteraf graag had willen
weten.”
Het bestaande materiaal
is hoogwaardig, maar
door de versnippering
niet optimaal te
benutten
Embargo’s schenden
Een deel van het geld gaat naar het verbeteren
en harmoniseren van de regels omtrent
de privacy. Gegevens zijn in de meeste
gevallen via een code te herleiden tot
enkele relevante kenmerken van de eigenaar,
zoals geslacht, lengte en gewicht.
Daar hangt weer een andere code aan,
waarmee onder strikte voorwaarden de
persoonsgegevens zijn te achterhalen.
Deze zogenaamde dubbele versleuteling
blijft gehandhaafd. Ethische commissies
eisen nu echter vaak dat patiënten bij ieder
nieuw onderzoek op hun afgestane materiaal
om toestemming wordt gevraagd.
Boomsma: “Veel mensen zitten daar helemaal
niet op te wachten. Ze willen juist
dat er onderzoek gedaan wordt, en niet
steeds lastig gevallen worden met vragen
als: mogen we behalve de hoeveelheid glucose
ook de hoeveelheid cholesterol in uw
bloed meten?”
Aan een verzameling weefsels op zich heb
je weinig; er moeten bepalingen aan gedaan
worden. Dat kan bijvoorbeeld de
dna-volgorde zijn om genen te vinden die
verband houden met een ziekte. Van Ommen:
“Het is wel belangrijk dat er duidelijke
afspraken gemaakt worden. Niet alleen
vanwege de privacy, maar ook om in deze
tijd van grote samenwerkingen het werk
van de initiatiefnemers veilig te stellen.”
In de Verenigde Staten ontstond onlangs
ophef na het schenden van een embargo,
vertelt Boomsma. “Daar is het verplicht
om gegevens die je met overheidsgeld vanuit
een biobank gegenereerd hebt meteen
digitaal openbaar te maken. Iedereen mag
ze dan direct gebruiken, maar pas na een
paar maanden mogen derden ze voor een
wetenschappelijk artikel gebruiken, om de
onderzoekers zelf een kans te geven hun
eigen bevindingen te publiceren. Buitenstaande
onderzoekers hebben dat embargo
geschonden en een artikel in pnas gepubliceerd,
terwijl de onderzoekster er jaren
over had gedaan om die gegevens te verzamelen.
Dat stuk is nu officieel teruggetrokken,
dus dat doen ze niet nog een
keer.”
Honderd auteurs
De steeds grotere hoeveelheid onderzoekers
bij één publicatie, is een ander punt
van aandacht. Meer dan honderd auteurs
is geen uitzondering meer. “Hoe krijgen
aio’s en postdocs in zo’n gigaconsortium
hun credits als zoveelste auteur van een
artikel? Dat vraagt om een andere manier
van citaties tellen, maar het is wel op te
lossen”, aldus Van Ommen. “Het zou jammer
zijn als je je door dit soort dingen laat
remmen, want op de ouderwetse manier
komen we niet verder vooruit. Deze subsidie
zal al met al een geweldige impuls geven
aan het epidemiologisch en biomedisch
onderzoek in Nederland.”
■
Leids Universitair Medisch Centrum [ 5]

HET VRAAGSTUK
Sport: goed voor u?
In de loop van de twintigste
eeuw is de westerse mens
geëvolueerd tot zittend wezen:
homo sedens. Met de
auto naar het werk en de
hele dag achter een bureau
zitten: gezond is het niet.
Maar we hebben er wat op
gevonden. we rijden met de
auto naar een sportveld en
rennen achter een bal aan.
Of we doen een kleurig pakje
aan en fietsen bergen op
en af. we doen aan sport en
dat is gezond. Of toch niet?
door Mieke van Baarsel foto Marc de Haan
Midas Dekkers, bioloog en schrijver
van Lichamelijke oefening:
Dat boeken over sportgeneeskunde zo lijvig
zijn, is te wijten aan het grote aantal
kwalen dat je van sport op kunt lopen.
Alsof ze er zelf van geschrokken zijn,
haasten de schrijvers zich (...) te herhalen
dat sport per saldo toch erg gezond is.
Maar het hangt wel van de dosis af (...)
Een overdosis, zoals die met een marathon
wordt toegediend, zou het (...) nooit
halen bij de registratie als geneesmiddel.
Sicco Scherjon, gynaecoloogobstetricus
en hardloper:
Hardlopen doe ik voor m’n plezier, niet
omdat het gezond is. Het voelt wel gezond
natuurlijk, en het voelt goed dat ik het
kan. Als ik overdag vervelende dingen heb
meegemaakt en ik loop naar huis, dat is 10
km, dan maak ik m’n hoofd leeg. Mijn gedachten
nemen een vrije vlucht en ik zie
alles weer in een normaal perspectief. Ik
krijg ook vaak goede ideeën tijdens het lopen.
Vaak zie ik er wel tegenop, maar na
zo’n kilometer of vijf raak ik in een soort
trance. Op zondagochtend in de duinen
kan ik daar erg van genieten. Anderen
gaan naar de kerk, ik loop hard in de natuur.
Een voordeel van hardlopen is dat
de risico’s gering zijn. Dat is bij fietsen en
vooral skeeleren wel anders. Nu ik vijftig
ben krijg ik helaas iets vaker blessures.
Dan kan ik niet lopen en functioneer ik
ook minder goed.
Het is dus vooral mentaal gezond, denk
ik. En gezellig. Op een congres is haast altijd
wel iemand die ook loopt en hetzelfde
ritme heeft. Ik heb heel bijzondere contacten
aan het hardlopen overgehouden.
Hans-Marc Siebelink, cardioloog:
Wie fysiek actief is vermindert zijn kans op
een hartinfarct, dat weten we al sinds de jaren
vijftig. Er is een beroemd onderzoek
naar de verschillen tussen de chauffeurs en
de conducteurs van dubbeldekkerbussen.
De zittende chauffeurs vertoonden duidelijk
grotere kans op hartinfarct of plotse
dood dan de rondlopende conducteurs.
Het antwoord op de vraag is dus: ja. In het
algemeen kun je zeggen dat fysieke activiteit,
een actieve levensstijl, gezond is en
dat je daardoor langer leeft. Dat komt
enerzijds door de stijging van de zuurstofopnamecapaciteit
en het efficiënter functioneren
van spiergroepen en anderzijds zijn
er aanwijzingen dat het endotheel in de
bloedvaten beter gaat functioneren. Verder
verminder je met een actieve levensstijl risicofactoren
voor hart- en vaatziekten: te
hoge bloeddruk, te hoog cholesterol, overgewicht
en kans op diabetes.
Wat topsport betreft: het zogeheten sporthart
is niet ongezond, het is een normale
fysiologische aanpassing. Maar als er iets
structureel mis is met je hart, dan is topsport
wél riskant. Bij topsporters die plotseling
overlijden blijkt dat achteraf vaak zo
te zijn. Samenvattend: topsport is gezond
voor gezonde mensen en een actieve
levensstijl is goed voor iedereen.
Kees Bartlema, traumatoloog:
Het antwoord is ja! Natuurlijk zie ik in
mijn vak aldoor letsels, ook sportletsels.
Maar dat is toch een selectie. We zien bijvoorbeeld
veel letsel van voetbal. Dat
komt doordat er zoveel mensen zijn die
voetballen! Verreweg de meesten lopen
géén letsel op. Sport op amateurniveau is
alleen maar aan te raden. Mentaal en sociaal
ga je erop vooruit. Je maakt zo kennis
met het verenigingsleven. Dat is ook alleen
maar goed in deze tijd.
Er zijn natuurlijk riskante sporten. Basejumpen,
parapenten, bergbeklimmen bijvoorbeeld.
En voor sommige sporten, zoals
paardrijden, geldt dat de kans op ernstiger
letsel groter is. Alle reden dus om je
goed voor te bereiden, goed te trainen. Bij
wintersport zie je mensen die normaal
geen sport beoefenen, maar dan ineens intensief
gaan skiën. Ze zijn niet goed voorbereid
en daarom lopen ze juist risico’s.
Het gaat er vooral om dat je een sport beoefent
die je aankan. Sporten op maat, dat
kan ik iedereen aanbevelen.
■
[ 6] 17 oktober 2009 | nummer 8

De absolute top
U kent hem
ongetwijfeld
van de teksten
en tekeningen
in
Cicero (zie
bijvoorbeeld
pagina’s
14-15 en
22-23 van dit
nummer),
en de scherpe
cartoons
in Lumens.
Eerder berichtten we al over een boek dat
hij schreef over hersenonderzoek, maar
Jan Hein van Dierendonck heeft nog meer
op zijn kerf... pardon, tekenstok. Onlangs
verraste hij ons door de cover van Nature
te halen. Ook het coververhaal over het
delen van onderzoeksgegevens werd door
hem rijkelijk – en op humoristische wijze
– geïllustreerd. Natuurlijk gunnen we onze
freelance medewerker zijn successen, maar
hopen we wél dat hij nog de tijd vindt om
voor ons te blijven tekenen en schrijven...
(DdV)
■
Vet hart deel II
Een subsidie van de Hartstichting stelt
prof. dr. Jan Smit (Endocrinologie) in staat
om, samen met de afdelingen Radiologie
en Cardiologie, een nieuw onderzoek te
doen naar hartproblemen bij mensen met
diabetes mellitus type 2. “Hart- en vaatziekten
komen bij deze patiënten veel
voor en zijn de belangrijkste doodsoorzaak”,
zegt hij. “We weten dat zich bij
deze mensen vet ophoopt in het hart.”
Met mr-scans is het gelukt, in samenwerking
met prof. dr. Albert de Roos (Radiologie),
vetophoping in het tussenschot tussen
de beide hartkamers zichtbaar te maken
(zie Cicero 12 van 2008). Bij patiënten
met diabetes en hartproblemen zagen de
onderzoekers duidelijk meer vet dan bij
gezonde personen. En dat vet belemmert
de pompfunctie van het hart: hoe meer
vet, hoe slechter het hart functioneert.
Met de subsidie wil Smit nu een arts-onderzoeker
aanstellen die zal nagaan of de
pompfunctie verbetert als de hoeveelheid
vet in het hart sterk wordt teruggebracht.
Daartoe zullen tientallen mensen met diabetes
en hartproblemen gedurende vier
maanden een streng dieet krijgen van
slechts 500 kilocalorieën per dag, ongeveer
een kwart van wat een mens gemiddeld
nodig heeft. Smit: “Omdat dit meestal
mensen zijn met overgewicht, dus een
overmatige vetvoorraad, is dat goed te
doen. Anderen hebben al ontdekt dat zo’n
dieet veel patiënten zelfs van de diabetes
af helpt.” Zowel voor als na het dieet zal
de onderzoeker mr-scans maken om de
vetopslag te meten en de pompfunctie te
bepalen. Smit verwacht dat die pompfunctie
na het dieet verbeterd zal zijn. (WvS) ■
Prof. dr. Jan Maarten Wit (emeritus hoogleraar
Kindergeneeskunde) heeft in september
op het congres van de European Society
for Pediatric Endocrinology in New york
de Andrea Praderprijs ontvangen. Deze
Leadership Award wordt jaarlijks uitgereikt
om iemands levenswerk in onderwijs of
onderzoek te eren. wit kreeg de onderscheiding
vanwege zijn werk op het gebied
van groei en groeistoornissen door middel
van zowel klinisch als fundamenteel onderzoek.
In september heeft Jessica de Greef (Humane
Genetica) in genève een Elsevier Price
gewonnen. Deze prijs wordt jaarlijks uitgekeerd
op het internationale congres van de
world Muscle Society. De greef kreeg de
prijs – 500 euro – voor haar presentatie
Contraction-dependent (FSHD1) and independent
(FSHD2) epigenetic changes of
D4Z4 unify FSHD. Het betreft een geldprijs
van 500 euro. Op hetzelfde congres won
Maaike van Putten (Humane genetica) een
‘runner-up’ prijs voor haar poster getiteld
Effect of a mild exercise regime on disease
parameters in the mdx mouse model.
Dr. Rutger van der Meer (Radiologie) heeft
op 18 september tijdens de wetenschapsdagen
van de Nederlandse vereniging voor
Radiologie de Philipsprijs 2009 gewonnen.
Philips Healthcare reikt de prijs jaarlijks uit
aan degene die in Nederland het beste onderzoek
op het gebied van klinisch radiologische
beeldvormende en interventietechnieken
heeft gepresenteerd. In zijn
proefschrift beschreef van der Meer nieuwe
methodes om vetstapeling in de hartspier
te meten.
Op 25 september ontving dr. Sebastiaan
Hammer (Endocrinologie en Radiologie) de
Dr. I. Snapperprijs tijdens het Amsterdam
Symposium Interne geneeskunde in de
Beurs van Berlage. Hammer was een van
de twee studenten die deze prijs jaarlijks
ontvangen voor het verrichten van bijzondere
activiteiten op het gebied van onderzoek,
onderwijs of patiëntenzorg. Hij won
de prijs voor zijn proefschrift en activiteiten
binnen de Medische Faculteit der Leidse
Studenten. De prijs bestaat uit een oorkonde
en een geldbedrag van 2500 euro.
Op 2 oktober ontving dr. Marinka Twilt
(Kindergeneeskunde) in het AMc tijdens
het jaarlijkse congres van de vMTI de wetenschappelijke
onderscheiding 2009.
Twilt ontving
de prijs
voor haar
artikel
‘Longterm
craniofacial
development
in children with Juvenile Idiopathic
Arthritis’. Twilt ontving 2500 euro, waarmee
ze een vervolgonderzoeksproject kan
opzetten en vergaderingen of internationale
meetings bijwonen. (gAA) ■
Zielerust voor Aboriginals
Na alle media-aandacht eerder dit jaar
rondom de overdracht van het hoofd van
de Ghanese koning Badu Bonsu II, kwam
de pers op 29 september in groten getale
naar Leiden voor de overdracht van stoffelijke
resten van Australische Aboriginals.
Met een plechtigheid in en buiten het Museum
Volkenkunde werden de stoffelijke
resten van Australische Aboriginals door
minister Plasterk (oc&w) overgedragen aan
vertegenwoordigers van een Aboriginalgemeenschap
(de Bundjalung) en de ambassadeur
van Australië. Deze resten behoorden
tot de anatomische collectie van het
lumc. De Australische botanist Joseph
Banks schonk de schedel en de lichaamsdelen
rond 1819 aan de Leidse wetenschapper
Sebald Justinus Brugmans. Diens collectie
kwam later bij het lumc terecht. De
overdracht van vorige maand was het gevolg
van een twee jaar geleden ontvangen
verzoek van de Australische ambassade.
De plechtigheid werd besloten met een
rookceremonie op het voorplein van het
Museum Volkenkunde. Eenmaal terug in
Australië zullen de resten op traditionele
wijze begraven worden, zodat de zielen
van de voorvaderen tot rust kunnen komen.
(MvB/DdV)
■
foto Arno Massee
KORT NIEUWS
Leids Universitair Medisch Centrum [ 7]

