Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

een verkenning van de begrippen ‘waarden’ en ‘normen’ en de problemen die hiermee samenhangen
waarden is ook plaats voor idealen. Als men waarden opvat als ‘mogelijkheden
waarvan de realisering het leven tot een goed leven maakt’, dan verwijzen deze
abstracte mogelijkheden naar bepaalde idealen die nagestreefd kunnen (en
moeten) worden. Waarden krijgen zo een aantrekkingskracht die het persoonlijke
en maatschappelijk handelen een bijzondere motivatie meegeven. Als zodanig
zijn waarden, hoe abstract en potentieel ook, onmisbaar voor een decente
samenleving (Van der Burg 2001).
Het abstracte karakter van die basiswaarden laat evenwel in het midden op welke
wijze hieraan wordt voldaan. Naar tijd, plaats en sociale gewoonten kunnen er
andere eisen worden gesteld aan het voorzien in eten, drinken en huisvesting.
Dus zelfs basiswaarden hebben een variabel aspect, gelijktijdig met hun invariabele
kern. In de waardetheorie van Kekes is er geen absolute tegenstelling tussen
basiswaarden en conventionele waarden, die afhankelijk van sociale gebruiken
en gewoonten enorm kunnen verschillen. Het geheel van waarden in een samenleving
of in een cultuur is steeds een bepaalde mengeling van onbetwiste, nader
in te vullen en te concretiseren basiswaarden en een grote reeks van afzonderlijke,
soms vertrouwde, soms zeer vreemde conventionele waarden (Kekes 1993:
18 e.v.). De verscheidenheid aan culturen en historische perioden heeft dan ook
een even grote verscheidenheid aan dergelijke conventionele waarden te zien
gegeven.
55
De vraag of het goede leven voornamelijk bestaat uit morele waarden wordt door
Kekes negatief beantwoord: “Het goede van een leven kan afhankelijk worden
gedacht van ofwel de persoonlijke bevrediging die het verschaft aan de handelende
persoon, ofwel van de morele verdiensten die het heeft. Discussies over
wat een leven goed maakt zijn daarom ambivalent en helderheid vereist dat die
ambivalentie wordt weggenomen. Een leven wordt goed genoemd, alleen als het
zowel persoonlijk bevredigend wordt gevonden en moreel verdienstelijk is. Elk
van deze componenten alleen zou niet voldoende zijn om een leven goed te
maken. Want persoonlijke bevrediging zou kunnen worden bereikt ten koste
van heel veel leed en kwaad en de prijs van morele verdienste kan een veelvuldige
frustratie van redelijke verlangens opleveren; noch kwaad noch gefrustreerde
levens kunnen worden verondersteld goed te zijn” (Kekes 1993: 9, eigen
vert.).
Een goede inrichting van de samenleving geeft dus aan individuen én aan de
samenleving als geheel hun goed recht op een goed leven. Persoonlijke belangen
en voorkeuren, ook al zijn die niet van morele aard, zoals een beroeps- of partnerkeuze,
het ontwikkelen van een vreemdsoortige hobby, het volgen van een
beroepsloopbaan, financiële onafhankelijkheid verwerven et cetera, leggen wel
degelijk gewicht in de schaal van waarden in een samenleving; al was het alleen
maar om het feit dat het blijvend frustreren van op zichzelf redelijke persoonlijke
behoeften of keuzen tot sociale wrijvingen en onvrede leidt. Aan persoonlijke
keuzes wordt aldus een intersubjectieve waarde toegekend. De samenleving
als geheel heeft er belang bij dat personen eigen waarden kiezen en ontwikkelen,