Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

een verkenning van de begrippen ‘waarden’ en ‘normen’ en de problemen die hiermee samenhangen
Naast de praktische conclusie dat een overheid al deze ergernissen niet kan
verhinderen, is er een principiële kwestie óf de overheid bij dergelijke fatsoensnormen
een rol te spelen heeft. De stelling in de vvd-publicatie Respect en
burgerzin, waarden en normen in liberaal perspectief (vvd 2003: 55) dat
“toezicht op fatsoenlijk gedrag door burgers onderling een zeer belangrijke
manier is om een norm te doen gelden”, is daarom op zijn minst dubbelzinnig te
noemen. Welk soort norm – moreel, juridisch, sociaal – wordt hiermee bedoeld?
Als het erom gaat om burgers aan te sporen elkaar op onprettig en onfatsoenlijk
gedrag aan te spreken, is het slechts aanvaardbaar zolang het bij ‘aanspreken’
blijft (hoewel dat ook vaak onverstandig, want escalerend kan blijken te zijn).
Zodra het aanspreken ‘met harde hand’ vergezeld gaat, wordt een juridische
norm overschreven bij de poging een sociale fatsoensnorm te handhaven. De
hieraan gekoppelde stelling dat “bij wangedrag sociale correctie door medeburgers
duidelijk dient te worden gesteund” (2003: 55) is evenzeer kwestieus, als die
steun van de overheid dient te komen en als de uitleg van de termen ‘wangedrag’
en ‘sociale correctie’ volledig aan de burgers zelf over wordt gelaten.
De ergernissen over onbehoorlijk gedrag dienen bestreden te worden door in de
organisaties en instellingen waarin het ergerniswekkende gedrag veelvuldig
voorkomt meer aandacht en ruimte te geven voor het bewaren en bewaken van
sociale codes voor fatsoenlijk gedrag (zie hiervoor hoofdstuk 7). In opvoeding en
onderwijs zou meer aandacht kunnen worden besteed aan het bestaan en de
inhoud van dergelijke fatsoencodes; de overheid zou eigen initiatieven van
burgers daartoe bij het beheer van de openbare ruimte kunnen ondersteunen,
maar een van bovenaf opgelegde fatsoenscode en een aansporing aan burgers om
die op willekeurige wijze zelf te handhaven, is tegenstrijdig aan het waarden- en
normenpatroon van een samenleving, waarin een bepaalde vrijheid in de
persoonlijke sfeer wordt geëerbiedigd.
63
Van onbehoorlijke tot onduldbare gedragingen
De ergernissen om wangedrag, wanordelijk gedrag en onbeschofte en onuitstaanbare
gedragingen kunnen niet met eenzelfde gelatenheid geduld worden. Er
is een oplopende reeks van ergerniswekkend gedrag, waarbij de overlast van deze
gedragingen voor burgers toeneemt en groter en minder duldbaar wordt. Het is
moeilijk om de precieze grenzen tussen onprettig, onbehoorlijk en onuitstaanbaar
te trekken. Maar veel gedragingen van meer bezwarende aard hebben
meestal een juridische component of overschrijden reeds een rechtsnorm. Een
paradigmatisch voorbeeld is hier, net als zojuist, ontleend aan het openbaar
vervoer: reizigers die hun benen op een andere zitbank leggen, iets wat niet
uitsluitend door jongeren in Enkhuizen wordt gedaan, maar ook door vermoeide
yuppies aan het einde van een werkdag. Onprettig? Onbehoorlijk? Onuitstaanbaar?
Onduldbaar? Onwettig? Er kan tegen worden opgetreden, maar dit is
vooral een kwestie van de eigen verantwoordelijkheid van de betreffende organisatie
en de kosten en moeite die deze hiervoor over heeft. Zo zijn er meer voorbeelden
te geven waar het betreurde gedrag en de irritatie zwaarder van aard
worden, maar de handhaving en sanctionering evenredig lastig of zeer kostbaar