Vergroeiingen
In december 2008 is het LUMC gestart met een onderzoek
naar de vroege opsporing van spondyloartritis, een
groep reumatische aandoeningen
Als kind zag Mark Kleijweg (26) hoe zijn opa
en oom steeds krommer gingen lopen. Zij hadden
de ziekte van Bechterew, vertelden zijn ouders
hem. Een reumatische aandoening die hij
later ook zou kunnen krijgen.
“Ik word in de gaten gehouden”
Toen Mark Kleijweg een jaar geleden
regelmatig last kreeg van een stijve
rug, besloot hij al snel naar de huisarts
te gaan. Want één ding wist hij zeker:
hij wilde niet dezelfde lijdensweg als zijn
oom – nu begin 50 – doormaken. “Die
had tien jaar Bechterew voordat met behandeling
werd gestart. Zijn rug was toen
al zo krom gegroeid, dat er een zware operatie
aan te pas moest komen om hem te
helpen. Het vergroeide bot werd weggebeiteld,
en er werd een frame met pinnen in
zijn rug geplaatst. Hoewel de operatie
goed geslaagd is en hij weer gewoon kan
werken, is hij nog steeds beperkt in zijn
fysieke doen en laten.”
Een harde diagnose
heeft hij tot nu toe niet
gekregen
De huisarts onderzocht Kleijwegs rug en
liet röntgenfoto’s maken. De conclusie:
niets aan de hand. Alhoewel, uit bloedonderzoek
bleek dat hij drager was van het
zogenaamde hla-b27 gen; een sterke indicator
dat hij Bechterew zou kunnen ontwikkelen.
Bij ruim 90% van de mensen
met Bechterew komt die erfelijke factor namelijk
in het bloed voor. Maar omdat zijn
klachten nog erg licht waren, kon zijn huisarts
op dat moment niets voor hem doen.
Het was zijn oom, zelf onder behandeling
in het lumc, die hem op het project wees
dat onder andere tot doel heeft de ziekte
van Bechterew in een vroeg stadium op te
sporen. Kleijweg was direct enthousiast.
“Ik heb me aangemeld, in de hoop dat ik
in het lumc meer duidelijkheid kon krijgen.”
In februari 2009 is zijn deelname aan het
space-project gestart. Een harde diagnose
heeft Kleijweg tot nu toe niet gekregen.
“Ik weet dus nog steeds niet zeker of ik
daadwerkelijk Bechterew heb. Maar als er
echt iets mis zou zijn, dan hadden ze wel
aan de bel getrokken. Het idee dat ik gedurende
twee jaar in de gaten gehouden
word, vind ik heel geruststellend.”
Behalve voor zijn eigen gemoedsrust heeft
Kleijweg nóg een reden om aan het onderzoek
mee te werken. Twee jaar geleden is
hij namelijk vader geworden van een
zoontje. “Het zou zomaar kunnen dat hij
later ook Bechterew krijgt. Mocht dat onverhoopt
zo zijn, dan kan hij door dit onderzoek
hopelijk nog eerder en nog beter
geholpen worden.”
■
Wat is spondyloartritis?
Spondyloartritis (SpA) is een ontsteking
in de wervelkolom en het bekken. Er bestaan
verschillende vormen van de aandoening.
De meest bekende is de ziekte
van Bechterew. Andere varianten zijn gewrichtsontstekingen
die zich voordoen
bij de huidaandoening psoriasis of bij de
darmziekte Crohn.
Na reumatoïde artritis (RA) is SpA de
meest voorkomende vorm van chronische
gewrichtsontsteking. Naar schatting
lijdt ongeveer 1% van alle Nederlanders
aan de ziekte. Van de mensen met
chronische rugpijn is dat zelfs 5%.
SpA treft voornamelijk jongvolwassenen
tussen de 20 en 30 jaar. De belangrijkste
klachten zijn pijn, stijfheid en soms verkromming
van de rug door vergroeiingen
van de wervels. Patiënten kunnen
ook last hebben van ontstekingen in de
ogen, de darmen of de huid (psoriasis).
Tot voor kort werd SpA uitsluitend met
fysiotherapie en ontstekingsremmers
behandeld. Een belangrijke doorbraak
was de introductie van een nieuw soort
geneesmiddelen, zogenaamde anti-TNF
blokkers. Deze zorgen voor een serieuze
verbetering, waardoor de patiënt langer
goed kan blijven functioneren. ■
[ 8] 17 oktober 2009 | nummer 8

voorkomen
waaronder de ziekte van Bechterew. “Hoe eerder je erbij
bent, hoe beter je de patiënt kunt helpen.”
door Marte van Santen foto’s Arno Massee en Marc de Haan
Tussen het ontstaan van de eerste klachten en
het stellen van de diagnose spondyloartritis zit
gemiddeld zeven jaar. Bewegingswetenschapper
Rosaline van den Berg coördineert het onderzoek
dat als doel heeft die periode flink in te
korten.
“Vergroeid bot is niet meer te corrigeren”
Meer weten?
Als je de ziekte op
een röntgenfoto kunt
zien, is het kwaad al
deels geschied
Rugpijn hebben we allemaal wel eens.
Meestal trekt het ongemak na een
paar dagen vanzelf weg. Dat ligt anders
bij patiënten met chronische rugpijn.
Zij hebben daar soms jaren last van, zonder
te weten waar het vandaan komt.
“De ziekte van Bechterew is een mogelijke
oorzaak van onverklaarde rugpijn”, vertelt
Van den Berg (Reumatologie). Bechterew is
één van de verschillende vormen van spondyloartritis
(spa), een groep aandoeningen
die wordt gekenmerkt door ontstekingen in
de wervelkolom en het bekken. Uiteindelijk
leiden die ontstekingen tot vergroeiingen
van het bot en daarmee verstijving van
de rug, aldus Van den Berg. “Maar voor je
dat op een röntgenfoto kunt vaststellen,
gaan er jaren voorbij. Tegen die tijd is het
kwaad al deels geschied, want eenmaal vergroeid
bot is niet meer te corrigeren. Vandaar
dat het zo belangrijk is om SpA vroeg
op te sporen.”
Met het space-project (space staat voor
SPondyloArthritis Caught Early) proberen
initiatiefnemer prof. dr. Désirée van der
Heijde (Reumatologie) en Van den Berg te
achterhalen welke verschijnselen het ontstaan
van spa al vroeg in het proces kunnen
voorspellen. Potentiële deelnemers aan
het onderzoek – patiënten die langer dan
drie maanden maar korter dan twee jaar
last hebben van chronische rugpijn en bij
wie de pijn is ontstaan vóór hun 45ste levensjaar
– worden grondig doorgelicht.
Van den Berg: “We doen lichamelijk onderzoek,
nemen bloed af en maken röntgenfoto’s
en een mri. Een ontsteking is een
belangrijke aanwijzing dat er sprake kan
zijn van spa. Op een röntgenfoto is die
niet zichtbaar, op een mri wel.”
Als blijkt dat de patiënt aan de criteria van
het onderzoek voldoet, dan wordt hij of zij
in de twee jaar daarna nog drie keer onderzocht.
“Op die manier kunnen we de ontwikkeling
van de symptomen goed volgen,
inclusief het effect van eventuele behandeling”,
aldus Van den Berg. Uiteindelijk
moet het space-project ervoor zorgen dat
de diagnose spa met behulp van nieuwe
criteria zo vroeg mogelijk kan worden gesteld.
Behalve specialisten zullen ook huisartsen
veel aan de criteria hebben, verwacht
Van den Berg. “Nu duurt het vaak
lang voor een huisarts een patiënt met rugklachten
naar de reumatoloog doorverwijst.
Hopelijk is hij straks eerder in staat de ziekte
te herkennen. Hoe eerder je erbij bent,
hoe beter je patiënten kunt helpen. Met
medicijnen, fysiotherapie en beweging
kunnen de pijn en de stijfheid worden bestreden.
Nieuwe middelen helpen de beweeglijkheid
– en dus de functie – van de
wervelkolom te behouden. Hoe langer dat
lukt, hoe langer een patiënt een leven zonder
beperkingen kan leiden.”
■
Kijk op www.space-project.nl. Wilt u weten of u in aanmerking komt om aan
het onderzoek deel te nemen? Neem dan contact op met Rosaline van den Berg
(071 – 526 56 55, r.van_den_berg@lumc.nl).
Leids Universitair Medisch Centrum [ 9]

KORT NIEUWS
Met het oog op de toekomst
Steeds meer kinderen en adolescenten die
kanker hebben, overleven de ziekte en de
behandeling. Maar ze lopen wel het risico
dat ze de rest van hun leven onvruchtbaar
zijn, afhankelijk van het type kanker en
de toegepaste therapieën. Na een beenmergtransplantatie
bijvoorbeeld is onvruchtbaarheid
vrijwel zeker. Voor jongens
in de puberteit is er dan toch een mogelijkheid
om later eigen kinderen te krijgen:
sperma opvangen en invriezen voor de behandeling
begint. Hoe staan artsen en ouders
daar tegenover?
Martine de Vries, in opleiding tot kinderarts,
doet promotieonderzoek bij de Sectie
Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg
naar de besluitvorming over behandeling
van kinderen met kanker. Over de visies
op spermaopslag publiceerde ze zojuist
een artikel in Pediatric Blood & Cancer. Ze
interviewde ouders en kinderoncologen
van 14 jongens tussen 11 en 17 jaar; de jongens
zelf vonden dit onderwerp te gevoelig
om er met haar over te praten.
Normaal bespreken kinderoncologen de
mogelijkheden voor behandeling en de
manier waarop ze een kind bij de besluitvorming
betrekken eerst met de ouders.
Die krijgen zo enige controle over wat er
met hun kind wordt besproken. Maar als
het om spermaopslag gaat, wijken alle artsen
af van deze strategie, ontdekte De
Vries. “Veel ouders betwijfelen of deze optie
wel met hun zoon besproken moet
worden of zijn het er niet mee eens, maar
dan zal een arts dat toch doen. Sommigen
zouden zelfs met zo’n jongen gaan praten
zonder dat de ouders dat weten.”
Als ouders er moeite mee hebben, is dat
vaak omdat ze denken dat hun zoon nog
niet seksueel actief is. Ze vinden het vervelend
dat er met hem over masturbatie gepraat
gaat worden. En ze vinden de tijdsdruk
te groot, want artsen willen zo snel
mogelijk na de diagnose gaan behandelen.
Er is vaak nauwelijks tijd om een jongen
voor te bereiden op de vraag of hij zaad
kan produceren.
Maar de artsen stappen daaroverheen omdat
ze hun jeugdige patiënten zo min mogelijk
willen beperken in hun toekomstmogelijkheden.
De optie om later eigen
kinderen te kunnen krijgen is te belangrijk
om deze kans te laten verlopen. Ze denken
bovendien dat de ouders niet altijd
goed kunnen inschatten of hun zoon seksueel
rijp is.
De Vries vindt deze handelwijze juist.
Maar ze stelt wel dat de artsen aan de ouders
moeten uitleggen waarom ze hun
twijfels naast zich neer hebben gelegd.
“De ervaring leert dat ouders er dan achteraf
blij om zijn dat de artsen doorgezet
hebben.” (WvS)
■
Handige website voor
lastige termen
Daniël Jansma en Paul Gobée voor de website
foto Marc de Haan
Anatomische termen: er zullen heel wat
studenten mee worstelen. Van honderden
structuren en structuurtjes in het menselijk
lichaam, zoals botten, bloedvaten en zenuwen,
moeten ze de naam kennen. “En dan
ook nog kunnen omschakelen tussen verschillende
talen”, zegt Marco de Ruiter
(Anatomie). “Want de leerboeken zijn in
het Engels en de atlassen in het Latijn. Bovendien
worden in de kliniek veel synoniemen
en eponiemen – namen die naar de beschrijver
van een structuur verwijzen – gebruikt.
Dat is soms knap lastig.”
Maar er is een website die uitkomst biedt:
www.anatomicalterms.info, ontwikkeld
door Paul Gobée en Daniël Jansma (Anatomie).
Wie daar een term zoekt, begint in
een keuzevakje te typen; het programma
suggereert dan termen waar de letters in passen.
Is de gezochte term gevonden en aangeklikt,
dan verschijnen vertalingen, synoniemen
en eponiemen. Een Google-zoeksys -
teem levert er afbeeldingen bij. “Wereldwijd
is dit een uniek naslagwerk”, zegt De Ruiter.
De website maakt deel uit van de
e-learning die de afdeling
Anatomie al jarenlang
ontwikkelt:
cask (Clinical Anatomical
Skills). “Zo
maakten we het leerplus-toetsprogramma
Preclass, dat studenten
succesvol moeten afronden
voordat ze
een practicum op het
skillslaboratorium
kunnen volgen”, vertelt
Paul Gobée. “We
wilden daar vragen
voor maken waarbij
studenten een term
moeten intypen. Om
dat automatisch te laten
nakijken, is een
vaste lijst termen nodig.
We zochten daarvoor
naar een bestaande
digitale lijst.” Hij kwam uit bij het
Amerikaanse Foundational Model of Anatomy.
De database daarvan is als open source
beschikbaar gesteld en bevat namen in Latijn
en Engels, en voor veel termen ook in
Frans en Duits. Het was een hele puzzel om
de termen uit de rest van de database te destilleren.
Maar het lukte. “Toen bedachten
we dat het, gecombineerd met een Googleachtig
zoeksysteem, kan helpen bij het vertaalprobleem”,
zegt Gobée. “Zo ontstond de
termenwebsite.”
De site bevat bijna de volledige officiële
anatomische woordenlijst Terminologia Anatomica.
Het is de bedoeling dat de site een
wiki-aspect krijgt, waardoor anderen kunnen
helpen uitbreiden. Fred Immerseel, preparateur
van het skillslaboratorium, werkte in
zijn vrije tijd aan Nederlandse termen. Afghaanse
studenten, tijdelijk in het lumc,
zorgen voor termen in het Arabisch en in
het Dari/Farsi (Afghaans/Perzisch), begeleid
door postdoc Edris Mahtab. Een collega uit
Tsjechië levert een Tsjechische en een Slovaakse
lijst. Joop van der Straaten, anatoom
van het Anatomisch Museum in Nijmegen,
voegt de uitspraak toe. En Gobée werkt wat
onvolkomenheden weg. “Bijvoorbeeld: niet
alle termen staan er in enkelvoud en meervoud
in. Dat vullen we nog aan.”
De website is al ruim een jaar in de lucht,
maar er is nog niet veel ruchtbaarheid aan
gegeven. Toch wordt hij veel bezocht, en
niet alleen door Leidse studenten. “Je kunt
aan de bezoeken zien wanneer studenten ergens
een tentamen hebben”, zegt De Ruiter.
(WvS)
■
[ 10]
17 oktober 2009 | nummer 8

