Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

normoverschrijdend gedrag
pen voor het rode stoplicht, kopen een treinkaartje en plegen geen winkeldiefstal,
hoewel zij er in de meeste gevallen voordeel bij zouden hebben om anders te
handelen.
Waarom gedragen de meeste mensen zich overwegend in overeenstemming met
de geldende normen? Er is een problematische, enigszins raadselachtige relatie
tussen normen en gedrag. Het gedrag in action kan door heel veel verschillende
factoren ontstaan. De aard en de ouderdom van de norm en de mate van navolging
in de groep of samenleving als geheel spelen bij normconform gedrag wel
een rol, maar het blijft uiterst lastig om hierover een algemene theorie van normconformiteit
op te stellen. Daarvoor zijn de normsferen eenvoudig te uiteenlopend:
het gedrag in het verkeer (snelheidsnormen, gevaarzettingen) is totaal
verschillend van het invullen van het belastingbiljet en die twee sferen verschillen
weer enorm van bijvoorbeeld de normen voor integriteit bij de vervulling
van ambten. Elke normsfeer heeft een eigen dynamiek en regelmaat.
Niettemin kan in het algemeen wel worden gesteld dat mensen normen niet
alleen gehoorzamen uit angst om gepakt en gestraft te worden indien zij de
normen overtreden. In veel gevallen weegt dit risico niet op tegen het verwachte
voordeel van normoverschrijdend gedrag. De meeste mensen worden – behalve
door de externe prikkels van beloning en straf – ook door intrinsieke motivatie
gedreven om zich normconform te gedragen. Soms is dit simpelweg omdat zij
geen voordeel kunnen ontlenen aan overtreding van de norm. Een bekend voorbeeld
hiervan is rechts rijden op de openbare weg: wie deze norm overtreedt,
treft daarmee in de eerste plaats zichzelf, vanwege het grote risico op een aanrijding.
Een dergelijke norm vervult primair een coördinatiefunctie en wordt dan
ook vrijwel zonder uitzondering nageleefd, zonder dat daarvoor controle en
sancties nodig zijn. Voor vormen van normoverschrijdend gedrag die wel een
direct voordeel opleveren – variërend van belastingfraude tot door rood licht
rijden en winkeldiefstal – is dit minder vanzelfsprekend. Dat toch relatief weinig
mensen zich hieraan schuldig maken, duidt erop dat de meeste deze normen
hebben ‘verinnerlijkt’: zij ervaren het als een (morele) plicht om de norm na te
leven. In de criminologie is de internalisering van normen als factor in normconform
gedrag vooral bestudeerd bij jongeren. Zowel bij de overdracht van
waarden als bij de internalisering van normen zijn voorbeelden van significante
personen het belangrijkst voor het aanleren en in praktijk brengen van normen
(Levering 2004). Ontbreken dergelijke personen met wie kinderen en jongeren
een affectieve relatie onderhouden, dan ontstaat vaak normoverschrijdend
gedrag (zoals ernstige jeugdige delinquenten zeer vaak een disharmonische
opvoeding in een gebroken gezin achter de rug hebben). Maar vanaf een bepaalde
leeftijd worden sociale normen van de eigen leeftijdsgroep minstens even
belangrijk. Wanneer die sociale groepsnormen (peergroup norms) afwijken van
de algemene maatschappelijke normen of van de ouderlijke normen, dan
ontstaan er veel botsingen.
91