Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
openbaar vervoer wordt behandeld. In het algemeen gaat het vooral om gedrag in
de publieke sfeer. De conclusie van dit hoofdstuk is dat er wel degelijk zorgelijke
ontwikkelingen zijn waar te nemen als het gaat om daadwerkelijk gedrag. De
relatie met waarden is hier complex en kan meestal niet meer rechtstreeks
worden gelegd. De oplossing van dergelijke gedragsproblemen moet dan ook
niet gezocht worden in de sfeer van het aansporen om ‘waarden’ in abstracte zin
meer te eerbiedigen, maar juist in een betere controle op eenvoudige regels en op
feitelijk gedrag en in een consistentere handhaving van normen door tal van
maatschappelijke instituties, waaronder politie en justitie. Ten slotte biedt het
hoofdstuk tevens een analyse van de sociale mechanismen, zoals de verminderde
bereidheid om zich aan regels en wetten te houden, die het gevolg kunnen zijn
van verminderde sociale controle.
38
Het tweede hoofdthema, de gemeenschappelijkheid en pluriformiteit in waarden,
komt in de volgende twee hoofdstukken aan de orde. Hoofdstuk 5 gaat over
de waarden en normen die als gemeenschappelijk en als bindend kunnen worden
beschouwd. Een van de meest kenmerkende eigenschappen van moderne democratieën
is echter dat zij stelselmatig ruimte bieden voor een grote pluriformiteit
van opvattingen en waarderingen. Deze ruimte voor pluriformiteit veronderstelt
echter wel de bereidheid om voorspelbare conflicten over waarden en normen
op een vreedzame, al of niet juridische, wijze te beslechten. De grondwet en de
beginselen van de rechtsstaat garanderen die ruimte voor diversiteit en pluriformiteit
én bieden tevens de mogelijkheden tot dergelijke conflictbeslechting.
Dit leidt tot het enigszins paradoxale inzicht dat het garanderen van deze pluriformiteit
tegelijk een van de meest gemeenschappelijke waarden is die onze
samenleving bijeenhoudt. De rol die het recht en de bescherming van grondrechten
daarbij spelen, komt eveneens aan de orde in hoofdstuk 5.
In hoofdstuk 6 staan cultuurverschillen en het samenleven met verschillende
culturele normen centraal. Er wordt een overzicht geboden van de discussies die
gevoerd zijn over integratie van nieuwkomers en over de mogelijkheden en grenzen
om tot integratie en aanpassing te komen. Niet alle gedragingen die door een
groot deel van de bevolking als vreemd of afkeurenswaardig worden beschouwd,
kunnen of moeten te vuur en te zwaard bestreden worden, conform de ruimte
voor pluriformiteit. Aan de hand van vele gedragsvoorbeelden en conflictsituaties
wordt voorgesteld de ingewikkelde thematiek op een gedifferentieerde wijze
tegemoet te treden. Drie strategieën worden ontwikkeld: 1) het instandhouden
van een zone van gelatenheid en tolerantie, waar het om niet-principiële
cultuurverschillen gaat; 2) confronteren waar het wel principiële verschillen
betreft, maar waar deze verschillen in gedrag en waardebeleving niet ‘met het
zwaard’ of van hogerhand kunnen ongedaan worden gemaakt; 3) verbieden van
die gedragingen die de integriteit van personen in gevaar brengen en die in strijd
zijn met de uitgangspunten van de rechtsstaat en de democratische samenleving.
Hierbij wordt ook gewezen op de mogelijkheden en grenzen van een fundamentalistische
geloofsopvatting.