Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
norm kan een normovertreder claimen dat de betreffende norm voor hem of haar
eenvoudigweg niet geldt. Als de overheid dit excuus niet wenst te accepteren,
dient zij de informele norm om te zetten in een formele regel, waarvan zij de
naleving wel met de wet in de hand kan afdwingen.
Overdracht en handhaving van informele normen zijn in de eerste plaats taken
van uiteenlopende maatschappelijke instituties. Voorzover het gaat om normen
die alleen in de betreffende institutie gelden, spreekt dit voor zich. In de meeste
gevallen doen zich hier ook geen grote problemen voor. Mensen gedragen zich
overwegend zoals in de specifieke omgeving waarin zij zich bevinden van hen
wordt verwacht. Doorgaans zijn zij voldoende doordrongen van de geldende
normen – het is eerder opvallend hoe snel mensen zich aanpassen aan de cultuur
van de organisatie of groep waarvan zij deel uitmaken. Indien mensen zich niet
aan die normen houden, zijn de (vaak informele) sancties die (de leden van) de
organisatie hen opleggen doorgaans afdoende om hen van verdere normovertreding
af te houden. In het uiterste geval kan een onverbeterlijke normovertreder
ook buiten de organisatie worden gesloten.
250
Toch lijken zich steeds vaker situaties voor te doen waarin deze mechanismen
niet (meer) adequaat functioneren. Dit kan verschillende oorzaken hebben. Het
kan te maken hebben met de toenemende anonimiteit in grootschalige organisaties,
waardoor mensen elkaar niet meer aanspreken op hun (normoverschrijdende)
gedrag: iemand die je niet persoonlijk kent, roep je minder snel tot de
orde, terwijl de ander zich waarschijnlijk minder aan jouw terechtwijzing gelegen
laat liggen. Het kan ook te maken hebben met een minder sterke binding
(commitment) van mensen met de instituties en organisaties waarvan zij deel
uitmaken, omdat men gemakkelijker naar een andere institutie kan uitwijken.
Mensen zouden daardoor vaker een ‘consumptieve’ houding tegenover een institutie
aannemen en minder rekening houden met (de opvatting van) andere leden
van de organisatie. Denk aan patiënten met licht letsel die op de afdeling spoedeisende
hulp eisen dat zij met voorrang worden geholpen. Een toename van
informele normoverschrijding kan ook voortkomen uit het feit dat mensen in
steeds meer verschillende domeinen functioneren waarin uiteenlopende
normen gelden en niet iedereen in staat (of bereid) is zich steeds weer aan de
geldende normen aan te passen.
Het is in de eerste plaats de verantwoordelijkheid van de instituties zelf om te
zoeken naar oplossingen voor de geschetste problemen. Hierbij dient men er
echter oog voor te hebben dat een toename van normoverschrijdend gedrag
binnen de ene institutie ook negatieve gevolgen kan hebben voor andere instituties.
Wanneer normovertreding in de ene institutie niet wordt gecorrigeerd, kan
dit ertoe leiden dat men zich ook in een andere omgeving minder aan de geldende
normen gelegen laat liggen. Als de ene institutie blijkbaar niet zo zwaar
aan de normen tilt, waarom zou dit elders dan niet ook het geval kunnen zijn?
Zo zou gebrek aan orde en discipline op school ook het wangedrag van scholieren
in andere omgevingen (op straat, in winkels, in het openbaar vervoer) kunnen