Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

normoverschrijdend gedrag
4 normoverschrijdend gedrag
4.1 inleiding
Hoewel de gevleugelde woorden ‘waarden en normen’ anders doen vermoeden,
lijkt de maatschappelijke onvrede die mede aanleiding was tot de adviesaanvraag
aan de wrr vooral verband te houden met een (vermeende) toename van ongewenst
gedrag (zie hoofdstuk 1). In hoofdstuk 3 bleek dat er onder de Nederlandse
bevolking een hoge mate van overeenstemming bestaat over de gedragsnormen
waaraan men zich heeft te houden. Tegelijkertijd is een grote meerderheid van de
bevolking van mening dat het hier juist aan schort: te veel mensen zouden zich
niet aan de algemeen aanvaarde normen houden. In dit hoofdstuk wordt onderzocht
of deze perceptie juist is. Hoe is het gesteld met de feitelijke omvang en de
ontwikkeling van diverse vormen van normoverschrijdend gedrag in Nederland?
De ernst en zorgelijkheid van normoverschrijdend gedrag wordt vanzelfsprekend
in hoge mate bepaald door de aard van de norm die wordt overschreden.
Er is een groot verschil tussen het overtreden van een fatsoensnorm als het
openhouden van een deur en het schenden van het strafrechtelijke verbod op het
doden van een ander mens. Zoals in hoofdstuk 2 is aangegeven zou men globaal
een indeling kunnen maken van onprettig gedrag, via onbehoorlijk en onduldbaar
gedrag tot onwettig gedrag. Gedrag van anderen dat men als onprettig
ervaart maar waarvan men geen schade ondervindt, dient men in het algemeen
gelaten te verdragen. Onbehoorlijk gedrag hoeft men niet zonder meer te accepteren.
In het algemeen dienen de organisaties en instellingen waarbinnen dit
ergerlijke gedrag zich voordoet, erop toe te zien dat bepaalde codes voor fatsoenlijk
gedrag worden nageleefd. Bij onduldbaar gedrag gaat het om gedrag dat
weliswaar overlast voor anderen veroorzaakt maar (net) niet strijdig is met een
wettelijke regel. Doorgaans is dit gedrag wel in strijd met de interne gedragsregels
van organisaties en instellingen, zoals bijvoorbeeld de Nederlandse Spoorwegen
of onderwijsinstellingen. Deze organisaties zijn er dan ook verantwoordelijk
voor om dergelijk gedrag, zeker wanneer het zich frequent voordoet, aan te
pakken. Bij onwettig gedrag is het in het algemeen de taak van de overheid
– meer concreet: politie en justitie – om dergelijk gedrag aan te pakken en tegen
te gaan.
89
Dit hoofdstuk tracht enig inzicht te bieden in de factoren die ten grondslag
(kunnen) liggen aan diverse vormen van normoverschrijdend gedrag. De paragrafen
4.2 en 4.3 geven enige theoretische beschouwingen over de wisselwerking
tussen formele en informele controle en sancties, en over internalisering van
normen en normoverschrijdend gedrag. De paragrafen 4.4-4.12 geven vervolgens
een overzicht van beschikbaar empirisch onderzoek naar uiteenlopende
vormen van normoverschrijdend gedrag. Paragraaf 4.4 schetst een aantal algemene
trends in de ontwikkeling van normoverschrijding, variërend van onpret-