Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
248
Normoverschrijdend gedrag kan velerlei oorzaken hebben, maar duidt er in het
algemeen op dat de combinatie van internalisering van normen, formele controle
en informele sociale controle tekortschiet om het voordeel dat iemand aan normoverschrijdend
gedrag kan ontlenen afdoende te compenseren. Het meest directe
aangrijpingspunt voor de overheid (en voor tal van maatschappelijke instituties)
om normoverschrijdend gedrag tegen te gaan, is het verscherpen van de formele
controle en het verzwaren van de sancties die op normovertreding staan. De
afname van controle en/of sancties in de afgelopen decennia was in veel gevallen
een van de oorzaken van de toename van normoverschrijdend gedrag. In hoofdstuk
4 is betoogd dat een toename van normoverschrijdend gedrag op den duur
ook de informele sociale controle en norminternalisering aantast, nog los van de
autonome tendensen die deze mechanismen verminderen (zoals schaalvergroting,
anonimisering en individualisering). De effectiviteit van verscherping van
controle en sancties moet daarom niet worden overschat. Niettemin zijn meer
formele controle en consequente toepassing van sancties vaak wel noodzakelijke
voorwaarden om een neerwaartse spiraal van normoverschrijding en ‘normverval’
tot staan te kunnen brengen. Dit vereist een aanzienlijke extra inspanning bij
het ondersteunen en faciliteren van formeel toezicht en controle. Hiervoor is in
veel gevallen een uitbreiding van het aantal toezichthouders en controleurs
nodig (politieagenten, conducteurs, bewakers, conciërges, enzovoort), maar ook
een betere toerusting, in de vorm van adequate scholing, bevoegdheden en
hulpmiddelen (wapentuig, communicatiemiddelen en dergelijke). Hiernaast is
ook een duidelijke en consequente toepassing van sancties noodzakelijk. Heenzending
zonder bestraffing van (wets)overtreders kan de effectiviteit van formele
controle en toezicht ernstig aantasten. Ook een lange tijdsduur tussen het
moment van overtreding en bestraffing schaadt de afschrikwekkende werking
van sancties.
Intensievere formele controle en bestraffing zullen echter niet in alle gevallen
afdoende zijn. Om de effectiviteit van formele controle en sancties te vergroten
dienen zij daarom niet alleen gericht te worden op directe beheersing van het
gedrag, maar moeten zij ook ondersteunend zijn voor informele sociale controle
en internalisering van normen. Anders gezegd, indien men de formele controle
vergroot om een bepaalde vorm van normoverschrijdend gedrag tegen te gaan,
dient men zich er niet alleen van te vergewissen dat deze voldoende afschrikkend
werkt voor potentiële wetsovertreders, maar dient men zich ook af te vragen of
deze controle ertoe bijdraagt hen te overtuigen van het belang van de norm en of
zij de sociale controle door andere burgers ondersteunt of juist ondergraaft. Ter
illustratie: camera’s die snelheidsovertredingen registreren kunnen weliswaar,
indien de boete hoog genoeg is, voldoende afschrikwekkend zijn om het aantal
overtredingen te beperken, maar dragen er waarschijnlijk niet toe bij dat automobilisten
de maximumsnelheid als een zinvolle norm ervaren die zij ook naleven
als er geen camera’s zijn. Dat de bestraffing van de overtreding voor andere
weggebruikers niet zichtbaar is, lijkt evenmin bevorderlijk voor de steun van
deze norm. Hoewel het aantal verkeersboetes de afgelopen zeven jaar is verdrievoudigd
(zie par. 4.10), is het dan ook de vraag of de doorsnee weggebruiker zich,