Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
mits zij daarbij de persoonlijke keuzen van medeburgers geen schade toebrengen.
Het telkens weer aangeven van de verhouding tussen morele en niet-morele
waarden en van hun grenzen is een permanente aangelegenheid van praktische
politieke besluitvorming. Dit uitgangspunt brengt echter wel enkele consequenties
en noodzakelijke verplichtingen met zich mee.
56
Een van de consequenties is de onvermijdelijkheid van conflicten over waarden,
zowel in het leven van een individu als tussen individuen en in de samenleving
als geheel. Juist omdat waarden bestaan uit mogelijkheden tot een goed leven en
omdat er zeer veel mogelijkheden zijn om een goed leven te realiseren, kunnen
waarden met elkaar in conflict komen. Men kan alle mogelijkheden aanwenden,
maar nimmer alle mogelijkheden tegelijk realiseren. Men kan een goed nachtelijk
gesprek over waarden en normen hoog op prijs stellen – op zich een weg naar de
realisering van een respectabele waarde – en men kan veel waarde hechten aan
een goede nachtrust, maar beide, op zichzelf redelijke handelingen, kunnen niet
tegelijk gerealiseerd worden. Zo zijn er nog veel meer en veel belangrijker
keuzen, zoals tussen een carrière en het opvoeden van kinderen, tussen veel en
zwaar tafelen en slank blijven, tussen veel geld verdienen en jezelf opofferen
voor de zorg van zieke familieleden. Liefde betekent meer afhankelijkheid van
anderen en is daarom moeilijker met een volstrekte onafhankelijkheid te verenigen.
Analoog aan persoonlijke keuzes ontmoet men in het maatschappelijke
handelen talloze waardeconflicten: tussen meer eigen verantwoordelijkheid en
sociale controle, tussen sociale gelijkheid en welvaartsvermeerdering, tussen
onpartijdige rechtvaardigheid en vriendschap. Men moet steeds kiezen en dit
geldt voor alle waarden en in alle verhoudingen tussen waarden. Berlin heeft
deze gelijktijdige onverenigbaarheid van de meest centrale waarden van de
westerse wereld – vrijheid en gelijkheid – tot de hoeksteen van zijn politieke filosofie
gemaakt (Berlin 1969). Ook tussen morele en niet-morele waarden dient
gekozen te worden, omdat ze vaak niet beide tegelijk kunnen worden gerealiseerd:
een persoonlijke ambitie volgen en zich op morele gronden wegcijferen
voor anderen gaan niet samen, hoezeer beide levenskeuzen op zich te eerbiedigen
zijn. Er zijn verschillende invullingen van het goede leven, die allemaal even
moreel juist of waardevol zijn, hoewel ze niet met elkaar zijn te vergelijken of te
verenigen: de non, de handelsreiziger of de artieste kunnen alledrie, afhankelijk
van hun omstandigheden en wensen, een waardevolle vervulling aan hun leven
geven, ook al lopen de drie levens mijlenver uiteen.
Waardeconflicten zijn onvermijdelijk en hieruit volgt een verplichting om op de
vele niveaus van de samenleving waarin deze conflicten zich voordoen redelijke
vormen van conflictbeslechting uit te vinden en te ontwikkelen. De ontwikkeling
van een democratische rechtsstaat kan in dit licht worden gezien als een min
of meer stabiele manier om de onvermijdelijke waardeconflicten in een samenleving
zó op te lossen dat de samenleving niet uiteenvalt en dat de minimale basiswaarden,
de mensenrechten, daarbij niet worden geschonden (zie hiervoor ook
hoofdstuk 5).