De liefde voor planten, ontstaan in
haar jeugd, trok haar naar wageningen.
Daar studeerde Jacqueline Ton
(40) plantenveredeling. Maar in het
laboratorium kwam ze na haar studie
niet terecht: ze wilde graag ‘breder’
werken. Ze volgde een postacademische
opleiding tot innovatieconsulent
en specialiseerde zich in EU-subsidies.
via ‘klant’ Ruud Kukenheim kwam ze
bij het LUMc terecht. “Ik ga voorlopig
nog niet op zoek naar een andere
baan.”
door Christi Waanders foto Arno Massee
Van planten naar geldbomen
TOEN studie Plantenveredeling
in Wageningen,
wilde ‘iets met planten’
NU adviseur Europese
onderzoekssubsidies bij
Directoraat Onderzoek
Wat wilde u vroeger worden?
Als kind had ik niet echt een idee wat ik
wilde worden. In de vijfde klas van de middelbare
school wist ik dat ik naar Wageningen
wilde. Wat ik daar ging doen wist ik
nog niet, maar wel dat het Wageningen
zou worden. In ieder geval iets met planten.
Dat had te maken met waar ik opgroeide.
Ik ben geboren in Zeeland, waar
mijn vader boer was. Vervolgens woonde
ik vanaf mijn derde in de buurt van Bergen
op Zoom, op de Brabantse grond, kijkend
op de Zeeuwse klei. In de schoolvakanties
ging ik logeren bij mijn oom in Wageningen.
Dat was bepalend. Ik vond biologie
leuk en dan vooral genetica. Uiteindelijk
ben ik plantenveredeling gaan studeren.
Bent u dan in een laboratorium gaan
werken?
Nee. Toen ik in ’94 afstudeerde was de
werkloosheid hoog. Veel starters gingen in
de ict werken. Dat wilde ik niet. Daarbij
wilde ik geen aio worden. Ik vond de studie
leuk, maar wilde niet op één ding focussen.
Het past niet bij mij om in een laboratorium
te gaan werken aan iets waar ik
tien jaar later resultaat mee boek. Ik ben
praktisch ingesteld en wil ‘breder’ inzetbaar
zijn. Na verschillende korte klussen,
viel mijn oog op een postacademische opleiding
aan de tsm Business School in Enschede;
een eenjarige opleiding tot innovatieconsulent.
Dat is iets heel anders. Hoe beviel dat?
Deze opleiding omvatte bijvoorbeeld strategisch
management, projectmanagement
en eu-subsidies. Het was een geweldig jaar.
Ik vond het leuker dan mijn studie. Het
was heel breed en je had met veel verschillende
mensen en processen te maken.
Door deze opleiding ben ik het subsidieadvieswerk
ingerold. Ik ben eerst bij een
commercieel bureau terechtgekomen, maar
dat paste niet goed bij me. Bij de overheid
voelde ik me meer thuis. Daar heb ik uiteindelijk
vijf jaar in verschillende functies
veel kennis over onder andere eu-subsidies
opgedaan. Maar na vijf jaar zag ik dezelfde
dingen weer voorbij komen en was ik klaar
voor iets anders.
Hoe bent u toen bij het LUMC terecht
gekomen?
De wereld van de onderzoekssubsidies is
klein. Mijn huidige baas, Ruud Kukenheim,
was ‘een klant’ van me. Hij kwam
op de bijeenkomsten die ik voor eg-Liaison
(nu SenterNovem) organiseerde. Zo
ben ik in 2004 bij het lumc terechtgekomen
als Adviseur eu-subsidies. Onderzoekers
kunnen zich bij ons melden met vragen
over subsidies. We organiseren ook
voorlichtingsbijeenkomsten voor jonge onderzoekers.
Verder heeft mijn baan de afgelopen
jaren een sterk beleidsmatig karakter
gekregen. Op nfu-niveau ben ik betrokken
bij het ontwikkelen van een gezamenlijke
‘position paper’ dat gebruikt kan worden
voor lobby op nationaal niveau en in Europa.
U werkt alweer meer dan 5 jaar in het
LUMC. Wat zijn de plannen voor de
toekomst?
Vooralsnog heb ik geen plannen om van
werkgever te veranderen. Ik voel me heel
solidair met de club, zowel met het Directoraat
Onderzoek als met het lumc. Mijn
baan is nog steeds verrassend en dynamisch.
Dus ga ik voorlopig nog niet op
zoek naar een andere baan. Zeker niet in
crisistijd. Het unieke van het lumc is dat
we sterk zijn in kennis over eu-subsidies.
Landelijk lopen we voorop. En we ‘spelen’
het spel ondertussen op verschillende niveaus.
Dan denk ik aan het vroegtijdig informeren
over mogelijkheden, het ondersteunen
bij projectaanvragen en het beïnvloeden
van strategische ontwikkelingen.
Het is een grote uitdaging om het lumc
goed te positioneren voor de ontwikkelingen
in Europa. Daarbij ondersteun ik
Eduard Klasen, die geweldig goed in die
netwerken zit en ook werkelijk invloed kan
uitoefenen. Een leuk contrast ten opzichte
van het praktisch adviseren bij projectaanvragen.
■
Leids Universitair Medisch [ 11] Centrum 17 oktober [ 11] 2009 | nummer 8

KORT NIEUWS
Meer lucht voor longpatiënten
Een nieuw type medicijn voor de longaandoening
copd heeft een verrassend positieve
uitwerking, zowel apart als in combinatie
met andere medicijnen. Dat blijkt uit
een serie grootschalige studies met patiënten
waaraan prof. dr. Klaus Rabe (Longziekten)
meewerkte. De resultaten werden
eind augustus gepubliceerd in The Lancet.
copd, oftewel chronische obstructieve
longziekte, is een verzamelnaam voor
chronische bronchitis en longemfyseem.
Meestal ontstaat het door roken. De ziekte
is behandelbaar, maar niet te genezen.
Jaarlijks sterven in Nederland zo’n zesduizend
mensen door copd. Daarmee is dit
een van de ziektes met de hoogste sterfte.
Op dit moment zijn er twee soorten medicijnen
beschikbaar voor copd: bronchusverwijders,
die de longfunctie verbeteren,
en ontstekingsremmende steroïden. Deze
laatste medicijnen werken goed bij astma,
maar hebben bij copd veel minder effect.
Sinds kort is er echter ook een nieuw type
medicijnen beschikbaar. Deze remmen net
als steroïden ontstekingen maar werken
via een ander mechanisme. De medicijnen
zijn op dit moment nog niet beschikbaar
voor patiënten, maar al wel ingediend ter
registratie. Rabe doet als longarts al twintig
jaar onderzoek naar het mechanisme
dat aan de werking van deze nieuwe medicijnen
ten grondslag ligt. Hij was dan ook
een van de groepsleiders van een serie
grootschalige klinische studies naar de
werking van een van deze nieuwe medicijnen:
Roflumilast. Rabe legt uit: “Eerder
was al wel aangetoond dat door Roflumilast
de longfunctie verbeterde, maar we
wilden zien of er nog meer effecten waren.”
Samen met onderzoekers uit de VS,
Italië en Engeland zette Rabe een studie
op onder bijna vijfduizend
copd-patiënten.
Een eerste
groep ernstig zieke
patiënten kreeg gedurende
een jaar alleen
Roflumilast of
een placebo. Het
medicijn resulteerde
niet alleen in een
verbeterde longfunctie,
maar ook in een
afname van het aantal
plotselinge verergeringen
van de
ziekte. “We zagen
een afname van 17
procent. Dat betekent
dat we vier tot
vijf patiënten moeten
behandelen om
één verergering te
voorkomen. Dat is
het wel waard”,
vindt Rabe. De patiënten
hadden wel
meer last van bijwerkingen,
maar die waren
relatief mild.
Een tweede groep patiënten kreeg Roflumilast
of een placebo gedurende een half jaar,
in combinatie met een standaard medicijn
(bronchusverwijder). Roflumilast bleek
daarbij een groot extra effect te geven op
de longfunctie – zelfs nog groter dan in de
eerste studie. (EvdB)
■
foto Arno Massee
Terug naar de snijzaal
kno-artsen besteden een vrij groot deel
van hun tijd aan operaties. Arts-assistenten
leren de vaardigheden die hiervoor nodig
zijn vooral door mee te kijken en onder
supervisie zelf te opereren. “Voor het
eerst in de operatiekamer opereren is spannend”,
vertelt klinisch anatoom dr. Robert
Notenboom (Anatomie & Embryologie).
“Daarom was er behoefte aan het kunnen
opdoen van chirurgische vaardigheden los
Arts-assistent Elske Strabbing (midden) krijgt tijdens
de cursus uitleg van dr. Marciano Ferrier (vooraan
links) en dr. Robert Notenboom
van de stress van een operatiekamer”, vervolgt
Notenboom. Voor zijn opleiding tot
klinisch anatoom liep hij twee maanden
met de kno-artsen mee. Samen met dr.
Marciano Ferrier (kno) zette Notenboom
een praktische cursus hoofd-hals-chirurgie
voor arts-assistenten kno en Kaakchirurgie
op. Onder het motto ‘terug naar de snijzaal’
oefenen beginnende arts-assistenten
nu eerst op overledenen die hun lichaam
hiervoor beschikbaar hebben gesteld. “Zo
leren ze de anatomie van het hoofd-halsgebied
goed kennen”, aldus Notenboom.
“Die is toch een beetje onderbelicht in het
curriculum Geneeskunde.”
Bij de cursus waren vanuit de afdeling kno
ook dr. Ton Langeveld (onderwijscoördinator
kno) en dr. Capi Wever als docent
aanwezig. De cursisten zelf werden bijgestaan
door ouderejaars arts-assistenten die
de opdracht hadden gekregen een anatomische
les over een bepaald onderwerp
voor te bereiden. “Het mes snijdt zo aan
twee kanten”, legt Notenboom uit. “Enerzijds
geeft het de beginnende artsassistent
de gelegenheid zich vertrouwd te
maken met de chirurgische anatomie van
een bepaald operatiegebied. Anderzijds
biedt het de gevorderde arts-assistent de
mogelijkheid om zich te bekwamen in het
doceren.”
Cursist Mark Friebel, ervaren arts-assistent
kno, is enthousiast over de cursus. “Je
leert de anatomische ‘landmarks’ beter
kennen, en daarmee het risico op mogelijke
complicaties”, vertelt hij terwijl hij een
preparaat van een oor laat zien. Zelf zit hij
in het vijfde, tevens laatste jaar van zijn
opleiding tot kno-arts. “Vooral voor de beginnende
arts-assistenten is het erg nuttig,
maar ook ik als oudere arts-assistent heb er
veel van geleerd. Sommige operaties komen
maar weinig voor en die kom je tijdens
je opleiding dus niet altijd tegen. In
het Skillslab Anatomie kun je die dan
toch oefenen. Het lesgeven aan de jongerejaars
was ook erg leerzaam. Je gaat de
stof daardoor nog beter beheersen.” Friebel
hoopt dat de cursus een jaarlijks vervolg
krijgt, misschien in de toekomst samen
met andere hoofd-hals specialismen.
“Als iemand een klap op zijn gezicht heeft
gehad, gaat de kno-arts over de neus, de
kaakchirurg over het jukbeen en de oogarts
over het oog. Het is erg nuttig om ook
wat over de grensgebieden te leren. Dat
komt niet alleen ons, maar ook de patiëntenzorg
ten goede.” (RH)
■
[ 12]
17 oktober 2009 | nummer 8

Kunstmatigheden in de Galerie
Kunst en wetenschap lijken in eerste instantie
mijlenver uit elkaar te liggen. Toch
zijn er raakvlakken. De tentoonstelling
Artificiële werelden, vanaf 16 oktober in de
Galerie, laat zien hoe zowel kunstenaars
als wetenschappers hun denkbeelden in
beeld proberen om te zetten. Er zijn werken
te zien van de bekende Leidse astronoom
prof. dr. Vincent Icke, die zich ook
bezighoudt met kunst, en van het kunstenaarsduo
Driessens & Verstappen. Zowel
Icke als Driessens & Verstappen gebruiken
de computer om natuurverschijnselen te
bewerken en van nieuwe betekenis te
voorzien. Bij Icke gaat het om beelden van
de bestaande realiteit: de dynamische wisselwerking
tussen sterren bewerkt hij met
software zodanig dat ze beweging suggereren.
“De beschouwer gaat onwillekeurig
aanvoelen of raden wat er daarna zal gebeuren”,
zegt hij hier zelf over. Driessens
& Verstappen maken generatieve kunst,
geïnspireerd door biologische groeiprocessen.
Ze ontwikkelen interactieve computerprogramma’s
waarbij virtuele organismen
evolueren zodat nieuwe vormen kunnen
ontstaan. Het object op de foto bij dit
artikel is bijvoorbeeld geproduceerd door
Breed, een computerprogramma dat door
middel van kunstmatige evolutie gedetailleerde
sculpturen ontwerpt. Om de ontwerpen
in materiële vorm om te zetten,
worden 3d-printers gebruikt, waarmee het
proces van ontwerp tot uitvoering, geautomatiseerd
is. De tentoonstelling werd op
16 oktober geopend door prof. dr. Robbert
Dijkgraaf – zelf ook wetenschapper én
kunstenaar, en daarnaast president van de
Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen. Tot 8 november is iedereen
welkom om de tentoonstelling te komen
bekijken. (DdV)
■
Driessens & Verstappen, Breed 1.2 #eo27, roestvrijstaal/brons, 2009vrij staal /brons, 2009
KORT NIEUWS
Gespecialiseerd in ouderen
De verpleeghuisarts bestaat niet meer. Niet
schrikken: voortaan beschikken we in
plaats daarvan over de specialist ouderengeneeskunde.
Zoals uit de nieuwe naam al
blijkt, beperkt die zich niet tot het verpleeghuis.
Hij is ook inzetbaar in ziekenhuis
en verzorgingstehuis, maar zal vooral
veel samenwerken met de huisarts. Bijvoorbeeld
als het gaat om thuiswonende
patiënten die meerdere klachten hebben
Leidse ouderen wachten op de 3 oktober-optocht
foto Marc de Haan
en veel zorg vragen, waar de huisarts niet
altijd tijd voor heeft. In zo’n geval kan de
huisarts aankloppen bij de specialist ouderengeneeskunde.
Die heeft vanuit zijn achtergrond
het overzicht en kan inschatten
welke andere professionals – bijvoorbeeld
ergotherapeut, logopedist, psycholoog – ingeroepen
moeten worden. Soms zal de specialist
alleen advies geven, in andere gevallen
wordt hij mede- of hoofdbehandelaar.
Niet alleen kwetsbare ouderen zullen met
de specialist ouderengeneeskunde in aanraking
komen: tot de doelgroep behoren
ook chronisch zieken met een complexe
zorgvraag, patiënten die moeten revalideren
en stervenden. Om aan het uitgebreidere
eisenpakket te voldoen, is de opleiding
tot specialist ouderengeneeskunde –
die in september 2007 van start ging – langer
dan de vroegere opleiding tot
verpleeghuisarts. In plaats van twee jaar
zijn artsen nu drie jaar bezig. De inhoud
is wezenlijk veranderd. Nieuw zijn onder
andere een stage Ouderenpsychiatrie en
dementiezorg in de thuissituatie, een stage
in de kliniek en een keuzestage. Aan het
eind van de opleiding staan artsen die zowel
generalist zijn als specialist.
Het hoofddoel van de specialist ouderengeneeskunde
is in alle gevallen gericht op
het behoud van autonomie van de patiënt,
ongeacht of de zorg thuis of elders te leveren
is. Docent dr. Romke van Balen (Public
Health en Eerstelijns Geneeskunde):
“Denk bijvoorbeeld aan een oudere patiënt
die slecht hoort en ziet, weinig contacten
meer heeft, zichzelf wat verwaarloost,
slecht eet en regelmatig valt. Zo iemand
kunnen we goed helpen. We komen
dan bij de patiënt thuis en kunnen vervolgens
alle benodigde zorg en therapie inschakelen.
Dan hoort en ziet iemand misschien
nog steeds niet goed, maar loopt iemand
wel weer zekerder, komt meer de
deur uit en valt minder. Dat is winst.”
(DdV)
■
Leids Universitair Medisch Centrum [ 13]

