Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
krachtenveld? Met andere woorden: hoe verhouden de verschillende morele
visies zich tot elkaar en hoe gaan ze met elkaar om in een en dezelfde politieke
ruimte?
2.4.2 monisme, pluralisme, relativisme
54
Een politieke gemeenschap verschilt in bepaalde opzichten van andere gemeenschappen,
zoals een godsdienstige gemeenschap, een kloostergemeenschap, een
familie, een vereniging of genootschap of zelfs een scholengemeenschap. De
meeste gemeenschappen bestaan uit gelijkgezinden die op vrijwillige basis bij
elkaar horen en ook bij elkaar willen blijven. In een politiek bestel, bijvoorbeeld
een natiestaat, moet men met ‘andersdenkenden’ en met alle ‘gezindten’, personen
en groepen met andere opvattingen en levenswijzen rekening houden. Dit
stelt hoge eisen aan de inrichting van staat en samenleving. Er zal een minimum
aan gemeenschappelijke waarden noodzakelijk zijn en tegelijk voldoende ruimte
open moeten blijven voor verschillen. Maar welke waarden kunnen als noodzakelijk
minimum gelden en welke als variabele keuzen? Gaat het bij de inrichting
van de samenleving vooral om morele waarden of toch ook om andere, nietmorele
waarden, zoals de waarde van een eigen beroepskeuze, van een goede
gezondheid, of de mogelijkheden van een goede, ongestoorde nachtrust? In de
huidige waarden- en normendiscussie wordt soms gesuggereerd dat die uitsluitend
zou gaan over morele waarden en dat deze morele waarden een hogere
status zouden bezitten dan andere, meer seculiere waarden (Kinneging 2003).
De liberale filosoof Kekes (1989, 1993) heeft een verhelderende bijdrage geleverd,
zowel over de verhouding tussen minimale basiswaarden en andere, ‘vrijere’
waarden als over het al of niet samengaan van morele en niet-morele waarden bij
het streven naar het goede leven en de daaruit volgende inrichting van staat en
samenleving. Allereerst geeft Kekes een korte maar uiterst krachtige definitie van
waarden: “Possibilities whose realization may make lives good” (1993: 27). Een
prachtige definitie, want ze wijst op het abstracte karakter van waarden, in de zin
van mogelijkheden, en tegelijk op de opdracht om die waarden in concreto te
realiseren. Pas als waarden gerealiseerd worden, wordt hun werking zichtbaar.
Kekes geeft als voorbeeld de mensenrechten, die als onbetwistbare waarden
worden erkend. Maar ze zijn lang nog niet overal ter wereld realiteit. De daadwerkelijke
realisering ervan zou het leven van vele mensen in vele landen inderdaad
tot een goed leven maken. De mensenrechten behoren tevens tot die minimale
waarden waarover een grote eensgezindheid bestaat. Het respecteren van
mensenrechten kan tot de basiswaarden van een samenleving gerekend worden,
gerelateerd als ze zijn aan de minimaal nood-zakelijke levensbehoeften van de
mens: fysiologische behoeften als voedsel, kleding en een dak, psychologische
als liefde en vrijwaring van vernedering, sociale als respect en vrijwaring van
exploitatie en slavernij. Niet gemarteld worden, niet vernederd worden, niet
geëxploiteerd worden als mens of van alle individuele rechten verstoken blijven,
zijn minimale voorwaarden voor een beschaafd, menselijk bestaan. Ze kunnen
tot basiswaarden van een samenleving gerekend worden. In deze benadering van