Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

een verkenning van de begrippen ‘waarden’ en ‘normen’ en de problemen die hiermee samenhangen
seerd, ligt op geen enkele manier vast, naar tijd noch plaats. Men kan op talloze
manieren aan de hongerimpuls tegemoetkomen: een snack, een losse boterham,
een gevulde koek in de kantine, een copieus diner enzovoort. Men kan zelfs
zonder dat men honger heeft, uitvoerig tafelen. Er is, met andere woorden, geen
directe of causale relatie tussen de waarde op zich en de manier waarop die
waarde in een concrete situatie wordt gepraktiseerd. Waarden zijn voor hun
realisatie contextafhankelijk. Als de context verschilt, verschilt de invulling van
de abstracte waarde.
De contextafhankelijkheid is een belangrijk gegeven. Enerzijds verklaart dit de
soms verrassende overeenstemming in waarden tussen culturen onderling,
tussen verschillende tijdperken in de geschiedenis en tussen de grote wereldgodsdiensten,
die allemaal varianten van de tien geboden hebben geformuleerd
(Choraqui 2002). Al deze waarden zijn zodanig abstract geformuleerd (‘eerbied
voor het leven, rechtvaardigheid, naastenliefde, respect voor de medemens’) dat
de verschillen in inhoudsbepaling van die waarden niet scherp kunnen worden
onderscheiden, tenzij men een zeer gedetailleerde studie zou maken van de
totstandkoming en de betekenis van die begrippen in hun historische context,
zoals bijvoorbeeld Lewis gedaan heeft voor het begrip ‘rechtvaardigheid’ vanaf
de Griekse Oudheid, via de Middeleeuwen en de Renaissance tot aan de hedendaagse
samenleving (Murphy 2001). Anderzijds kan dit ook de grote onenigheid
verklaren die herhaaldelijk, in verschillende historische tijden en op verschillende
plaatsen, valt waar te nemen als het gaat om de concrete invulling van de
als zodanig door iedereen aanvaarde waarden. De godsdienstoorlogen die Europa
in de zestiende eeuw hebben geteisterd, ontstonden over de juiste uitleg van
bijbelse teksten, waarvan de waarde door niemand werd betwist of over de juistheid
waarvan men – in abstracto – niet van mening verschilde. Dat men gedoopt
moest worden stond vast, maar wanneer en met welke graad van bewustheid dat
diende te geschieden, leidde tot felle twisten. Evenzo was het gesteld met de
vraag of mensen gedwongen konden worden te geloven, waarbij de waarde van
het christelijke geloof niet werd betwijfeld. Men veroordeelde algemeen het
gedrag van ketters, maar er ontstonden levensgrote verschillen van mening over
de vraag of en om welke reden men die ketters dan mocht doden.
49
Met andere woorden, er is niet alleen een vraag naar de hiërarchie tussen
waarden, in de waarden zelf is ook steeds een hiërarchische structuur te onderkennen.
Rechtvaardigheid en gelijkheid zijn als waarden onbetwist, maar wat in
welke situaties als rechtvaardig geldt en wat als gelijk en ongelijk telt, daarover
verschillen de meningen permanent. In deze hiërarchie komt ook de structurele
relatie tussen waarden en normen naar voren. Uit waarden kunnen velerlei
normen worden afgeleid die allemaal, maar allemaal op een verschillende
manier, de waarde kunnen realiseren. Over normen zijn meer twisten mogelijk
dan over waarden, wanneer die maar algemeen en abstract genoeg worden geformuleerd.
Om de discussie over morele waarden te verhelderen heeft Rescher in
zijn monumentale studie The Validity of Values (1993: 189-198) een implementatieladder
ontwikkeld, die via enkele treden afdaalt van het niveau van de hoogste