IK HEB GEZEGD
Lang leve de oudere
Als het ligt aan Jacobijn
gussekloo, sinds vorig jaar
hoogleraar in de wetenschappelijke
onderbouwing
van de eerstelijnsgeneeskunde,
raken huisartsen hun
calimero-complex (‘Zij zijn
groot en ik is klein…’) snel
kwijt en gaan ze een stevige
partij meeblazen in het wetenschappelijk
onderzoek.
Zelf concentreert ze zich
vooral op onderzoek bij ouderen.
“Juist voor ouderengeneeskunde
is het cruciaal
dat de medische disciplines
samenwerken en dat we ons
niet laten hinderen door historische
grenzen.”
tekst en tekening Jan Hein van Dierendonck
Voor een aanzienlijk deel van wat artsen
doen bestaat nog geen wetenschappelijke
onderbouwing, stelt
prof. dr. Jacobijn Gussekloo in haar oratie.
Belangrijkste reden: geneeskunde is gewoon
oneindig breed. Andere reden: de
groep patiënten die meedoet aan onderzoek
is juist nogal smal: gemiddeld genomen
zijn dit blanke mannen van middelbare
leeftijd, die meestal zijn opgenomen
in een ziekenhuis. Kan je dergelijke onderzoeksresultaten
zomaar doortrekken naar
bijvoorbeeld Aziatische mannen, baby’s of
ouderen?
Veel van het werk van Gussekloo speelt
zich af binnen het domein van de ouderengeneeskunde.
Daarom is het prettig dat
haar leeropdracht zich niet beperkt tot de
huisartsgeneeskunde, maar betrekking
heeft op wat men noemt ‘de eerstelijnsgeneeskunde’:
alle zorg die rechtstreeks, zonder
verwijzing, toegankelijk is – dus óók de
zorg in verpleeghuizen. “Ik realiseer me dat
dit mogelijk grensconflicten oplevert tussen
huisartsengeneeskunde en specialisten
ouderengeneeskunde, maar willen we de
klinische praktijk een meer wetenschappelijke
basis geven, dan is samenwerking tussen
deze twee specialismen onontbeerlijk.”
Afkeer van stampwerk
Haar ouders studeerden nog in Wageningen
toen ze in de zomer van 1966 werd geboren.
“Mijn moeder deed natuur- en
scheikunde en wijlen mijn vader koos de
marketingkant, iets wat mijn broer nu ook
doet.” Omdat haar vader werk vond bij
een Amsterdams reclamebureau verhuisden
ze naar Badhoevedorp en toen ze zeven
was naar een boerendorp in het Groene
Hart. Ze herinnert zich dat ze zich al
jong leerde aanpassen aan andere gewoontes.
En dat ze lid werd van de plaatselijke
fanfare. “Ik speelde sax, maar omdat die
minder geschikt bleek voor klassieke muziek
heb ik die later ingeruild voor de
trompet, nog steeds mijn grote passie. Tegenwoordig
speel ik in het Leidse koperblaasensemble
Matthew Locke, genoemd
naar een zeventiende-eeuwse Barokcomponist.”
Gussekloo is een snelle prater (“Dat
moet tijdens de oratie misschien wat be-
Ze ontpopte zich tot een
typische bèta, met een
afkeer van rijtjes leren
dachtzamer”). Op het vwo in Alphen a/d
Rijn pikte de lerares Nederlands haar er
vrijwel onmiddellijk uit om voorzitter te
worden van de schoolkrantredactie. Ze ontpopte
zich tot een typische bèta, met een
afkeer van rijtjes leren. “Aanvankelijk zou
ik naar het conservatorium gaan, maar
veertig jaar lesgeven leek me geen aanlokkelijk
vooruitzicht. Ook de studie Levensmiddelentechnologie
in Wageningen viel
af. Ondanks mijn aversie tegen stampwerk
werd het Geneeskunde in Leiden.”
85-plussers
Vanaf haar co-schappen wist Gussekloo dat
ze huisarts wilde worden. “Ik wil middenin
de wereld staan, werken met baby’tjes en
ouderen, met ernstig zieken en mensen
met onschuldige pukkeltjes.” Een wetenschapsstage
over chronisch klagende patiënten
in de huisartsenpraktijk leverde
naast een publicatie ook een relatie op met
haar stagebegeleider. Echtgenoot dr. Friedo
Dekker werkt thans als onderzoeker bij
Klinische Epidemiologie en is hoofd van
het onderwijsexpertisecentrum. Hun kinderen
zitten alle drie op de basisschool.
Na haar artsexamen werkte Gussekloo een
tijdje als artsonderzoeker bij de afdeling
Psychiatrie, dit in het kader van de eerste
Leiden 85-plus Studie. Vervolgens deed ze
haar huisartsenopleiding, werd waarnemend
huisarts en besloot dat na een jaar te
combineren met een parttime baan als artsonderzoeker
bij de afdeling Interne Geneeskunde,
bij de sectie Gerontologie en Geriatrie,
onder supervisie van prof. Dick Knook.
Ze was nauw betrokken bij de opzet van de
tweede 85-plus Studie, een uniek onderzoek
onder 600 inwoners van Leiden die in de
periode 1997-1999 85 jaar werden en die uitgebreid
zijn onderzocht op lichamelijk,
functioneel, psychisch en sociaal functioneren.
Hierbij werd ze gecoacht door prof.
Rudi Westendorp, de latere opvolger van
Knook. Ze werkt nog steeds intensief met
hem en zijn afdeling samen.
Sprong in het diepe
Diezelfde Westendorp haalde haar over van
baan te veranderen. “Pim Assendelft was
net hoofd van de afdeling Huisartsengeneeskunde
en Verpleeghuisgeneeskunde geworden
en had een vacature voor iemand
die leiding moest geven aan het wetenschappelijk
onderzoek. Ik had het bij Interne
geweldig naar mijn zin, was met mijn
onderzoek vergroeid en bovendien leek
eerstelijnsgeneeskunde en wetenschap me
geen voor de hand liggende combinatie.
[ 14] 17 oktober 2009 | nummer 8

Het was echt een sprong
in het diepe en ik had
het zetje nodig.”
Ouderenonderzoek is in
het lumc niet langer
het primaat van internisten.
“Toen ik naar
deze afdeling kwam
heb ik die lijn hier opgezet,
voor mij als generalist
een heerlijk onderwerp.
Ik vind het
leuk om met psychiaters te
kunnen meediscussiëren
over depressie en eenzaamheid,
maar ook om met nefrologen
te praten over nierfunctie bij
ouderen. Het is toch prachtig als je met
zo’n 85-plus Studie in het hoogstscorende
nefrologietijdschrijft kunt publiceren! De
onderzoekswereld accepteert steeds meer
dat oorzaak en verloop van ziekten bij
ouderen vaak anders liggen dan bij jongeren.”
Geen gebrek aan talent
Ze heeft moeite met het Calimero-complex
van huisartsen.
“In de hiërarchie van de
geneeskunde bungelen
huisartsen
onderaan.
In
het onderwijs
was het
vaak zo dat
patiëntdemonstraties begonnen
met ‘de huisarts wist het
niet meer, of deed het fout, en
toen kwam de patiënt hier.’ Dit
soort benaderingen heeft de onderwijssectie
er nu wel uitgehaald.
Huisartsengeneeskunde is
gewoon een ander type vak.
Huisartsen zijn generalisten. Bij
de internisten is bijna de helft
gepromoveerd, bij de huisartsen nog geen
tien procent. Het nemen en bewaren van
bloed- en weefselmonsters vraagt om een
nieuw soort expertise van de huisartsen.
Vanzelfsprekend hebben ze ook verstand
van statistiek en epidemiologie. We groeien
daar in mee en er is echt geen gebrek aan
talent. Je ziet nu dat zelfs senior huisartsen
zich naast hun praktijk gaan bezighouden
met wetenschappelijk onderzoek.”
Hoge bloeddruk
Op haar afdeling lopen momenteel meer
dan tien
promotietrajecten.
Het
gros gaat over
ouderen, met
onderwerpen variërend
van het effect
van cranberrycapsules
op urineweginfecties in verpleeghuizen
tot hoge bloeddruk
bij de oudste ouderen.
“Hoge bloeddruk komt op hoge
leeftijd veel voor en is een
bekende risicofactor
voor hart- en vaatziekten.
Behandeling
van hoge bloedruk
verlaagt dat risico, maar het merkwaardige
is dat bij de oudste ouderen een hoge
bloeddruk juist een betere levensverwachting
geeft, zonder dat ze inboeten aan kwaliteit
van leven!”
Een voor de hand liggende verklaring is
dat een relatief lage bloeddruk het gevolg
kan zijn van verminderde pompfunctie
van het hart en falende regelmechanismen
ten gevolge
van aderverkalking.
Mensen met een
lage bloeddruk hebben
een slechtere doorbloeding
van het brein
en veel ouderen lijden
aan depressies, dementie
of apathie. Het lijkt
niet verstandig deze ouderen
bloeddrukverlagers
voor te schrijven.
Veel geduld
Het toont volgens Gussekloo aan
hoe belangrijk het is om oorzaken te
achterhalen.
“Uiteindelijk kunnen dit soort
studies leiden tot een verandering
van de richtlijnen voor
behandeling van ouderen.
Probleem is wel dat je voor de
simpelste vragen patiënten nodig
hebt uit veel huisartspraktijken.
Als er, zoals deze zomer,
een griepepidemie dreigt, kun je
deelname van huisartsen wel even
vergeten. Daarom kijken we ook of
ergens in de wereld al een studie is gedaan
waarvan wij de gegevens zo kunnen
bewerken dat we op onze vragen
antwoord krijgen.”
Het lumc bouwt op dit moment op
het gebied van ouderenzorg aan een
samenhangend zorgnetwerk en een
academische werkplaats voor ouderenzorg
waarin alle zorgpartners van
Noordelijk Zuid-Holland participeren.
“Voor zorginnovatie heb je echt iedereen
nodig, maar zo’n samenwerkingsverband
van de grond krijgen kost veel geduld.
Je wilt er bijvoorbeeld ook de elkaar
beconcurrerende thuiszorginstellingen
en verzekeraars bij betrekken. Dat
zijn intrigerende processen.”
■
De onderzoekswereld
accepteert steeds meer
dat oorzaak en verloop
van ziekten bij ouderen
vaak anders liggen dan
bij jongeren
Leids Universitair Medisch Centrum [ 15]

V.l.n.r.: Gebouw 1 van
Leiden Bio Science Park viert vijfde lustrum
Groei en bloei
Dit jaar bestaat het Leiden
Bio Science Park 25 jaar. Een
mooi moment om terug te
kijken. Maar ook vooruit. Er
zijn grootse plannen om van
het Bio Science Park een plek
te maken waar niet alleen
gewerkt wordt. Omringd
door jonge biotechbedrijfjes
verrijzen de komende jaren
onder meer een hotel, een
restaurant en honderden
woningen.
door Raymon Heemskerk
De straten zijn er genoemd naar illustere
wetenschappers uit vervlogen
tijden, zoals Einstein, Darwin
en Archimedes. Ze weerspiegelen de ambitie
die hier leeft. Dit jaar is het 25 jaar geleden
dat het academisch bedrijven centrum
(abc-gebouw) zich aan de Niels Bohrweg
vestigde. Het abc-gebouw was – en is nog
steeds – een zogenaamde incubator. De
kantoren en laboratoria hierin zijn te
huur: een broei- en groeiplaats voor jonge,
startende bedrijfjes.
Rode biotechnologie
“De komst van het abc-gebouw markeert
het begin van het Leiden Bio Science Park”,
vertelt Hermine Klein, hoofd Marketing
van het park. “De biotechnologie kwam op
in die tijd. Hoogleraar biochemie Rob
Schilperoort zag dat er in Amerika allerlei
bedrijven ontstonden. Hij maakte zich
sterk om dat hier ook te krijgen.”
Dat is gelukt: inmiddels huisvest het ongeveer
125 hectare grote park tussen station
Leiden en de a44 ongeveer zestig kleine
en grote life science bedrijven, waaronder
het beursgenoteerde Crucell. Vrijwel alle
bedrijven richten zich op innovaties in de
geneeskunde, de zogenaamde rode biotechnologie.
Daarnaast zijn er onderzoeksinstituten,
zoals het Centre for Human
Drug Research (chdr), tno en Top Instituut
Pharma, en wordt er life science-gerelateerd
onderwijs gegeven aan de Universiteit
Leiden, de Hogeschool Leiden, het
roc Leiden en de Leidse Instrumentenmakers
School. Daarnaast ligt het park ingeklemd
tussen twee grote wetenschapsmusea:
Naturalis en Corpus. Inclusief het
lumc werken er ongeveer 14.000 mensen
op het Leiden Bio Science Park (lbsp).
Spin-offs van het LUMC
Het lbsp is in een kwart eeuw uitgegroeid
tot het grootste cluster van biomedische
bedrijvigheid in Nederland. En die bedrijvigheid
groeit nog steeds. Onlangs sloeg
minister Maria van der Hoeven van Economische
Zaken de eerste paal voor Accelerator,
een nieuw gebouw voor bedrijven
die de startersfase ontgroeid zijn, maar
nog niet toe zijn aan een eigen pand. Het
lumc neemt een unieke plaats in op het
park: het is de grootste werkgever en het
takenpakket is veelzijdig met patiëntenzorg,
onderzoek en onderwijs. “De relatie
tussen het park en het lumc is zeer nauw”,
aldus Klein. “Veel lumc-onderzoekers werken
samen met de bedrijven en verschillende
bedrijven zijn ontstaan als spin-offs
van het lumc.”
Prof. dr. Kees Melief (Immunohematologie)
is de oprichter van zo’n spin-off. Vijf
jaar geleden richtte hij het bedrijf isa Pharmaceuticals
op. isa (Immune System Activation)
richt zich op het ontwikkelen van
[ 16] 17 oktober 2009 | nummer 8

