Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

een verkenning van de begrippen ‘waarden’ en ‘normen’ en de problemen die hiermee samenhangen
evenzeer voor esthetische, economische, ecologische of emotionele waarden.
Maar de waarden- en normendiscussie vindt vooral plaats in een politiek-maatschappelijke
context, waar de vraag hoe het gesteld is met het morele gehalte van
gedragingen en waarderingen de hoofdaandacht opeist. Het gaat met name om
het samenleven in het gemeenschappelijke politiek bestel van de natiestaat en
internationale verbanden. Daar hebben zich zo veel veranderingen voorgedaan
(onder andere internationalisering, individualisering, interculturalisering en
informatietechnologie) dat een hernieuwde oriëntatie gewenst is omtrent de
waarden die vastgehouden moeten worden of die kunnen veranderen. Die
morele oriëntaties worden vaak samengevat in visies op ‘het goede leven’ en de
daarbij behorende consequenties over de inrichting van de samenleving.
In de westerse samenlevingen zijn in de loop van de geschiedenis verschillende
morele visies op het goede leven ontwikkeld. Taylor (1985) beschrijft kernachtig
de verschillen tussen deze visies, waarin gemakkelijk de verschillende politieke
stromingen te herkennen zijn. In de eerste visie is het leven gericht op persoonlijke
integriteit, waarin men zichzelf verplicht te handelen in overeenstemming
met de eigen overtuiging en alle druk en dwang van sociale aard probeert te
weerstaan: persoonlijke autonomie is het voornaamste doel. In de tweede visie is
het leven gewijd aan gemeenschappelijke liefde (agapè), waarin men er zo veel
mogelijk naar streeft om een voertuig te worden van Gods liefde voor de
mensen: christelijke naastenliefde is het voornaamste doel. De derde visie is
gericht op bevrijding, zowel zelfbevrijding als bevrijding die voortkomt uit een
gemeenschappelijk streven naar maatschappelijke verandering in het lot van
bepaalde maatschappelijke groepen of klassen: solidariteit is het voornaamste
doel. Ten slotte is er een vierde, niet onbelangrijke visie, die met een beroep op
de rede vraagt om een objectieve blik en die alle interpretaties van de werkelijkheid
en het leven onderwerpt aan het “koude, illusieloze licht van de moderne
wetenschap” (Taylor 1985: 234; Schuyt 1995a: 14-15).
53
De invloed van elk van deze verschillende visies en de daarin geconcentreerde
morele waarden op de ontwikkeling van de westerse samenleving is groot
geweest. De Europese verzorgingsstaat wordt vaak beschreven als een per land
verschillende samensmelting van liberale waarden, christelijke naastenliefde en
socialistische solidariteit (Esping-Andersen 1990). Sociaal-economische ontwikkelingen
hebben ertoe bijgedragen dat de accenten op de verschillende waarden
konden verschuiven. Terwijl de verzorgingsstaat gegrondvest is op sociaaldemocratische
solidariteit en christelijke naastenliefde, Taylors tweede en derde
visie, heeft de staat mede geleid (misschien door zijn eigen succes) tot een sterk
individualistische en liberale moraal van de autonome burger (Schuyt 1995a:15).
Politieke keuzes en sociaal-economische ontwikkelingen bevatten aldus steeds
belangrijke morele componenten en de steeds terugkerende vraag hierbij is of de
veranderingen in de publieke moraal en in morele voorkeuren van de burger als
een verslechtering of als een verschuiving moeten worden geïnterpreteerd. Betekent
meer vrijheid voor autonome burgers automatisch minder solidariteit of
gemeenschapszin? Dienen nieuwe visies zich aan in een nieuw maatschappelijk