Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
tatieverlies veroorzaken. De kans om door je buren of kennissen erop aangekeken
te worden als je regelmatig iets steelt, kan voldoende reden zijn om je aan
deze norm te houden.
Stel nu dat aanvankelijk het overgrote deel van de leden van een groep een
bepaalde norm onderschrijft en zich conform de norm gedraagt. Dit doen zij niet
alleen omdat zij de norm hebben geïnternaliseerd, maar ook omdat zij zich
bewust zijn van de formele en informele sancties die normovertreding met zich
mee kan brengen. In de praktijk hoeven deze sancties echter slechts zelden te
worden toegepast, doordat bijna niemand de norm overtreedt. In deze situatie
lijkt er weinig bezwaar tegen te zijn om de formele controle op normoverschrijdend
gedrag te verminderen. De reden hiervoor kan zijn gelegen in kostenbesparing
of in een afkeer van controle. Zo werden in Nederland in de loop van de
jaren zestig en zeventig tal van controlemechanismen verminderd: de conducteurs
verdwenen van de trams, het perronkaartje werd afgeschaft en vele winkels
gingen over op zelfbediening. Ook de informele controle nam af, onder meer
doordat de geografische mobiliteit toenam en de sociale band tussen buurtbewoners
verzwakte.
94
Aanvankelijk heeft de afname van formele en informele controle geen merkbare
invloed op het gedrag van mensen, doordat de normen voldoende sterk zijn
geïnternaliseerd om zich ook bij iets minder controle normconform te blijven
gedragen. Dit versterkt de argumenten om de controle nog verder te verminderen.
Op een gegeven moment zijn de sancties op normoverschrijdend gedrag
echter zo sterk verminderd dat sommigen de verleiding niet langer kunnen
weerstaan om de norm te overtreden. Het betreft in eerste instantie mensen die
ofwel de norm niet geïnternaliseerd hebben, ofwel weinig angst hebben voor een
formele bestraffing, ofwel weinig gevoelig zijn voor de effecten van sociale
controle en bijvoorbeeld geen schaamte voelen als anderen hen aanspreken op
hun gedrag. Zij rechtvaardigen winkeldiefstal bijvoorbeeld als proletarisch
winkelen, zwartrijden als een middel om gratis openbaar vervoer te bepleiten en
belastingontduiking omdat je anders een dief van je eigen portemonnee bent.
Ook al gaat het in eerste instantie om een kleine groep, als anderen zien dat je
ongestraft de normen kunt overtreden, tast dit op den duur ook hun geloof in de
norm aan. Het is immers aannemelijk dat de mate waarin de leden van een groep
een norm onderschrijven mede wordt bepaald door het percentage groepsleden
dat zich normconform gedraagt. Naarmate een kleiner deel de norm gehoorzaamt,
zal ook het percentage dat de norm onderschrijft, afnemen. Bovendien is
het aannemelijk dat naarmate minder leden van de groep de norm onderschrijven,
informele sociale controle minder effectief wordt. Immers, iemand die de
norm zelf niet onderschrijft, zal een ander er in het algemeen niet op aanspreken
als hij ziet dat deze de norm overtreedt. Ook als slechts een relatief kleine groep
de norm overtreedt, kan hierdoor op iets langere termijn zowel het geloof in de
norm als de sociale controle afkalven. Als gevolg daarvan zullen weer nieuwe
mensen in de verleiding komen om de norm te overtreden. Op deze wijze kan er