Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

een verkenning van de begrippen ‘waarden’ en ‘normen’ en de problemen die hiermee samenhangen
miteit aan die normen. Normen (norms) en regels (rules) worden in dit verband
meestal als synoniem gebruikt. Het begrip norm of regel is immers afgeleid van
het Latijnse begrip norma, dat oorspronkelijk meetlat of winkelhaak betekende,
maar gaandeweg wet, regel, maatstaf of richtsnoer (Latijn: regula) is gaan betekenen
(Woldring 2004; De Vries 2004). Normen en regels zijn verplichtend ten
opzichte van het gedrag, terwijl waarden door hun ruime uitleg en hun gedragsongespecificeerdheid
slechts in morele zin verplichtend zijn. Andere auteurs
benadrukken eveneens de gedragsconformiteit en het verplichtende karakter van
normen. Zo omschrijft Elster in The Cement of Society (1989: 99): “For norms to
be social they must be (a) shared by other people and (b) partly sustained by their
approval and disapproval.” Normen worden ondersteund door gevoelens van
ongemak, verwarring, schuld en schaamte bij overtreding: “Social norms have a
grip on the mind that is due to the strong emotions their violations can trigger”
(ibidem: 100).
De structuur van verplichtende normen en regels is eenvoudig: ‘gij zult’ of ‘gij
zult niet’, ‘do’ of ‘don’t’. Naast verplichtende normen zijn er binnen het geheel
van een normsysteem ook andere regels en normen, zoals procedureregels,
regels over de toepassing of verandering van regels en de zogenaamde rules of
recognition (Hart 1969). Voor de dagelijkse praktijk van het samenleven zijn de
verplichtende normen erg belangrijk, omdat de dagelijkse verwachtingen over
het gedrag van andere mensen erdoor wordt bepaald. Het sociaal vertrouwen
tussen mensen bestaat er vooral in dat de primaire gedragsregels worden geëerbiedigd.
Dit vertrouwen wordt het meest geschokt door schending van de
primaire dagelijkse verwachting, bijvoorbeeld als men op straat door een medeburger
wordt beroofd.
59
Sociale normen – in de omschrijving van Pettit en Elster – moeten onderscheiden
worden van morele normen, van rechtsnormen en van beroepsnormen. Deze
normen hebben het verplichtende karakter gemeen, maar ze verschillen in de
mate waarin de normen zijn opgetekend (de geschreven normen van het recht
versus de sociale mores) of de mate waarin overtredingen tot sancties leiden:
morele normen, bijvoorbeeld van vlijt en ijver in het werk, leiden bij niet-nakoming
tot schaamte bij degene die deze hoge norm aan zichzelf stelt, maar hoeven
niet gesanctioneerd te worden. Rechtsnormen hebben soms geen morele
inhoud, maar leiden wel – als het goed is tenminste – tot sancties bij overtreding.
Fatsoensnormen, bijvoorbeeld de hoed afnemen, groeten, opstaan in de tram,
niet spuwen op straat et cetera, zijn typische voorbeelden van sociale normen, en
zij verschillen van rechtsnormen in de mate waarin ze door de overheid bij overtreding
van sancties mogen worden voorzien. Rechtsnormen verhinderen soms
zelfs dat verregaande sociale sancties worden uitgeoefend bij overtreding van
sociale normen: zo mag ik iemand die mij ’s morgens op het werk niet begroet,
geen klap verkopen als sanctie op de ochtendlijke onbeleefdheid.
Het feit dat in de wetenschappelijke literatuur over normen zo veel nadruk
wordt gelegd op gedragsconformiteit met en nakoming van de normen, leidt