Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

inleiding en probleemstelling
rechtspleging, de wetgeving met betrekking tot de kansspelen, de filmkeuring,
het bibliotheekwezen, de zondagsheiliging, de geestelijke verzorging, de inrichting
van de sociale zekerheid en de verhouding tussen werk en zorg, de begrafenis-
en crematiewetgeving en wetgeving over de regeling van het begin en einde
van het leven. Bijna elk wetsontwerp heeft in deze zin een morele component.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de naoorlogse parlementaire geschiedenis
enkele voorlopers van het huidige waarden- en normendebat zijn aan te
wijzen. Hierbij gaat het vooral om kwesties waarbij het initiatief voor een moreel
appèl lag bij politici, die uiteraard in nauwe relatie staan tot initiatieven in de
samenleving als geheel. Als het initiatief bij de politiek of bij afzonderlijke politici
ligt, is dat een bijzonderheid, mede vanwege de gevoelige relatie tussen politiek
en moraal en de angst voor een van bovenaf opgelegde staatsmoraal. Initiatieven
voor een moreel appèl vanuit de samenleving, zoals bijvoorbeeld de
Morele Herbewapening in de jaren vijftig of het kerkelijke streven naar een
Nieuwe Levensstijl in de jaren tachtig (o.a. Goudzwaard en De Lange 1986)
hebben een andere oorsprong en krijgen daardoor ook een andere beoordeling.
In een levendige civil society ontstaan talloze initiatieven van onderop en van
velerlei aard, waarop de politiek zelfstandig kan en mag reageren. Als de politiek
echter het initiatief neemt, krijgt het morele debat een aparte lading. In verschillende
perioden van de naoorlogse parlementaire geschiedenis is zo’n initiatief
aanwezig geweest, waarbij opvalt hoezeer elk debat door de maatschappelijke
situatie en historische context werd bepaald. Niet de gelijkenis, maar juist het
contrast met de huidige onderwerpen van het waarden- en normendebat valt op.
29
De periode 1945-1956 is een van de tijdvakken waarin een debat over de moraal
in brede kring werd gevoerd. In de eerste jaren na de bevrijding werd een breed
gedragen beschavingsoffensief ingezet in reactie op de veronderstelde en
wellicht ook reële ‘zedenverwildering’ en het afgenomen normbesef tijdens de
bezetting, in het bijzonder onder de jeugd. De morele verontrusting strekte zich
niet alleen uit over seksuele normloosheid, maar ook over aberraties als zwarte
handel, gebrek aan arbeidsethos en de positie van maatschappelijk zwakke gezinnen.
In de tweede helft van de jaren vijftig baarde vooral de rock-’n-rolljeugd
grote zorgen voor de opvoeders en de samenleving als geheel. Tijdens de toenmalige
algemene beschouwingen zijn elementen van al deze onderwerpen ter
sprake gekomen. Het gehele debat speelde zich echter af binnen de gesloten en
vertrouwde gemeenschappen van een verzuilde samenleving, die zelf bijeen
werd gehouden door een gevoel van nationale verbondenheid (Schuyt en
Taverne 2000: hoofdstuk 9 en 15).
Een tweede periode waarin het normen- en waardendebat vanuit de politiek een
belangrijke impuls heeft gekregen is de tweede helft van de jaren zeventig. Het
cda, met name de toenmalige premier Van Agt, blies toen het ethisch reveil in
reactie op het losser worden van het normen- en waardenpatroon in de jaren
zestig en zeventig, een ontwikkeling waar hij als minister van Justitie veelvuldig
en hardhandig mee was geconfronteerd, bijvoorbeeld in de kwestie rond de