Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de rol van de overheid; conclusies en aanbevelingen
ook wanneer hij of zij niet wordt gecontroleerd, hierdoor vaker aan de verkeersregels
zal houden.
Hoewel formele normen in beginsel voortvloeien uit wettelijke regels, is de
overheid (laat staan de rijksoverheid) lang niet altijd de aangewezen instantie om
de naleving van deze normen te bevorderen of af te dwingen. In veel gevallen
berust deze taak in de eerste plaats bij maatschappelijke instituties die dichter bij
de burger staan: onderwijsinstellingen dienen spijbelen, geweld en criminaliteit
op school tegen te gaan, openbaarvervoerbedrijven dienen zwartrijden, overlast
en criminaliteit in treinen, bussen en trams en op stations en haltes te bestrijden,
bedrijven dienen fraude, diefstal en geweld – zowel door het eigen personeel als
door klanten – aan te pakken, sportverenigingen dienen agressie en verbaal en
fysiek geweld van zowel spelers als toeschouwers te bestrijden, enzovoort.
Vanzelfsprekend betekent dit niet dat deze instituties het recht in eigen hand
kunnen nemen. Als het normoverschrijdende gedrag zich daadwerkelijk voordoet,
is in veel gevallen de rechterlijke macht de aangewezen instantie om de
overtreder te bestraffen. Dit neemt echter niet weg dat de verschillende instituties
zelf het meest kunnen bijdragen aan preventie van normoverschrijdend
gedrag. De taak van de overheid is vooral om deze instituties zowel aan te
moedigen als in staat te stellen hun taken op dit gebied naar behoren te vervullen.
In de volgende paragraaf wordt nader ingegaan op de wijze waarop de overheid
dit kan bevorderen.
249
De overschrijding van informele normen
Heeft de overheid ook een taak als informele normen worden overtreden? Veel
van de huidige onvrede lijkt immers te maken te hebben met onfatsoenlijk en
onbehoorlijk gedrag, veelal als ‘onbeschoft’ aangeduid, dat op zichzelf niet strijdig
is met formele regels, maar niettemin door velen als uiterst hinderlijk en
onaangenaam wordt ervaren. Het is duidelijk dat, indien er geen sprake is van
wetsovertreding, de overheid de persoon die een informele norm overschrijdt,
niet kan bestraffen. Dit neemt niet weg dat de overheid – of de ambtsdragers die
haar vertegenwoordigen – de normovertreder wel kan aanspreken en wijzen op
diens ongewenste gedrag. Toch dient men hiermee in het algemeen terughoudend
te zijn. Als men geen sanctie kan opleggen, is het risico aanwezig dat de
terechtwijzing eenvoudig wordt genegeerd. Een overtreder van een informele
norm aanspreken heeft alleen zin indien deze het gezag van de ambtsdrager
erkent. Maar het probleem is nu juist dat ambtsdragers de afgelopen decennia
sterk aan gezag hebben ingeboet. Ambtsdragers zullen dus eerst, langs de hierboven
geschetste weg, hun gezag en autoriteit moeten zien te herstellen alvorens
zij een effectieve rol kunnen spelen bij het corrigeren van informele normoverschrijding.
Hiervoor is het allereerst nodig dat zij hun taak ten aanzien van het
handhaven van formele regels adequaat uitoefenen.
Een ander probleem bij het handhaven van informele normen door formele
ambtsdragers is dat het niet altijd duidelijk is welke informele normen in
bepaalde omstandigheden gelden. Juist vanwege het informele karakter van de