foto OctoPlus
foto Crucell Holland BV
het LUMC, Gebouw 2 in aanbouw, eerste paal van Beagle building (sinds kort SL Plaza), nieuwbouw CHDR, bouw van OctoPlus, prof. Dinko Valerio legt basis voor Crucell
een therapeutisch vaccin tegen hoogrisico
humaan papillomavirus, dat baarmoederhalskanker
veroorzaakt, en ook op therapeutische
vaccins tegen niet-virale vormen
van kanker. Voor Melief is het logisch om
zijn bedrijf op het lbsp onder te brengen.
“Het moederbedrijf dat het kapitaal verschaft
heeft, zit in Bilthoven. Maar voor
de interactie is het goed om dichtbij het
lumc te zitten.” De band tussen het lumc
en isa is dan ook zeer innig. Melief: “Zo
innig zelfs dat we tot nu toe vooral een
virtueel bedrijf zijn. We huren kantoorruimte
in het Poortgebouw en maken voor
het ontwikkelen en testen van het vaccin
gebruik van de faciliteiten van de apotheek
van het lumc.” Als de immunologische
behandeling voor vrouwen met baarmoederhalskanker
succesvol blijkt, wordt
die wellicht in grootschalige productie genomen.
Melief: “Dat kan niet in het lumc,
en dat willen we ook niet. Het is heel
mooi om als universitair centrum zelf
nieuwe therapieën te ontwikkelen en te
testen, zonder afhankelijk te zijn van de
farmaceutische industrie. Maar commerciële
productie is geen taak van een umc. De
plannen zijn nu om dat door een Zwitsers
bedrijf te laten doen, maar wellicht gaan
we die productie zelf in de hand nemen.
We zijn nu in elk geval op zoek naar een
geschikte plek binnen het Bio Science Park
om uit te breiden.”
Plek om te leven
Die ruimte om te groeien is er nog. Klein:
“Binnen het park is nog ongeveer 36 hectare
vrij. Vooral bij het Sylviusgebouw en
aan de overkant van de a44, bij museum
Corpus, is nog ruimte.” Voor de komende
jaren zijn daar uitbreidingen gepland. In
ontwikkeling is ook het Boerhaavegebied.
“De monumentale panden hier worden nu
deels klaargemaakt voor bewoning”, vertelt
Klein. “Er komen koopappartementen
voor particulieren, naast woonruimte voor
studenten en wetenschappers die hier tijdelijk
verblijven. Verder zijn er plannen
om waar nu nog het universitair sportcentrum
ligt een entreegebied te maken met
onder meer een hotel, een café en winkeltjes.
Nog dit najaar wordt het stedenbouwkundig
masterplan voor de verdere ontwikkeling
van het park vastgesteld.” Ook
de bereikbaarheid verandert met de komst
van een ongelijkvloerse kruising op de
Plesmanlaan. Verder zijn er plannen voor
de Rijnlandroute, en de aanleg van de Rijn
Gouwe Lijn door het park.
Van louter een plek om te werken verandert
het lbsp de komende jaren dus in een
stukje Leiden, waar meer dan voorheen geleefd
wordt. Een stedelijk kenniscentrum,
met ruimte om te wonen, te werken, te
studeren en te recreëren, zo formuleert de
gemeente Leiden het in een special van de
Stadskrant. Plannen voor woningbouw
waren er 25 jaar geleden ook al. “In die tijd
was er grote behoefte aan woonruimte in
Leiden”, aldus Klein. “Het plan was toen
om in het gebied vijfduizend woningen
neer te zetten. Maar er heerste toen angst
voor het vrijkomen van gevaarlijke stoffen
uit de nabijgelegen universiteitsgebouwen.”
Ziekte van Duchenne
Met zijn vele jonge bedrijven barst het
lbsp van de nieuwe ideeën en initiatieven.
Toch is er wel een aantal hoogtepunten
aan te wijzen in het 25-jarig bestaan. Zo is
stier Herman uitgegroeid tot boegbeeld
van de biotechnologie. Het eerste genetisch
gemodificeerde rund ter wereld werd
ontwikkeld door het op het lbsp gevestigde
bedrijf Pharming. De bedoeling was dat
de dochters van Herman melk met lactoferrine
zouden produceren. De hoeveelheid
van dit ontstekingsremmende eiwit in
de melk viel echter tegen. Toch heeft Herman
een ereplaats gekregen. In het huidige
grand café De Stal bracht hij de laatste
jaren van zijn leven door. Nu is hij in opgezette
vorm permanent te bewonderen in
museum Naturalis. Sommige ontdekkingen
die op het lbsp gedaan zijn komen direct
ten goede aan de patiëntenzorg. Een
bedrijf dat zijn sporen op wetenschappelijk
gebied inmiddels verdiend heeft is Prosensa.
In samenwerking met het lumc
heeft het een – nog experimentele – behandeling
tegen de ziekte van Duchenne
ontwikkeld, een erfelijke spierziekte. Het
medicijn Remicade®, een ontstekingsremmer
die onder meer tegen reuma wordt gebruikt,
is door het Leidse Centocor ontwikkeld.
Beste bedrijventerrein
De Ondernemersvereniging Bio Science
Park behartigt de belangen van het park.
Ruim 70 procent van de bedrijven op het
lbsp is bij deze vereniging aangesloten. In
haar krant schrijft de vereniging dat ‘de
druk op de gemeente in economisch mindere
tijden groot is geweest om stukken
grond te verkopen voor andere takken van
sport’. De gemeente hield echter voet bij
stuk en zo ontstond het grootste in rode
biotechnologie gespecialiseerde Bio Science
Park van Nederland, met een plaats in
de top 5 van Europa, aldus de uitgave.
Ook in de huidige economisch mindere
tijd blijft in het park geïnvesteerd worden.
En dat werpt zijn vruchten af: het lbsp is
onlangs uitgeroepen tot het beste bestaande
bedrijventerrein van 2009. ■
Op woensdag 9 december wordt het jubileumjaar
van het Leiden Bio Science Park afgesloten
met een groot internationaal congres: Life
Sciences Capitals. Meer informatie hierover is
te vinden op www.lifesciencescapitals.nl.
Leids Universitair Medisch Centrum [ 17]

KORT NIEUWS
Stempels voor het leven
Mensen die de Hongerwinter in west Nederland
van 1940-1945 als embryo of foetus
in de baarmoeder doorbrachten, hebben
een licht verhoogde kans op gezondheidsproblemen,
zoals hart- en vaatziekten,
overgewicht en schizofrenie. Kennelijk
blijven er sporen van de moeilijke beginperiode
bewaard. Onderzoek dat promovendus
Elmar Tobi en begeleider dr. Bas
Heijmans (Moleculaire Epidemiologie)
doen in samenwerking met Bertie Lumey
(Columbia University, New York) heeft
zulke sporen aan het licht gebracht. Genen
blijken bij deze mensen blijvend anders
gemarkeerd te zijn dan normaal,
waardoor ze makkelijker of juist moeilijker
tot expressie komen. Een publicatie erover
in Human Molecular Genetics is sinds augustus
online.
Het lijkt raadselachtig: een gebeurtenis
voor de geboorte heeft een weerslag als
mensen-dna tijdens de ontwikkeling gemarkeerd
wordt met chemische ‘vlaggetjes’.
De bekendste vlaggetjes zijn methylgroepen
die op bepaalde plaatsen aan het dna
gekoppeld kunnen worden en de expressie
van het betreffende gen bemoeilijken. Het
methyleringspatroon van een cel gaat na
een celdeling over op de dochtercellen.
Deze zogenoemde epigenetische informatie
is cruciaal voor het ontstaan en in stand
blijven van verschillende celtypen.
Vorig jaar hadden de onderzoekers al ontdekt
dat het gen igf2 (betrokken bij groei)
minder gemethyleerd was bij mensen die
tijdens de Hongerwinter waren verwekt
dan bij een broer of zus. Heijmans: “We
wilden uitsluiten dat dit een geïsoleerd geval
was.” Daarom namen de onderzoekers
15 genen onder de loep die bij groei, vetstofwisseling
en ontstekingsreacties zijn
betrokken. Ze onderzochten het methyleringspatroon
van die genen in witte bloedcellen
van zestigjarige mensen van wie de
ontwikkeling in de Hongerwinter begon.
Zes van die 15 genen hadden bij hen een
veranderd methyleringspatroon.
Ook methyleringspatronen bij mensen die
de Hongerwinter als foetus hadden meegemaakt
werden onderzocht. Heijmans: “Nu
vonden we maar voor één gen een ander
methyleringspatroon. Het ziet er dus naar
uit dat het methyleringspatroon van veel
van onze genen gevoelig is voor omstandigheden
tijdens de allervroegste ontwikkeling.
In samenwerking met collega’s bij
Harvard zijn we momenteel met nieuwe
sequencing technieken het hele genoom
aan het afzoeken op zulke verschillen.”
De omstandigheden tijdens de embryonale
fase drukken dus letterlijk een stempel
op genen dat levenslang blijft zitten. De
vraag is nu of zulke stempels ook in andere
weefsels dan bloed te vinden zijn, en of
de afwijkende methyleringspatronen verklaren
waarom mensen die als ongeboren
kind de Hongerwinter meegemaakt hebben,
extra vatbaar zijn voor sommige gezondheidsproblemen.
(WvS)
■
Wetenschappelijke band tussen
Leiden en Japan
Dit jaar wordt de bijzondere band tussen
Leiden en Japan gevierd. Het gaat dan om
de handelsbetrekkingen die exact vier eeuwen
geleden begonnen. Maar ook op het
wetenschappelijk vlak heeft Leiden een speciale
relatie met Japan. Deze band werd op
17 september gevierd met het wetenschappelijke
symposium 400 years of health(y)
cooperation between Japan and the Netherlands,
georganiseerd door Leiden Bio Sciene Park,
Astellas, het Sieboldhuis, chdr, het lumc
en de Universiteit Leiden.
Eerste spreker prof. dr. Harm Beukers verhaalde
over de geschiedenis van de wetenschappelijke
relatie tussen Japan en Nederland.
In 1823 ging de van oorsprong Duitse
arts Philipp von Siebold naar Japan en legde
daar al gauw contact met collega-medici.
Hij ging als arts werken in de Nederlandse
handelsnederzetting bij Nagasaki
en werd de eerste Europeaan die in Japan
foto Marc de Haan
de westerse geneeskunde doceerde.
Prof. dr. Henk-Jan Guchelaar (Klinische
Farmacie) liet zijn licht schijnen over etnische
verschillen in reacties op medicijnen.
Die verschillen meestal zijn terug te voeren
op erfelijke factoren. Van bijvoorbeeld
bloeddrukverlagende ace-remmers is bekend
dat ze bij negroïde mensen vaak
minder goed werken. Het virusremmende
middel oseltamivir (bekend onder de
merknaam Tamiflu) lijkt vooral bij Japanners
neurologische bijwerkingen te kunnen
hebben.
Prof. dr. Eiji Uchida van het Showa University
Hospital in Tokyo vertelde over de
samenwerking tussen Japan en Leiden
(lumc, chdr, Astellas) bij het doen van
klinische trials. Die samenwerking gaat
goed, mits er met een aantal mogelijke obstakels
rekening gehouden wordt. Hinderpalen
kunnen bijvoorbeeld zijn: de taal,
cultuurverschillen en landelijke verschillen
in (de uitleg van) regelgeving. Uchida
deed een aantal aanbevelingen, zoals het
aanwijzen van één verantwoordelijk persoon,
de zogenaamde window person. Maar
het belangrijkste is volgens hem dat iedereen
die bij een klinische trial betrokken is,
artsen, verpleegkundigen, biostatistici,
goed getraind wordt in het doen van zulke
trials. Die training moet er dan weer overal
ongeveer hetzelfde uitzien, omdat iedereen
uiteindelijk hetzelfde moet leren.
(RH)
■
[ 18]
17 oktober 2009 | nummer 8

Borstvoeding en brood
Sara van twee buigt zich over een bak met
lekkers. Koek, snoep, chips: het is allemaal
glutenvrij op deze informatiedag. Die gaat
over de voortgang van PreventCD, een onderzoek
naar het voorkómen van coeliakie.
Het LUMC coördineert deze Europese studie,
de Europese Commissie financiert hem. Zo’n
negentig ouders en zestig kinderen – deelnemers
aan het onderzoek – zijn op 19 september
vanuit het hele land naar Leiden afgereisd.
door Masja de Ree foto Marc de Haan
Mensen die coeliakie hebben, verdragen geen gluten, een
eiwit dat voorkomt in verschillende soorten granen. De
enige ‘behandeling’ op dit moment is het levenslang
volgen van een glutenvrij dieet. Preventcd onderzoekt of je coeliakie
kunt voorkomen door gluten tijdens de periode van borstvoeding
geleidelijk bij de baby te introduceren. Arts-onderzoeker
Caroline Hogen Esch vertelt dat het onderzoek nu 2,5 jaar loopt
en dat er 152 kinderen meedoen, die overigens nog niet allemaal
geboren zijn. Bij de geboorte wordt gekeken of het kind de genen
heeft die hem gevoelig maken voor coeliakie (hla-dq2 of hladq8).
“Tussen vier en zes maanden krijgt een deel van de baby’s
naast borstvoeding een kleine hoeveelheid gluten”, legt Hogen
Esch uit. “Een controlegroep krijgt een placebo. We volgen alle
kinderen en vergelijken hoeveel er coeliakie ontwikkelen. Uiteindelijk
hopen we een duidelijke richtlijn op te stellen voor de hoeveelheid
gluten en de leeftijd waarop die in combinatie met
borstvoeding geïntroduceerd
moet worden.” Op
dit moment wordt ouders
in Nederland geadviseerd
te wachten met brood (en
dus met gluten) tot hun
kind zes maanden oud is.
Erfelijk
Is het dan niet gevaarlijk
om zo vroeg te beginnen
met gluten? Luisa Mearin,
kinderarts maag-darm-leverziekten
en coördinator
van het onderzoek, vertelt
dat Preventcd onder meer
gebaseerd is op een epidemie
van coeliakie die in
Zweden ontstond nadat de
geadviseerde leeftijd om
een baby brood te geven,
verhoogd was. Mearin: “Er
zijn aanwijzingen dat het
op jongere leeftijd geleidelijk
introduceren van gluten
in combinatie met
borstvoeding een positief effect heeft en coeliakie juist voorkómt.
Zeker weten we het nog niet, maar er zijn tot nu toe in ons onderzoek
geen rare dingen gebeurd met de baby’s die de gluten kregen.”
Nadat Jeroen van Bergen de ouders heeft verteld wat er in
het laboratorium met de darmbiopten gebeurt, is het woord aan
de Groningse prof. Cisca Wijmenga. Zij belicht de erfelijke kant
van coeliakie. Heel veel mensen hebben het gen hla-dq2 of 8,
maar die krijgen lang niet allemaal coeliakie. Naast de omgeving
spelen ook veel andere genetische factoren mee. “Ik schat dat er
meer dan honderd genen bij de ziekte betrokken zijn”, zegt Wijmenga.
“Het onderzoek daarnaar is de laatste jaren dankzij nieuwe
technologie in een stroomversnelling geraakt: We hebben al
meer dan tien nieuwe genen ontdekt die het risico op coeliakie
vergroten.”
Borstvoeding
De ouders hebben veel vragen, vooral over de erfelijkheid en over
de ontwikkeling van medicijnen tegen coeliakie. Maar ook over
het nut van het nemen van een dunne-darmbiopt: is dat wel nodig
als een kind alle symptomen van coeliakie vertoont en bovendien
een moeder heeft die aan de ziekte lijdt? Mearin vertelt dat
inderdaad onderzocht wordt of het kind dit vervelende onderzoek
bespaard kan worden. Maar daar is nog geen zekerheid over.
Anouschka Hoen, die met man en dochter Yara (zes maanden) in
de collegebank zit, wil weten hoe het zit met de borstvoeding.
Heeft het zin om langer dan zes maanden door te gaan? “Wetenschappelijk
bewijs is er nog niet”, zegt Mearin. “Maar we weten
dat moedermelk beschermt tegen de ontwikkeling van coeliakie.
Het gezond verstand zegt dus: doorgaan!” Isa Blank (3,5 maand)
heeft het hla-dq2 gen van beide ouders geërfd en doet mee aan
het onderzoek. Moeder Monique is inmiddels ervaringsdeskundige
op het gebied van coeliakie. Maar ze vond het toch nuttig de
informatiedag te bezoeken: “Voor mijn man, die er minder in zit,
en voor dochter Sara, die coeliakie heeft en eindelijk eens op een
feestje is waar ze alles mag eten!”
■
Leids Universitair Medisch Centrum [ 19]

