Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
blijven: zwartrijden in het openbaar vervoer, asbakken legen, vuil of ander afval
(bekertjes, aluminium blikjes) wegwerpen op straat, verbale bedreigingen aan
medeburgers (‘Ik weet je wel te vinden vanavond’). Van al deze zaken zou men
bij de politie aangifte kunnen doen (schade toebrengen aan eigendommen of
personen), maar de aard van de klacht is meestal zo dat de politie er weinig mee
kan doen. Echter, door de aard en de frequentie van dergelijke onduldbare gedragingen
zou gelatenheid hier niet op zijn plaats zijn. De maatschappelijke organisaties
die het betreft zouden de confrontatie met dergelijke systematische en
frequente normoverschrijdingen zelf kunnen aangaan en vooral op het systeemniveau
van de organisatie (onder andere meer tijd en geld voor toezicht, meer
geld naar preventie) oplossingen kunnen vinden die de ergernis bij burger én
overheid weg zouden kunnen nemen.
64
De zone tussen onduldbare gedragingen en onwettige gedragingen is vaak grijs.
Een goed voorbeeld hiervan levert het pesten op school, dat wettelijk nergens is
verboden en dus strikt genomen niet valt onder onwettige gedragingen. Toch is
veelvoorkomend pesterig gedrag op scholen niet te dulden en doen scholen er,
onder aansporing en ondersteuning van het ministerie van Onderwijs, Cultuur
en Wetenschappen, veel aan om dit gedrag tegen te gaan. Wat precies wel en niet
onder pesten valt en in welke frequentie dit gedrag vóórkomt valt onder de
oordeelsbevoegdheid van de school zelf, maar de overheid stelt die scholen wel
in staat het betreffende kwalijke gedrag te bestrijden. De sociale code van de
schoolgemeenschap zelf bestrijdt hier een andere sociale code, die leeft onder
bepaalde leerlingen, terwijl de overheid een actief interventiebeleid voert zonder
daartoe wettelijk verplicht te zijn. Er is dus sprake van een dynamische interactie
tussen de drie soorten normen.
Ook in andere gevallen kan de sociale norm vooruitlopen op de juridische norm
of die zelfs overbodig maken. Zo sprak de toenmalige minister-president Kok
zich in het openbaar negatief uit over de exorbitant hoge extra beloningen die
leden van raden van bestuur van grote ondernemingen ontvingen. Later formuleerde
een speciale commissie onder leiding van Tabaksblat normen voor het
gedrag van leden van raden van bestuur en voor commissarissen. Net als bij het
pesten op school is hier sprake van een sociale code (zelfverrijking onder
bestuurders) die openlijk botste met andere sociale codes (tegen zelfverrijking).
Het gedrag wordt gereguleerd door een nieuw afgesproken code, met steeds de
mogelijkheid om van deze nieuwe sociale code een wettelijk geregelde gedragscode
te maken. De overheid, in casu een minister-president, fungeerde hier als
morele aanjager van zelfregulerend gedrag, al of niet vooruitlopend op een parlementaire
meerderheid die de waarden van een sociale code in wetten neerlegt.
Onwettige gedragingen
In theorie biedt deze categorie van normoverschrijdingen de minste problemen,
in de praktijk echter komt hier het gehele politie- en justititiebeleid aan de orde.
Als het voorbeeld van de gedragingen in het openbaar vervoer wordt vastgehouden,
gaat het hierbij om zwartrijden in tram, metro of trein, om het bedreigen of