Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

waarden, normen en gedrag: de mening van de bevolking
dan trends in waarden en normen. Hoofdstuk 4 geeft een overzicht van de
beschikbare gegevens over een aantal uiteenlopende vormen van normoverschrijdend
gedrag. Dit hoofdstuk beperkt zich tot de perceptie van normoverschrijdend
gedrag door de burgers. Zoals bekend hoeft dit niet overeen te komen
met het feitelijke vóórkomen van normoverschrijdend gedrag. De uitspraken die
mensen doen over de toename of afname van gedrag waaraan zij zich storen,
geven echter wel een indruk van de ernst van de problematiek van normen en
gedrag in de visie van de ‘gemiddelde’ burger. Behalve aan normoverschrijdend
gedrag wordt ook enige aandacht besteed aan positief gedrag: mensen die méér
doen dan de algemeen aanvaarde normen voorschrijven, zoals vrijwilligerswerk
en giften aan ‘goede doelen’.
De hierboven geschetste problemen bij het meten van waarden, normen en
gedrag zijn het grootst indien men een uitspraak wil doen over de stand van
zaken op een bepaald moment. Hoeveel procent van de bevolking onderschrijft
vrijheid van meningsuiting? Hoeveel procent vindt dat je je moet houden aan de
maximumsnelheid? En hoeveel procent heeft wel eens zwartgewerkt? De absolute
percentages die je hierover uit onderzoek kunt afleiden, zeggen niet veel: de
eerste twee zijn waarschijnlijk veel te hoog en de laatste te laag. Het kan echter
wel zinvol zijn om vergelijkingen tussen percentages te maken. Als de vertekening
die optreedt als gevolg van sociaal wenselijke antwoorden en andere verstorende
factoren (zoals verschillen in interpretatie van een bepaalde vraag) in de
loop van de tijd constant is en niet varieert tussen verschillende groepen, dan is
het mogelijk om redelijk betrouwbare uitspraken te doen over ontwikkelingen
in de tijd en over verschillen tussen bevolkingsgroepen of tussen landen. De
empirische gegevens in dit hoofdstuk beperken zich dan ook voornamelijk tot
dergelijke vergelijkingen. Daarnaast zal ook een poging worden gedaan om de
ontwikkelingen in de tijd te relateren aan de aflossing van generaties. Zijn veranderingen
in waarden, normen en gedrag (mede) het gevolg van het feit dat
oudere generaties worden opgevolgd door jongere generaties die zich kenmerken
door andere waarden, normen en gedrag? Of doen zich in alle generaties vergelijkbare
ontwikkelingen voor?
71
Het was – op een uitzondering na – niet mogelijk voor dit rapport nieuwe data te
(laten) verzamelen. De empirische gegevens in dit hoofdstuk zijn dan ook
afkomstig uit eerder door andere instanties verricht onderzoek. Het is daardoor
onvermijdelijk dat de gepresenteerde gegevens vaak niet aansluiten bij de definities
en interpretaties die in dit rapport van waarden, normen en gedrag worden
gegeven. Dit betekent dat bij voorbaat de nodige terughoudendheid gewenst is
bij het verbinden van conclusies aan het empirische materiaal. In de meeste
gevallen is het alternatief echter dat men afgaat op de eigen persoonlijke ervaringen
of op de indrukken die worden opgeroepen door de media. Aangezien deze
waarschijnlijk een nog sterker vertekend beeld van de werkelijkheid geven,
verdient het toch de voorkeur zich bij een analyse van waarden, normen en
gedrag (mede) te baseren op het beschikbare empirische materiaal, hoe gebrekkig
dit ook moge zijn.