Zelfstandig uitnameteam verbetert donorprocedure
Kostbare tijd sparen
door Dick Duynhoven foto Arno Massee
Er is nog steeds een schrikbarend tekort aan organen voor
transplantatie. Hoewel iedereen overtuigd is van het belang
van orgaandonatie, ervaren veel ziekenhuizen het uitnemen
van organen als een lastige inbreuk op het eigen programma.
Het Zelfstandig Uitname Team van het LUMC wil dat veranderen.
Het Zelfstandig Uitname Team wordt ingezet om donorziekenhuizen
te ondersteunen en te verbeteren. Daardoor komen er mogelijk
meer organen voor transplantatie beschikbaar. Jan Ringers,
hoofd van de afdeling Transplantatiechirurgie, en transplantatiechirurg
Jeroen Dubbeld vormen de motor achter het plan. Een
aantal jaren geleden werd al een eerste aanzet gedaan voor verbetering
van de donorprocedure. Ringers: “Om de ziekenhuizen te
helpen bij het uitnemen van de donororganen, hebben we toen
een regionaal uitnameteam gevormd, bestaande uit een chirurg
en een assistent-chirurg van het lumc. Dat team meldt zich bij
een ziekenhuis zodra daar een donororgaan beschikbaar komt.”
Zelfstandig en snel
Die werkwijze heeft echter zijn beperking, vertelt Jeroen Dubbeld.
“Het donorziekenhuis moet zelf zorgen voor een anesthesioloog
en voor ok-personeel. Maar die zijn niet altijd meteen beschikbaar,
omdat zij in het ziekenhuis hun eigen programma hebben.
Dat maakt een uitname moeilijk te plannen. Bovendien
heeft het personeel van de kleinere ziekenhuizen weinig ervaring
met uitnames.”
De nieuwe werkwijze kan dat bezwaar wegnemen. Het uitnameteam
bestaat uit een transplantatiechirurg, een assistent-chirurg,
een anesthesist en twee ok-assistenten; allen van het lumc en allen
met veel ervaring. Dubbeld: “Met zo’n volledig team van eigen
mensen kunnen we op elk moment onze gang gaan zonder
een beroep te hoeven doen op het personeel van het donorziekenhuis.
Het voorkomt ook dat er kostbare uren verloren gaan.
Hoe sneller we kunnen uitnemen, hoe beter de kwaliteit van het
orgaan.”
Ringers benadrukt dat een goede planning zonder tijdverlies ook
van belang is voor de familie van de donor. “Die nabestaanden
spelen vaak een beslissende rol. Ze hebben al een periode van onzekerheid
achter de rug. Vervolgens moet onderzocht worden of
de donor geschikt is en als dan de uitname ook nog weer wordt
uitgesteld, dan komt dat hun motivatie niet ten goede.”
Tekort terugdringen
Het idee van een Zelfstandig Uitname Team is een onderdeel van
het Masterplan Orgaandonatie. Dit plan, dat in juni 2008 door
de Coördinatiegroep Orgaandonatie aan de minister van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport werd aangeboden, heeft als ondertitel
‘De vrijblijvendheid voorbij’. Daarmee willen de opstellers –
waaronder artsen van het lumc – aangeven dat er meer inspanning
nodig is om het tekort aan organen voor transplantatie terug
te dringen. Minister Klink heeft vervolgens aan de ziekenhuizen
in de regio’s Leiden en Groningen gevraagd om als proefregio
aan de slag te gaan met enkele van de aanbevelingen uit het masterplan.
Voor de lumc-regio ligt de nadruk op verdere kwaliteitsverbetering
van de uitnameprocedures en maximale ondersteuning
van de donorziekenhuizen. Het uitnameteam is daar een
praktisch uitwerking van.
Ambassadeur
Het is volgens de beide artsen niet toevallig dat het lumc is uitgekozen
om een deel van het masterplan te gaan uitvoeren. Ringers:
“We hebben een naam hoog te houden op het terrein van
de transplantatie. Voor ons is de kwaliteit van de donatieprocedure
essentieel voor het slagen van een orgaantransplantatie. Daarom
werken zoveel mensen binnen het lumc mee aan het slagen
van dit experiment. Zowel kwalitatief als kwantitatief.”
Voor Ringers en Dubbeld zijn de professionals van het lumc-uitnameteam
‘ambassadeurs van de orgaandonatie’. “Iedereen is
overtuigd van het belang van orgaandonatie, maar ziekenhuizen
ervaren de hele procedure er omheen als een lastige inbreuk op
het eigen programma. Wij willen laten zien dat het uitnemen van
een donororgaan snel en waardig kan gebeuren. Dat zal leiden tot
een betere kwaliteit en hopelijk ook tot een groter aanbod van organen.”
■
[ 20] 17 oktober 2009 | nummer 8

Gouden standaard bij
borstkanker verschuift
De gouden standaard binnen de hormonale
therapie is bezig te verschuiven. Al tientallen
jaren gebruiken vrouwen met hormoongevoelige
borstkanker het middel tamoxifen.
Dit hecht zich aan de receptoren
op de tumorcellen, waardoor er geen plaats
meer is voor de oestrogenen die tumorgroei
bevorderen. Op deze manier kan tamoxifen
uitzaaiingen voorkomen. Maar tamoxifen
werkt niet altijd en heeft bovendien
stevige bijwerkingen. Om die reden
wordt veel onderzoek gedaan naar exemestaan
(merknaam Aromasin) als alternatieve
therapie. Dit middel is een aromataseremmer.
Het blokkeert de werking van
het enzym aromatase, dat een rol speelt bij
de vorming van oestrogeen. Door exemestaan
worden minder geslachtshormonen
geproduceerd en komt de groei van de
tumor en uitzaaiingen tot staan.
In 2007 bleek uit een publicatie in The Lancet
dat vrouwen het beter doen als zij na
tweeënhalf jaar tamoxifen overstappen op
exemestaan. Daarmee werd deze behandelvolgorde
de nieuwe richtlijn. Onlangs presenteerde
prof. dr. Cornelis van de Velde
(lumc) de resultaten van nieuw onderzoek
waaruit blijkt dat het zelfs beter is direct te
beginnen met exemestaan. “Het geeft minder
uitzaaiingen en dus een grotere kans
op overleven. Bovendien geeft het minder
bijwerkingen, onder meer op cognitief gebied”,
zegt Van de Velde. De hoogleraar
chirurgie presenteerde zijn onderzoek op
ecco 15 – esmo 34, een groot congres over
kanker in Berlijn. “Dit is het grootste onderzoek
dat ooit is gehouden naar borstkanker.
Bijna 10.000 patiënten uit negen
landen deden eraan mee, waaronder 2750
vrouwen uit Nederland.” Een artikel ligt
nu bij The Lancet. Een andere uitkomst is
dat vrouwen die trouw hun medicijnen
slikken een grotere kans maken op overleven
dan vrouwen die de therapie staken.
“Dat is geen open deur”, zegt Van de Velde.
“Het nut van langdurig medicijngebruik
moest nog altijd worden aangetoond.” De
therapietrouw was bij exemestaan groter
dan bij tamoxifen, 81 resp. 70 procent,
waarschijnlijk omdat exemestaan minder
bijwerkingen geeft. Therapietrouw verhogen
is lastig, erkent Van de Velde. “Je kunt
niemand dwingen tot medicijngebruik. Wel
kun je goede voorlichting geven, onder
meer over de bijwerkingen. Dan weten patiënten
waar ze aan toe zijn en maken ze
bewustere keuzes.”
Overigens bleek de therapietrouw per land
sterk te verschillen. Nederlandse vrouwen
scoorden op dit punt heel hoog. “Een verklaring
geven is speculeren, maar ik denk
dat het te maken heeft met onze multidisciplinaire
aanpak.” In december komt Van
de Velde met weer nieuwe cijfers over de
prestaties van tamoxifen en exemestaan,
dit keer op een congres in Texas. (JO) ■
KORT NIEUWS
Samen sterker
Zeven vooraanstaande universiteiten uit
Europa werken op biomedisch gebied al
tien jaar samen in Eurolife (www.eurolifeuniversities.org).
Dat vierden ze eind september
met een symposium aan de Universitat
de Barcelona. Het lumc is een van
de partners. “Het netwerk heeft zijn waarde
bewezen, en nieuwe plannen voor verdere
samenwerking zijn in ontwikkeling”,
vertelt Jacqueline Ton, die in het Directoraat
Onderzoek (do) van het lumc een
contactpersoon is voor Eurolife. Met prof.
dr. Eduard Klasen, die er als decaan bij betrokken
is, Ruud Kukenheim (do) en
Maarten Bergwerff (Directoraat Onderwijs
en Opleidingen) bezocht ze het symposium.
Het eerste doel van de samenwerking
was om gezamenlijk onderzoeksvoorstellen
in te dienen voor de eu-Kaderprogramma’s.
“Later zijn daar nieuwe initiatieven
bijgekomen”, vertelt Ton. “Die hebben
met elkaar gemeen dat ze met een kleine,
maar constante inspanning de samenwerking
flink kunnen versterken.”
Zo bieden de zeven instituten sinds februari
dit jaar een uitwisselingsprogramma
aan voor biomedische
masterstudenten, een initiatief van
het Trinity College Dublin: het Eurolife
Joint Programme in Translational and Experimental
Medicine. Studenten kunnen drie
tot zes maanden onderwijs volgen aan een
andere Eurolife-instelling. Ton: “Daarmee
verhogen we de mobiliteit van studenten
en brengen we tegelijk de begeleiders met
elkaar in contact – met de hoop op verdere
samenwerking.”
Van het Trinity College Dublin kwam ook
het idee van de Eurolife Distinguished Faculty
Lecture Series. Een Eurolife-instelling nodigt
een spreker van een van de partners
uit en organiseert niet alleen een lezing,
maar ook een ontmoeting met onderzoekers
en met studenten. “De Ieren hebben
al een aantal sprekers in huis gehad en
hebben daar goede ervaringen mee. Ze
hebben podcasts van de lezingen gemaakt
en op internet gezet, zodat alle
Eurolife-partners ze kunnen bekijken”,
zegt Ton. Ze maakt
een lijstje met sprekers
die het lumc
kan leveren, en
polst ook of er afdelingen
zijn die een
spreker kunnen nodigen.
uitde
tijdens het symposium
in september het laatste initiatief, na-
De Universitat de
Barcelona lanceermelijk
het Eurolife Scholarship Programme
For Early Career Researchers. Het programma
biedt onderzoekers die bij een van de
deelnemende instellingen in dienst zijn,
de gelegenheid om drie tot zes maanden
nieuwe kennis en vaardigheden op te doen
bij een van de partners. Het zendende instituut
betaalt de reis en het verblijf, de
ontvangende instelling draagt de onderzoekskosten.
Het lumc kan volgend jaar
een onderzoeker uitzenden; de oproep
wordt half oktober uitgeschreven. Ton:
“Voor al deze initiatieven geldt: als we een
goede match vinden, levert het veel
op.” (WvS) ■
Leids Universitair Medisch Centrum [ 21]

IK HEB GEZEGD
Ongevalschirurgie heeft
Als laatste van de steden
met een medisch academisch
centrum heeft nu ook
Leiden een hoogleraarzetel
voor traumatologie – maar
wél met de enige vrouwelijke
hoogleraar chirurgie van
ons land. Om kwaliteit en
continuïteit van de traumazorg
te waarborgen wil Inger
Schipper een breed draagvlak
creëren voor vergaande
centralisatie. “Of het nu
gaat om klinische zorg, onderzoek
of onderwijs: het is
gewoon een ontzettend gaaf
vak.”
tekst en tekening Jan Hein van Dierendonck
’S
Nachts een dronkenlap opereren
die na een verkeersongeval in de
kreukels ligt, de volgende ochtend
spreekuur en je dan ‘s middags buigen over
iemand met schotwonden. Hoezo een sexy
beroep? Voor ongevalchirurge prof. dr. Inger
Schipper komt daar nog bij dat ze opereert
in een mannenwereld. Toch weet ze
in haar oratie duidelijk te maken waarom
haar vak zo aantrekkelijk is. Het gaat over
de X-factor van de ongevalchirurgie.
Traumatologie is de studie van verwondingen
die door ongevallen of geweld zijn veroorzaakt
(botbreuken, hoofdletsels, maar
bijvoorbeeld ook ernstige brandwonden)
en die, vaak spoedeisende, chirurgische ingrepen
behoeven. “Juist het ongrijpbare en
onvoorspelbare van de traumatologie heeft
me altijd gefascineerd,” legt Schipper uit.
“Met name de opvang en behandeling van
patiënten met meervoudige letsels, zogeheten
polytraumapatiënten, heeft een heel
complexe dynamiek, met vaak snelle besluitvorming.”
Het is wellicht haar belangrijkste
boodschap: “Als we de traumatologie
in haar huidige breedte en diepte willen
handhaven, dan zullen wij als traumatologen
in woord en daad moeten uitdragen
dat het een fantastisch specialisme is. Niet
alleen waar het gaat om klinische zorg,
maar óók in onderwijs en onderzoek.”
Beslissende ervaring
Schipper (44) groeide op in Bussum, waar
haar ouders een in prenten gespecialiseerde
uitgeverij leidden. Ze noemt zichzelf
een typische bèta, zonder talenknobbel.
“Ik wilde graag in Amsterdam medicijnen
studeren, werd uitgeloot en kwam terecht
in het oprichtingsjaar van Biomedische
Wetenschappen in Leiden. Twee jaar later
werd ik wél ingeloot, begon met een aantal
vrijstellingen aan de geneeskundestudie en
rondde in de periode dat ik op de aanvang
van mijn coschappen moest wachten de
BW-studie af. Ik deed in dat jaar onderzoek
aan hondenharten op de afdeling van
experimenteel cardioloog Baan en ontdekte
dat ik opereren geweldig vond. Een beslissende
ervaring.”
Ze werd aangenomen in het aan het amcgelieerde
Onze Lieve Vrouwe Gasthuis en
begon een jaar later haar opleiding tot algemeen
chirurg. “Amsterdam was de stad van
mijn dromen, maar het amc had een opleidingsziekenhuis
in Zwolle. Het lukte me
uiteindelijk niet daar onderuit te komen.”
Toch kijkt ze terug op een fantastische tijd.
“Er was in Zwolle een perfecte samenwerking
tussen opleiders, chirurgen en assistenten.
En ook onderling voelden assistenten
een enorme verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld
voor het regelen van de diensten.”
Afgrijselijke dingen
Een van de chirurgen daar moedigde haar
aan een onderzoek te starten naar de behandeling
van onstabiele heupfracturen,
een onderzoek waarop ze in 2003 promoveerde
aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit.
Ze had toen al bij prof. Van Vugt
in het Erasmus mc haar specialisatie tot
Traumatologie is een
fantastisch specialisme.
Niet alleen in de klinische
zorg, maar óók in
onderwijs en onderzoek
traumachirurg afgerond, was er aangenomen
als stafmedewerker en werkte er ook
als medisch coördinator van Traumacentrum
Zuidwest Nederland. Ze vloog zelf
ook jarenlang mee met de traumahelikopter.
Een geweldige periode, al geeft ze toe
de meest afgrijselijke dingen te hebben gezien.
“Maar je zat in een hecht team. Na
afloop kreeg je een verplichte debriefing,
’s avonds ging je met de hele bemanning
een biertje drinken en thuis vertelde je alles
nóg een keer. Blijkbaar werkt dat heel
goed.”
Ze laat een exemplaar zien van haar proefschrift,
waarvan het omslag een grote passie
voor zeezeilen verraadt – iets dat ze al
doet vanaf haar veertiende. Ze gaf er zelfs
les in. Die zeilpassie viel lange tijd niet te
combineren met het werk, maar nadat een
collega-traumatoloog voor zijn zeiltochten
een extra bemanningslid zocht heeft ze
weer aan haar zeilverslaving toegegeven.
Ze houdt sowieso erg van reizen, liefst samen
met de transplantatiechirurg met wie
ze haar leven deelt.
Meer centralisatie
Schipper wijst naar een schema in haar
proefschrift. Het geeft haar visie weer op
factoren die bepalend zijn voor de uitkomst
van een operatie. “Natuurlijk, de
conditie van de patiënt, de aard van de
botbreuk en de gebruikte implantaten om
zo’n breuk te fixeren zijn uitermate belangrijk,
maar wat men al te vaak vergeet is dat
alles afhangt van de ervaring en kundigheid
van de chirurg.” Daarom pleit ze sterk
voor verdere centralisatie van de traumachirurgie,
want hoe meer ongevalslachtoffers
een chirurg ziet, hoe meer ervaring
deze opdoet.
Aan de muur hangt een grote kaart van
Nederland, waarop met elf stippen de traumacentra
zijn gemarkeerd. Hier zijn zo’n
50 traumachirurgen werkzaam. Het lumc
vormt samen met het Medisch Centrum
Haaglanden en het HagaZiekenhuis Traumacentrum
West, tegenwoordig goed voor
jaarlijks zo’n 300 polytraumapatiënten,
ééntiende van het landelijk aantal. Dat lijkt
heel wat, maar in haar oratie rekent Schipper,
sinds vorig jaar hoofd van dit traumacentrum,
de noodzaak voor van verdere
centralisatie: “Als in Nederland alle ongevalpatiënten
in traumacentra terechtkomen,
komt dat neer op één polytraumapatiënt
per traumachirurg per week. In buitenlandse
traumatologische top-centra zijn
dat er al gauw 30!”
[ 22] 17 oktober 2009 | nummer 8

