Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

normoverschrijdend gedrag
mele controle tekortschiet en/of men aan een andere, conflicterende norm meer
gewicht toekent.
4.3 de dynamiek van normoverschrijding
Internalisering van normen, formele controle en informele controle staan niet
los van elkaar, maar kunnen elkaar wederzijds beïnvloeden. Dit betekent dat
wanneer een van deze factoren tekortschiet, ook de andere factoren hierdoor
kunnen worden verzwakt. Een aanvankelijk kleine toename van normoverschrijdend
gedrag kan een sterke dynamiek op gang brengen, waardoor zich in de
loop van de tijd grote verschuivingen kunnen voordoen in zowel de steun voor
een norm als het gedrag. Als eenmaal een bepaald omslagpunt is gepasseerd, kan
zich een sneeuwbaleffect voordoen, waardoor een bepaalde vorm van normoverschrijdend
gedrag steeds algemener wordt en de betreffende norm geleidelijk
afkalft, tot zij op den duur mogelijk zelfs geheel verdwijnt.
Dit mechanisme kan worden geïllustreerd aan de hand van een eenvoudig theoretisch
model, waarmee de wisselwerking tussen internalisering van normen,
formele en informele controle en gedrag op het niveau van een groep (bijvoorbeeld
een buurt of club, of de Nederlandse samenleving als geheel) kan worden
geanalyseerd. Dit model is gebaseerd op de rationelekeuzetheorie, waarin wordt
verondersteld dat individuele personen afwegingen maken tussen de kosten en
baten van verschillende gedragsalternatieven. Anders dan gebruikelijk in rationelekeuzemodellen
wordt er hier expliciet rekening mee gehouden dat het
gedrag van mensen niet alleen wordt bepaald door prikkels ‘van buiten’, maar
ook door intrinsieke motivatie, die het resultaat is van de internalisering van
bepaalde normen (zie bijvoorbeeld Akerlof 1980 en Coleman 1990). Hier wordt
volstaan met een verbale beschrijving van het model. De bijlage bij dit hoofdstuk
bevat een formele, wiskundige uitwerking van het model.
93
Stel dat een individu voordeel kan behalen door een bepaalde norm die geldt in
de groep waarvan hij of zij deel uitmaakt, te overtreden. Door internalisering
van de norm, formele controle en informele controle kan hij of zij er niettemin
van worden weerhouden om in strijd met de norm te handelen. Wie de norm
heeft geïnternaliseerd, krijgt spijt, berouw of een schuldgevoel als hij de norm
zou overtreden. Wie vindt dat men geen diefstal mag plegen, maar in een winkel
toch in de verleiding komt om iets te stelen, kan zichzelf daarvan weerhouden als
hij zich realiseert dat die daad een schuldgevoel zou oproepen – ook als niemand
anders er weet van zou hebben. Men kan ook van normoverschrijdend gedrag
afzien uit angst voor de gevolgen indien men wordt betrapt door een officiële
toezichthouder. De kans dat men door een bewaker of het winkelpersoneel
wordt betrapt op winkeldiefstal en de straf die daarop zou volgen, kunnen zo
groot zijn dat ook iemand die winkeldiefstal niet afkeurt, ervan wordt weerhouden.
Ten slotte kan men zich normconform gedragen vanwege informele sociale
controle. Als men niet door een officiële bewaker wordt betrapt, maar wel door
anderen die men persoonlijk kent, kan dit schaamtegevoelens oproepen of repu-