Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
bijna automatisch tot de gedachte dat een van de maatschappelijke redenen voor
het ‘waarden- en normendebat’ zou kunnen liggen in de in ons land veelvuldig
gepercipieerde afname van normconformiteit en sanctietoepassing: de normen
voldoen niet meer aan de basisverwachting die men van normen heeft, namelijk
dat ze worden nageleefd. Kortom, niet de inhoud van waarden en normen vormt
als zodanig het probleem, maar hun niet-nakoming (zie hoofdstuk 4).
2.5.2 morele, juridische en sociale normen
60
Normen zijn overal. Het sociale leven wordt op alle plaatsen en in alle situaties
gekenmerkt door de aanwezigheid van normen. De rechtssocioloog Geiger vatte
dit kernachtig samen met zijn bewering “Es gibt keine ungenormierte Situation”
(Geiger 1947). Zelfs als mensen vrij zijn zich te gedragen zoals ze zelf willen,
bijvoorbeeld door een raar hoedje op hun hoofd te zetten (het voorbeeld is van
Geiger uit 1947), bestaat er een norm die andere mensen verbiedt dat hoedje van
het hoofd te slaan. Vrijheid voor de een brengt een verplichting voor de ander.
Inmiddels is het hoedje veranderd in een hoofddoek en moet de rechter uitmaken
of een bepaald hoofddeksel wel of niet mag worden gedragen bij bepaalde
gelegenheden. Ook als men, zoals onlangs in Rotterdam is voorgesteld, in een
bepaalde buurt een groetplicht wil instellen voor de buurtbewoners, dan brengt
dit toch vragen met zich mee voor degenen die zich daar niet aan (willen)
houden. Het voldoen of niet voldoen aan de groetplicht anno 1937 in Duitsland,
kreeg in deze geheel andere historische context een speciale betekenis met sociale
en politieke gevolgen, ondanks het feit dat er geen juridische verplichting tot
groeten op een bepaalde wijze bestond. Sociale normen waren toen krachtiger
dan juridische (Schuyt 1997).
Door de alomtegenwoordigheid van normen is het ondoenlijk een overzichtelijke
ordening aan te brengen in de hoeveelheid bestaande normen en normenstelsels.
Naast zuiver technische normenstelsels, zoals het laadvermogen van
vrachtauto’s of het fysieke draagvlak van een brug, bestaan er normen voor de
deelname aan en toelating tot de Olympische Spelen, de Cito-toetsen voor advisering
voor vormen van voortgezet onderwijs, de Zalmnorm voor het begrotingsbeleid
en de Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen (dertig minuten per
dag, gedurende minstens vijf dagen per week) et cetera. Daarnaast heeft bijna
elke sociale groep en elk gezin eigen normen, die slechts aan de groepsleden
bekend zijn. Een uitputtende classificatie kan hier dan ook niet gegeven worden,
ondanks de soms moedige pogingen die daartoe gedaan zijn (Geiger 1947).
Het is voor een beter begrip van de discussie over waarden en normen van belang
een onderscheid aan te brengen tussen morele, juridische en sociale normen.
Alledrie leiden ze tot verplichtingen, maar de gevolgen van die verplichtingen
verschillen. Alledrie worden ze gedragen door brede lagen in de bevolking, maar
toch is de bindende kracht ervan verschillend.
• Morele normen geven een beoordeling van gedrag in termen van goed en
kwaad.