het
Gevulde koeken
Er is nog een
lange weg te
gaan. Schipper:
“Aan
traumacentra
de
schone
taak om
te coördineren
waar
patiënten het
best kunnen
worden behandeld.
Helaas
wordt de verdeling
van patiënten nog
te zeer door emoties
gestuurd, bepaalt de
kwaliteit van de gevulde
koeken op een Eerste-hulpafdeling
of de ambulance daar al of
niet zijn traumapatiënten aflevert
en zijn afspraken nog te zeer gebaseerd
op egogevoelens van chirurgen. Er
kan zelfs sprake zijn van een heuse
territoriumstrijd, bijvoorbeeld tussen
traumachirurgen en orthopedisch
chirurgen die kibbelen over
wie patiënten met fracturen
moet en mag behandelen – een
situatie die in het lumc overigens
niet aan de orde is. Binnen
de traumatologie zijn
vele subspecialisaties te benoemen
en het is logisch
dat bijvoorbeeld een slachtoffer
met brandwonden er
baat bij heeft snel in contact
te komen met een traumatoloog die
juist daarin heel veel expertise heeft. Ik
zou dan ook graag zien dat vakgenoten
zich meer specialiseren.”
OK-lampen met camera’s
Het brengt ons op de x-factor van
het onderwijs. “In Leiden zetten traumachirurgen
en orthopeden een alom geprezen
onderwijsblok neer en we beschikken
over liefst twee verschillende oefenlocaties,
zogeheten skillslabs. Daar zijn ok-lampen
voorzien van camera’s, opdat cursisten de
kunst kunnen afkijken. Verder maken we
speciale e-learning programma’s.” Ook is
Schipper nauw betrokken bij de tweedaagse
cursus Advanced Trauma Life Support,
waarin assistenten in chirurgie, anesthesie
en spoedeisende hulp een kapstok wordt
aangereikt voor de opvang en behandeling
van polytraumapatiënten. Als
atls-voorzitter in Nederland werkte
ze met diverse inhoudsdeskundigen
samen aan het optimaliseren van
een internationaal atls-lesboek.
Botgenezing
Traumachirurgie is géén
vakgebied dat breed de aandacht
trekt met spectaculaire onderzoeksresultaten.
“Door het onvoorspelbare
en acute karakter is
het lastig factoren uit te sluiten
die
de interpretatie
van de onderzoeksgegevens
bemoeilijken”,
verklaart Schipper,
“maar dat betekent
nog niet dat je
geen aantrekkelijk onderzoek
kunt doen.” Ze zoekt zoveel
mogelijk aansluiting bij bestaande onderzoeksgroepen.
Een belangrijk thema
is botgenezing: waarom geneest
een onderbeen bij de één binnen
vier maanden en bij de ander
niet? Wisselende stevigheid
van het fixatiemateriaal?
Slikt de patiënt medicijnen
die botopbouw beïnvloeden?
Ligt het aan de chirurg? Aan
genetische factoren? Schipper:
“We weten dat sommige
patiënten te veel of juist
te weinig aanmaken van bepaalde
eiwitten die invloed hebben
op botgenezing. Voor wat betreft dit
soort moleculaire en celbiologische
vragen hopen we veel te leren
van tijdens operaties afgenomen
botbiopten. Voor epidemiologische
aspecten kunnen we putten
uit het gegevensbestand van de traumaregistratie.”
■
Ligt het aan de chirurg?
Aan genetische factoren?
Leids Universitair Medisch Centrum [ 23]

Leidse studenten Biomedische Wetenschappen voeren elk jaar een jaaropdracht uit: een opdracht met zowel biomedische als maatschappelijke
kanten. In het tweede studiejaar interviewen ze daarvoor een promovendus en schrijven vervolgens een leesbaar artikel over diens onderzoek.
In deze Cicero plaatsen wij het best beoordeelde artikel van de huidige jaargang. Volgend jaar maken andere studenten weer kans op plaatsing.
Met kleuren het slaapritme aanpassen
De haan wekte ons vroeger met zijn gekraai in de ochtend.
En anders werden we zelf wel wakker – door onze biologische
klok. Dat is een klok in onze hersenen die het slaapwaakritme
bepaalt. Een feilloos mechanisme, of toch niet?
En wat is de invloed van specifieke kleuren licht op de biologische
klok? Promovenda Floor van Oosterhout vertelt.
door Gido Gravesteijn en Ewoud Ewing foto Marc de Haan
De biologische klok, die vlak boven de oogzenuw in de hypothalamus
zit, regelt het slaapwaakritme. Hij heeft invloed
op biochemische en fysiologische processen en ons
gedrag door de dag heen. “De biologische klok heeft een ritme dat
ietsje langer is dan 24 uur”, vertelt biologe Floor van Oosterhout.
“Daarom moet hij continu worden bijgesteld.”
Van Oosterhout doet bij prof. dr. Joke Meijer (Moleculaire Celbiologie)
onderzoek naar de invloed van licht op de biologische klok
in muizen. Haar promotieonderzoek bestaat uit drie onderdelen.
Eén daarvan richt zich op de invloed van uv-licht op de muis, om
te begrijpen welke oogpigmenten de verbinding met de biologische
klok leggen. De mens heeft staafjes en kegeltjes. De drie typen
kegeltjes, die in de diepste laag van het netvlies liggen, kunnen
de kleuren rood, blauw en groen waarnemen. De muis heeft
maar twee pigmenten: een voor groen licht en een voor uv-licht.
Melanopsine
“Een tiental jaar geleden leken de kegeltjes en staafjes – de ‘visuele’
pigmenten – de enige fotopigmenten te zijn”, zegt Van Oosterhout.
“Toen werd het pigment melanopsine ontdekt, dat bij zowel
mens als muis voorkomt. Dit pigment zit niet in de diepste laag
van het netvlies, maar een laag erboven.” Melanopsine staat rechtstreeks
in contact met de biologische klok. Het pigment reageert
langzamer dan de normale pigmenten en kan meerdere lichtperiodes
over de tijd integreren, dus een soort optelsom maken. “Men
dacht toen dat alleen het pigment melanopsine invloed uitoefent
op de biologische klok. Maar de visuele pigmenten blijken toch
ook invloed te hebben, en die invloed onderzoek ik nu.”
Meten met lichtpulsen
Van Oosterhout kijkt naar de effecten van verschillende kleuren
led-licht op de muizen. “Dit zijn met name korte golflengten, zoals
groen, blauw en uv-licht”, licht ze toe. “Om de elektrofysiologische
respons van de biologische klok op bepaalde kleuren licht
Philips kan zijn wakker-word-lampen
straks aanpassen op kleuren licht die
nodig zijn voor de biologische klok
te meten, implanteer ik een micro-elektrode in de biologische
klok van de muis.” De lichtrespons meet ze door ieder uur een
lichtpuls van vijf minuten te geven. Via de micro-elektrode kan
de promovenda het verschil in respons overdag en ’s nachts meten,
maar ook verschillen in respons op de lichtintensiteit van de
kleuren groen, blauw en uv-licht. “Het onderzoek heeft al geresulteerd
in een mooie respons op uv-licht; iets dat niet eerder is
aangetoond.”
Uitgerust wakker worden
Tot nu toe heeft Van Oosterhout alleen normale muizen onderzocht,
maar ze is ook van plan om samen met de Universiteit van
Oxford naar knock-out muizen te kijken. “Bij deze muizen zijn
bepaalde pigmenten in het netvlies genetisch uitgeschakeld”, legt
ze uit. Door de resultaten te vergelijken met die van de gewone
muis, zal duidelijk worden welke pigmenten belangrijk zijn voor
de respons van de biologische klok. Verschillende pigmenten zouden
verschillende effecten kunnen hebben op de verschuiving en
lengte van het slaapwaak-ritme.
Hoewel haar promotietijd er bijna opzit, laat de biologische klok
haar nog niet los. Als postdoc gaat Van Oosterhout onderzoek
doen naar de invloed van de biologische klok op de effectiviteit
van geneesmiddelen bij mensen. De samenwerkende groepen van
het lumc en het Centre for Human Drug Research hopen zo in
de toekomst de timing van medicatie optimaal te maken. Nut
buiten de kliniek is er ook: “Na het onderzoek bij mensen kan
Philips zijn wakker-word-lampen, die de zonsopgang nabootsen,
beter aanpassen op de kleuren licht die nodig zijn voor de biologische
klok”, zegt Van Oosterhout. Maar of je dan ook echt minder
moe uit bed stapt, blijft de vraag.
■
[ 24] 17 oktober 2009 | nummer 8

Onrijpe hersenen
Jaarlijks worden er in Nederland 14.000
kinderen prematuur geboren, dat wil zeggen
bij een zwangerschapsduur van minder
dan 37 weken. Ongeveer 2.500 van
deze kinderen worden zeer prematuur geboren,
bij een zwangerschapsduur van
minder dan 32 weken. Belangrijke vooruitgangen
in de zorg en behandeling van
zeer premature pasgeborenen hebben de
afgelopen decennia geleid tot een hogere
overlevingskans en gunstiger uitkomst van
zeer premature pasgeborenen. Desondanks
hebben deze kinderen nog steeds
een verhoogde kans op schade aan de hersenen
en problemen met de motorische en
mentale ontwikkeling.
Lara Leijser (Kindergeneeskunde) heeft de
hersenen van te vroeg geborenen uitgebreid
bestudeerd. In haar proefschrift
Imaging the preterm infant’s brain beschrijft
zij de bevindingen bij beeldvorming van
de hersenen van zeer premature pasgeborenen
met behulp van moderne, kwalitatief
hoogstaande echo- en mri-technieken.
Voorafgaand aan haar promotie op 14 oktober
werd een symposium georganiseerd,
waar sprekers uit binnen- en buitenland op
het promotie-onderwerp in gingen.
De onderzoekers volgden premature baby’s
met echoscopie gedurende de tijd dat
ze in het ziekenhuis verbleven. Op de uitgerekende
datum maakten zij een mriscan.
Controlebezoeken vonden plaats na
3 maanden, een jaar en twee jaar. Leijser
richtte zich vooral op de beeldvorming
van de witte stof en de diepe grijze stof, de
diepe hersenkernen. Op de echo’s van premature
baby’s is te zien dat die diepe hersenkernen
witter zijn dan die van op tijd
geboren kinderen. “We hebben met ons
onderzoek aangetoond dat het hier om rijpingsprocessen
gaat en niet om schade.
Dit is dus niet iets om je zorgen over te
maken als ouders of als arts. Verder hebben
we aangetoond dat echografie onvoldoende
betrouwbaar is voor het aantonen
van schade aan de witte stof. Een mri rond
de uitgerekende datum is daarom wenselijk
bij zeer prematuur geboren kinderen.”
(CW)
■
Co-promotor Gerda van Wezel-Meijler maakt een echo
bij een baby
foto Marc de Haan
HOE ZIT DAT?
Volop vocht
Soms is in de wachtkamer al duidelijk waar
een patiënt voor komt. Een plasje water rond
een stoel, afkomstig van de handen, en de
huidarts weet genoeg. Hyperhidrosis is de
doktersterm voor overmatig zweten. Het euvel
kan plaatselijk zijn, maar ook over het hele
lichaam voorkomen, vertelt dr. Stan Pavel
(Huidziekten). “In dat geval noemen we het
systemisch.” Handen, voeten en oksels zijn de
meest getroffen lichaamsdelen bij mensen
die plaatselijk te veel zweet produceren.
“Mensen schamen zich er soms zo voor dat ze
geen hand durven geven. De aandoening kan
een enorme impact hebben op iemands sociale
en professionele functioneren.” Soms volstaan
simpele – maar niet altijd makkelijk uitvoerbare
– adviezen als afvallen en koffie en
gekruid eten minderen. Ook bepaalde medicijnen
kunnen overmatig zweten als bijwerking
hebben. Vaak is echter niet precies bekend
wat de oorzaak is. Gelukkig zijn er inmiddels
wel diverse behandelopties. Bij plaatselijke
hyperhidrosis kan de huisarts een zalf
met aluminiumchloride voorschrijven. Hoe
dat precies werkt is niet bekend, maar het
helpt bij een deel van de mensen. Dat geldt
ook voor iontoforese: de te behandelen gebieden,
meestal handen of voeten, worden
een minuut of twintig in een bak water gehouden
waar een lichte gelijkstroom doorheen
gaat. De patiënt ervaart
dit als een lichte prikkeling.
Ook het tegenwoordig vaak
voor cosmetische doeleinden
gebruikte botulinetoxine (botox)
kan soelaas bieden tegen
overmatig zweten. “Nadeel is
wel dat het ingespoten moet
worden en dus pijnlijk kan
zijn. Bovendien moet zo’n behandeling
na een aantal
maanden herhaald worden,
als hij is uitgewerkt”, aldus
Pavel. Wie blijvend van een
teveel aan zweet verlost wil
worden, kan zijn heil zoeken
in de chirurgische hoek. Bij
een sympathectomie bijvoorbeeld
worden de zenuwen die
de problematische zweetklieren
aansturen doorgesneden.
“Zo’n operatie is vaak het
laatste redmiddel, want het
kan complicaties met zich
meebrengen. Bovendien
treedt soms compensatoir
zweten op; de transpiratie
verplaatst zich dan naar een
andere plek van het lichaam.”
Een andere drastische behandeling
is het verwijderen van
de zweetklieren door curetta-
ge. Hierbij worden een aantal kleine gaatjes in
de huid gemaakt waarlangs de zweetklieren
verwijderd worden.
Mensen die over het hele lichaam last hebben
van te veel zweet kunnen baat hebben bij het
middel oxybutynine in een pil of een pleister.
“Dat medicijn is eigenlijk geregistreerd voor
mensen met blaasklachten, maar als bijwerking
blijkt het ook de hoeveelheid zweet te
verminderen. Het geeft in de meeste gevallen
een goed, maar tijdelijk, resultaat.”
Tot slot: waarom verspreidt zweet in de oksels
wel een typische zweetgeur en zweet van de
handen niet? En waarom stinkt het zweet van
kinderen niet? “Er zijn twee typen zweetklieren:
de eccriene en de apocriene klieren”, legt
Pavel uit. De eccriene klieren zijn over het hele
lichaam aanwezig en scheiden bij iedereen
een waterachtig zweet af “Pas tijdens de puberteit
worden ook de apocriene klieren actief,
in onder meer de oksels en de liezen. Zij
produceren melkachtig zweet waar bacteriën
in kunnen gaan groeien. Handzweet stinkt
niet, omdat er op de handen geen apocriene
zweetklieren voorkomen.” Hij heeft wel goed
nieuws voor mensen (of hun omgeving) die
last hebben van een penetrante zweetgeur.
“Omdat de transpiratiegeur wordt veroorzaakt
door bacteriën, kun je die geur effectief
bestrijden met antibacteriële zeep.” (RH) ■
foto Arno Massee
Leids Universitair Medisch Centrum 17 oktober [ 25] 2009 | nummer 8

