Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
het openbaar vervoer, de gezondheidszorg en delen van het onderwijs. De overheid
dient hierbij onder meer een afweging te maken tussen:
• uitvoeringsvrijheid bieden en prikkels geven;
• beleidsruimte bieden en de (rechts)gelijkheid waarborgen;
• meer middelen ter beschikking stellen en de kwaliteit en uitrusting van de
professionals verbeteren;
• meer discretionaire bevoegdheden geven aan professionals en striktere regels
formuleren voor professionals;
• een strikte scheiding van verantwoordelijkheden tussen de overheid en
private actoren en een gedeelde verantwoordelijkheid.
258
Uitvoeringsvrijheid of prikkels?
Er bestaat nauwelijks verschil van mening dat het, om instituties in staat te stellen
adequaat in te spelen op maatschappelijke ontwikkelingen en uiteenlopende
omstandigheden, gewenst is ze meer vrijheid te bieden om zelf te bepalen hoe zij
hun taak willen uitvoeren. Tegelijkertijd wil de overheid zich er natuurlijk wel
van vergewissen dat de instituties hun taak naar behoren vervullen. Meer vrijheid
mag niet worden geïnterpreteerd als vrijblijvendheid. Dit betekent dat de
overheid er veelal naar streeft om instituties zodanige prikkels te geven dat zij
zich inderdaad op de door de overheid gewenste doeleinden richten. Op zichzelf
hoeven meer ruimte bieden en prikkels geven niet strijdig met elkaar te zijn: de
prikkels hebben immers betrekking op de doelen (‘afrekenen op resultaat’) en de
ruimte op de middelen om deze doelen te bereiken. Financiële prikkels worden
echter bijna altijd gekoppeld aan meetbare en kwantificeerbare indicatoren,
terwijl doelstellingen juist vaak (mede) een kwalitatief karakter hebben, dat zich
lastig laat meten of registreren. Prikkels op basis van objectieve indicatoren
kunnen er daardoor toe leiden dat instituties zich vooral op kwantitatieve doelen
richten, met verwaarlozing van de kwalitatieve aspecten ervan. Om dit te voorkomen
is het wenselijk om bij het ‘afrekenen op resultaat’ niet alleen gebruik te
maken van kwantitatieve indicatoren, maar ook van kwalitatieve maatstaven.
Deze kunnen bijvoorbeeld worden vastgesteld door een inspecterende instantie
(zoals de onderwijsinspectie) of een visitatiecommissie. Ook de direct betrokkenen
(klanten bijvoorbeeld) zouden hierbij een rol kunnen spelen. Zo zou men
instanties kunnen verplichten om jaarlijks aan de direct betrokkenen publiekelijk
verantwoording af te leggen over hun prestaties.
Hiernaast valt te overwegen om de criteria waaraan een institutie moet voldoen
niet van bovenaf op te leggen, maar in samenspraak met de betreffende
institutie zelf te formuleren. Dit zou zelfs kunnen gelden voor individuele instellingen
of organisaties. Zo is het denkbaar dat een school – naast uiteraard haar
wettelijke taken – in overleg met de ouders van leerlingen eigen prioriteiten stelt
en daarop wordt afgerekend. Jaarlijks dient de school dan aan de ouders verantwoording
af te leggen over de inspanningen die zij heeft verricht om deze prioriteiten
te realiseren. De school wordt daardoor gedwongen om zelf aan te geven
op welke wijze een externe partij kan vaststellen of zij aan haar doeleinden heeft
voldaan.