Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
Show en andere programma’s van de vermaakindustrie’) wordt opgeteld, dan is
een morele verontrusting over de aard en de beleving van ‘waarden en normen’
in onze samenleving niet erg verwonderlijk meer. De uitroepen ‘Wat is er toch
aan de hand?’ en ‘Waar gaat het naar toe?’ vullen de huiskamers, waar vaak in
sociale afzondering naar dergelijke programma’s wordt gekeken.
32
In de debatten over sociale cohesie wordt een spanning geconstateerd tussen de
gevolgen van individualisering en het ontstaan van een ‘ik-tijdperk’ (Wolfe,
1976) enerzijds en de blijvende behoefte aan maatschappelijke verbanden, sociale
bindingen en gemeenschappelijkheid anderzijds. De uitingen van verminderde
sociale binding aan publieke belangen vinden natuurlijk niet uitsluitend plaats
aan de onderkant van de samenleving. Aan de top van het internationale
bedrijfsleven is eveneens een cultuur te constateren van ‘eigen belang eerst’. Het
gedrag van bestuurders van sommige grote ondernemingen (o.a. World Online,
Enron) heeft grote schade toegebracht, niet alleen aan de belangen van kleine
beleggers, maar minstens net zozeer aan het besef van morele binding aan de rest
van de samenleving. Door deze vormen van ‘normoverschrijdend gedrag’ aan de
bovenkant van de samenleving is een discussie op gang gekomen over de maatschappelijke
voorbeeldwerking van dergelijke topfiguren en over de beperkingen
die in hun gedrag zouden kunnen worden aangebracht. Er blijft een spanning
tussen de ongeremde uitoefening van vrijheid en autonomie en de binding aan
een grotere gemeenschap, tussen ‘ik’ en ‘wij’. Deze spanning is typisch voor een
moderne westerse samenleving en vormt hiermee een van de diepere drijfveren
voor politiek en samenleving om aandacht te schenken aan waarden en normen
die een samenleving bij elkaar kunnen houden.
1.5.2 de discussie in het buitenland
De vraag of het Nederlandse waarden- en normendebat uniek is te noemen, is
eenvoudig met ‘nee’ te beantwoorden. Ook in andere landen staat de morele
staat van de natie regelmatig in de publieke en politieke belangstelling en
ontstaan debatten over waarden en normen. Die debatten kunnen vele vormen
aannemen zoals dat in Nederland over de jaren heen ook is gebeurd. Sommige
debatten zijn daarbij hardnekkiger dan andere en in een enkel geval leidt een
debat over waarden en normen tot overheidsbemoeienis, of wordt het thema
door een regering tot speerpunt verheven. De hoofdthema’s van het huidige
Nederlandse debat in termen van ‘normhandhaving, normoverschrijdend gedrag
en praktische fatsoensnormen in de openbare ruimte’ en in termen van ‘integratie
en islam’ zijn echter ook elders in Europa terug te vinden.
Het probleem van normhandhaving is de breedte van het onderwerp. Nagenoeg
al het normoverschrijdend gedrag is onder deze noemer te vangen. Een mogelijk
gevaar daarvan is dat het debat over alles gaat en uiteindelijk op niets uitloopt.
Dat dit geen denkbeeldig gevaar is, bewijzen de ervaringen van de Noorse
commissie voor Menselijke Waarden, het model dat premier Balkenende
oorspronkelijk wilde gebruiken voor een Nederlandse commissie voor waarden