HORA EST
Verstoord watermanagement
Ziekte of overgewicht kan het watermanagement
van het lichaam flink
verstoren. Promovenda Minneke
Coenraad onderzocht welke factoren
daarbij een rol spelen. En of vrouwen
met overgewicht meer vocht vasthouden,
zoals ze zelf vaak zeggen.
door Els van den Brink
Water drinken en verbruiken we
de ene dag meer dan de andere.
Ons lichaam is goed in staat
om met dat soort variaties om te gaan en
de hoeveelheid water in ons lichaam op
een stabiel niveau te houden. Een knap
staaltje watermanagement. Promovenda
Minneke Coenraad onderzocht hoe dit
lichamelijke watermanagement, oftewel
watermetabolisme, verstoord kan worden
door ziekte of overgewicht.
Zouttekort
Bij ziektes zoals levercirrose of chronisch
hartfalen is een verstoring van het watermetabolisme
een regelmatig voorkomend
verschijnsel. Het is voor artsen lastig om
de onderliggende oorzaak van het verstoorde
watermetabolisme goed vast te
stellen. “Een belangrijk aanknopingspunt
daarbij is of iemand te veel of juist te weinig
vocht vasthoudt. Maar in de helft van
de gevallen blijkt de inschatting hiervan
niet juist te zijn”, zegt Coenraad. Vaak
wordt een dergelijke verstoring indirect
vastgesteld in de vorm van hyponatriëmie:
een te laag natriumzoutgehalte in het
bloed. Hyponatriëmie kan ontstaan door
een tekort aan zout, maar ook door een
overschot aan water. Coenraad vertelt: “In
medische handboeken zijn mooie lijsten te
vinden van ziekten die de onderliggende
oorzaak kunnen vormen. Maar het is niet
bekend hoe vaak deze ziekten voorkomen.
Voor artsen is het lastig vast te stellen om
welke oorzaak het gaat, en hoe en wanneer
de behandeling moet plaatsvinden.” Coenraad
besloot daarom uit te zoeken welke
Stelling
Volgens de wetten van de evolutietheorie
zou overheidssteun voor de financiële
sector contraproductief zijn want dit
verstoort de natuurlijke selectie in de
economie
Robert ten Hove
Coverfoto van Coenraads proefschrift: een Curaçaos model in klederdracht op het Curaçaose strand.
Het overgewicht van de vrouw en het zeewater staan symbool voor het onderwerp van Coenraads
onderzoek; de Curaçaose elementen verwijzen naar haar land van herkomst.
oorzaken van hyponatriëmie in de praktijk
het meeste voorkomen en onderzocht
daartoe verschillende patiënten met hyponatriëmie.
Twee oorzaken van hyponatriëmie
bleken vooral veel voor te komen: levercirrose
en een verlies van zout buiten
de nieren, bijvoorbeeld door braken.
Coenraad onderzocht verder welke watermetabolisme-hormonen
een rol spelen bij
hyponatriëmie. Ze zag dat de patiënten
met hyponatriëmie een verhoogde hoeveelheid
van het hormoon vasopressine in
hun bloed hadden. Tijdens de behandeling
ging deze hormoonspiegel echter niet
omlaag, terwijl de behandeling wat betreft
hyponatriëmie vaak wél aansloeg. Er zijn
nu medicijnen in ontwikkeling die wel op
vasopressine aangrijpen, waarmee hyponatriëmie
behandeld zou kunnen worden.
Coenraad denkt dat artsen moeten oppassen
met het voorschrijven van zulke medicijnen,
omdat je daarmee de hyponatriëmie
wel kan behandelen, maar tegelijkertijd
de vochthuishouding verder kan verstoren.
Overgewicht
Daarnaast onderzocht Coenraad het watermetabolisme
bij gezonde vrouwen met
overgewicht. Ze legt uit: “Vrouwen met
overgewicht zeggen vaak dat ze veel vocht
vasthouden. Ik wilde uitzoeken of dat inderdaad
klopt, en of een signaal vanuit de
vetcellen de waterhuishouding beïnvloedt.”
Coenraad liet een groep vrouwen
zo snel mogelijk ruim een liter water drinken,
waarna ze onderzocht hoeveel ze
daarvan binnen drie uur weer konden uitplassen.
Vrouwen met overgewicht konden
in de tijd niet alles uitplassen, in tegenstelling
tot vrouwen met normaal gewicht. Na
het volgen van een streng dieet gedurende
een maand, lukte het overigens wel. Coenraad
kon echter niet achterhalen welk signaal
hiervoor verantwoordelijk was.
Coenraad ontdekte tot haar verrassing dat
de vrouwen met overgewicht door het
drinken van een grote hoeveelheid water
niet alleen vocht vasthielden, maar ook te
maken kregen met een verhoogde bloeddruk.
Het volgen van een dieet veranderde
daar weinig aan. “Dat kan belangrijke consequenties
hebben, al is nog niet duidelijk
of water drinken in kleinere porties hetzelfde
effect heeft”, vertelt Coenraad.
“Water drinken wordt vaak geadviseerd als
middel om af te vallen. Dat zou misschien
niet zo onschadelijk kunnen blijken te
zijn als het op het eerste gezicht lijkt.”
Coenraads promotor prof. dr. Edo Meinders
wil dit verder uitzoeken.
Herkomst
Minneke Coenraad promoveerde op
15 oktober 2009 bij prof. dr. Edo Meinders
en prof. dr. Jan Bolk (beiden Interne geneeskunde)
op haar proefschrift getiteld
‘Water metabolism, vasopressin and leptin’.
Tegenwoordig werkt ze in het lumc als
maag-darm-lever-arts.
■
[ 26] 17 oktober 2009 | nummer 8

Dikke buiken en de vaten
Reza Alizadeh Dehnavi (32) is iemand die goed weet wat hij wil en daar gericht
naartoe werkt. Zijn onderzoek naar de beeldvorming van aderverkalking –
waarop hij op 6 oktober promoveerde – is achter de rug en nu gaat hij verder
met zijn opleiding tot cardioloog.
In de rubriek ‘Blijvertje’ portretteren we
een promovendus die na zijn promotie
in het LUMc blijft werken
ik op mijn vijftiende van
Iran naar Nederland kwam,
“Toen
sprak ik de taal nog niet. Na
mijn – internationale – middelbare school
heb ik daarom een intensieve cursus Nederlands
gevolgd, zodat ik hier geneeskunde
kon gaan studeren. Vorig jaar ben ik
begonnen aan mijn opleiding tot cardioloog.
Ik ben nu bezig met de interne vooropleiding
van twee jaar en heb nog vier
jaar studie voor de boeg. Cardiologie trekt
mij omdat je er veel te maken hebt met
acute geneeskunde: zieke mensen die snel
een behandeling of interventie nodig hebben.
Daarnaast vind ik de hemodynamiek
heel interessant: het mechanisme van het
lichaam dat de bloedsomloop in stand
houdt. Bovendien werk je in dit vakgebied
heel zelfstandig en zie je vrij snel resultaat
van je werk.
Mijn promotieonderzoek heb ik gedaan
op de afdeling Vasculaire Geneeskunde. Ik
heb onderzocht hoe je aderverkalking in
beeld kunt brengen met de 3 Tesla mriscanner.
Daarnaast heb ik bekeken wat de
relatie is tussen aderverkalking, een lage
ontstekingsgraad in het lichaam en viscerale
obesitas, oftewel een dikke buik. Ten
slotte wilde ik weten of de voortgang van
aderverkalking kan worden voorkomen
door het aannemen van een betere leefstijl
en het toedienen van het medicijn rosiglitazon,
dat zowel viscerale obesitas als ontsteking
beïnvloedt.
Het aanpassen van de leefstijl blijkt grote
positieve effecten te hebben op de vaten.
Dus: gezonder eten, meer bewegen en niet
roken. Het toedienen van het medicijn bovenop
die gezonde leefstijl heeft eigenlijk
geen toegevoegde waarde. Verder zag ik
dat inflammatie en dikke buiken onafhankelijk
van elkaar invloed hebben op aderverkalking.
Natuurlijk blijf ik in het lumc. Het is voor
mij een aantrekkelijk ziekenhuis omdat ik
er zowel mijn opleiding als mijn onderzoek
kan doen. Het is ook een van de betere
opleidingsklinieken voor cardiologie
in Nederland. Of ik ooit terug ga naar
mijn geboorteland? Ik weet het niet. Ik
heb hier mijn leven en mijn vrienden,
maar gevoelsmatig blijft er natuurlijk wel
een band. Ik zie wel waar het leven mij
brengt.” (CvdS)
■
foto Marc de Haan
BLIJVERTJE
Verder promoveerden
22 september: Marloes Waanders, Clinical
and immunological aspects of pretransplant
blood transfusions. Promotoren: prof. Frans
Claas en prof. Anneke Brand (beide Immunohematologie).
Over het effect van
het geven van bloedtransfusies voorafgaand
aan een nier-pancreastransplantatie.
23 september: Alexandr Nemec, Antimicrobial
resistance and clonality in Acinetobacter
baumannii. Promotor: prof. Peterhans
van den Broek (Infectieziekten). Over de
moleculaire basis van meervoudige resisitentie
tegen antibiotica van de ziekenhuisbacterie
Acinetobacter baumannii.
24 september: Saskia Kuipers, Air Travel
and Venous Thrombosis, Results of the
WRIGHT study – Part I: Epidemiology en
Anja Schreijer, Air travel and venous thrombosis,
results of the WRIGHT study – Part II:
Mechanism. Promotoren: prof. Frits Rosendaal
(Klinische Epidemiologie) en prof.
Harry Büller (UvA). Over vliegreizen en
veneuze trombose.
1 oktober: Robert ten Hove, Molecular detection
of intestinal parasites for clinical diagnosis
and epidemiology. Promotor: prof. André
Deelder (Parasitologie). Over het opsporen
van darmparasieten met moleculaire
technieken (PCR) ten behoeve van
diagnostiek en epidemiologie.
6 oktober: Reza Alizadeh Dehnavi, Magnetic
Resonance Imaging of Atherosclerosis.
Promotoren: prof. Hans Romijn (Endocrinologie),
prof. Albert de Roos (Radiologie)
en prof. Wouter Jukema (Hartziekten).
Zie de rubriek ‘Blijvertje’.
14 oktober: Thomas Dijkmans, Doublecortin-like
kinase and neuronal differentiation. Promotor:
prof. Ron de Kloet (LACDR). Over
de onderliggende moleculaire biologie van
de ontwikkeling van het zenuwstelsel.
14 oktober: Lara Leijser, Imaging the preterm
infant’s brain. Promotor: prof. Frans
Walther (Kindergeneeskunde). Zie pag. 25
van deze Cicero.
15 oktober: Liesbeth Winter, From Cardiogenesis
to Cardiac Regeneration. Promotoren:
prof. Adri Gittenberger-de Groot en
prof. Rob Poelmann (beide Anatomie &
Embryologie). Over de mogelijkheden van
volwassen, menselijke cellen die afkomstig
zijn uit het epicard voor het repareren van
schade aan het hart.
16 oktober: Jeroen Dillen, Obstetric audit
in Namibia and the Netherlands, VUmc. Promotor:
prof. Jos van Roosmalen (Verloskunde).
Over een instrument om de kwaliteit
van verloskundige zorg te beoordelen
in zowel lage inkomenslanden als in Nederland.
■
Leids Universitair Medisch Centrum [ 27]

Volmaakt opgelapt
Voor Berend Strik (1960) is een foto nooit helemaal af.
“Wat een foto ons vooral toont, is een gemis, een afwezigheid”,
aldus de kunstenaar. Om die reden voegt hij
lapjes stof aan de foto toe, of accentueert hij details met
naald en draad om het verhaal van de foto te vervolmaken.
Aanvankelijk gebruikte hij zwart-wit foto’s uit zijn
familiealbum die hij met gekleurd garen nieuwe betekenis
gaf. Op één foto zien we zijn moeder op vakantie,
omgeven door een glooiend berglandschap. Met rood
gaas bewerkte hij de wapperende sjawl om haar hoofd
en met stukjes fluweel bracht hij schaduwen aan in het
gebergte. Terwijl de beelden door het verstrijken van de
tijd vervagen, blijven details dankzij de kleurrijke applicaties
zichtbaar. Het is alsof Strik met naald en draad
zijn herinneringen vast wil houden en tot leven brengen.
Ook bestaande architectuurfoto’s, bedoeld om de architectuur
zo puur mogelijk te laten zien, voorziet hij van
applicaties. Met naald en draad versterkte hij de contouren
van gebouwen en ontrafelde hij de geometrische
strakheid.
Sinds enkele jaren bewerkt hij kleurenfoto’s die hij zelf
heeft geschoten. Deze foto ‘Ramallah’ is gemaakt naar
aanleiding van een architectuurreis die Strik maakte
door Israël, Oost-Jeruzalem en op de Westelijke Jordaanoever.
Met laagjes stof accentueerde hij de rommelige
constructie van de huizen. “Door deze beelden te bewerken
met draad en stof kan ik de tijdelijkheid van deze
bouwsels omzetten in iets permanents, iets tastbaars en
ook wel iets onaanvechtbaars”, aldus Strik.
(SvN) ■
Berend Strik, Ramallah, Stitched C-print, 100 x 150 cm, 2009
De kunstwerken in deze rubriek zijn onderdeel van de kunstcollectie van het LUMC.