Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

inleiding en probleemstelling
aandacht en aparte organisaties voor Values Education (Emberley 1995).
Oorspronkelijk bedoeld als een moreel tegenwicht tegen een overheersende
technische cultuur hebben ze zich ontwikkeld tot een expertisecentrum voor de
wijze van overdracht van waarden en normen in het onderwijs. Verschillende
modellen zijn hiervoor ontwikkeld (Emberley 1995). Opvoeding tot waardebeleving
wordt dus al heel lang als specifiek onderwerp bestudeerd. Er bestaat sinds
1969 een apart Center for Value Inquiry, met een eigen tijdschrift, het Journal of
Value Inquiry, en met werkelijk talloze publicaties over verschillende aspecten
van het onderzoek naar waarden (Hull 1994). Het ontbreekt niet aan kennis en
wetenschappelijke discussie over het onderwerp, maar tussen weten en doen
ligt een kloof die wellicht het moeilijkst te vatten onderdeel vormt van de
huidige problematiek van waarden en normen.
1.6 de opbouw van het rapport
Dit rapport is als volgt opgebouwd. Het begint met een begripsmatige verkenning
van de uiterst algemene en dus lastige begrippen ‘waarden’ en ‘normen’.
Zonder enige nadere omschrijving van termen en begrippen en van de context
waarin deze begrippen een belangrijke rol spelen, is een bijdrage aan de discussie
over waarden en normen nagenoeg onmogelijk. Hier wordt ook het onderscheid
uitgewerkt tussen onprettig en onwettig gedrag, met andere woorden tussen de
overschrijdingen van sociale normen en van wettelijke normen. In hoofdstuk 2
wordt een verkenning van dien aard geboden, die vanwege de uitgebreidheid van
de twee sleutelbegrippen toch niet uitputtend kan zijn.
37
De hoofdstukken 3 en 4 vormen samen het materiaal dat aangedragen wordt om
het eerste hoofdthema van dit rapport, de problematiek van fatsoensnormen en
andere vormen van normoverschrijdend gedrag, te analyseren en te beoordelen.
In hoofdstuk 3 wordt een overzicht geboden van de thans op basis van bevolkingsonderzoeken
bekende gegevens, waaronder materiaal dat is verzameld door
het scp over de (verbale) steun die de bevolking geeft aan centrale waarden en
normen. De relatie tussen de uit de enquêtes blijkende steun en het gedrag wordt
daarin ook aan de orde gesteld. Daarna volgt in hoofdstuk 4 een overzicht van de
beschikbare kennis van de vele vormen van normoverschrijdend gedrag. Dit
hoofdstuk biedt een analyse van vormen van normoverschrijdend gedrag, hier
slechts in negatieve zin opgevat. Al het normoverschrijdend gedrag waarmee
mensen meer doen dan van hen gevraagd wordt en waar een positieve werking
van uitgaat voor de gehele samenleving – een meestal verwaarloosd onderdeel
van de discussie over waarden en normen – wordt hier weggelaten. Er zijn
nauwelijks systematische gegevens over deze vormen van gedrag verzameld,
zodat men wel heel erg zou moeten steunen op spectaculaire voorbeelden en adhocsituaties.
Het hoofdstuk bevat hoofdzakelijk een overzicht van wat nu vanuit
wetenschappelijk onderzoek bekend is over de vele vormen van negatief normoverschrijdend
gedrag. Het gaat derhalve vooral over die zaken waar veel burgers
zich zorgen over maken: kleine en grote criminaliteit, buurtoverlast, onveiligheidsgevoelens,
straatgeweld en dergelijke. Ook gedrag in het verkeer en in het