Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
246
Welke relatie bestaat er tussen gedrag en de waarden en normen die de normovertreders
al dan niet onderschrijven?
In het algemeen is de relatie tussen waarden en specifieke gedragingen niet sterk
(zie hoofdstuk 2). Normoverschrijdend gedrag komt niet in de allereerste plaats
voort uit het niet aanvaarden van bepaalde abstract geformuleerde waarden.
Integendeel, vaak beroepen normovertreders zich op dezelfde waarden of op
andere waarden, ter rechtvaardiging van hun eigen normovertredend gedrag.
Ook wijzen ze vaak, ter rechtvaardiging, op het gedrag van andere burgers die de
normen eveneens niet naleven. Dit mechanisme van rechtvaardiging van normoverschrijding
heeft negatieve effecten op het normbesef van de gehele bevolking
(zie hoofdstuk 4 en bijlage bij hoofdstuk 4). Door hun abstracte karakter
dienen waarden meer ter rechtvaardiging van al of niet normconform gedrag dan
dat ze gedrag op een directe wijze bepalen. Het probleem dat de adviesaanvraag
aan de orde stelt en dat wordt besproken onder de algemene noemer van
waarden en normen, schuilt minder in de uiteenlopende opvattingen over
waarden en normen dan in het feit dat het gedrag daarmee niet in overeenstemming
is (zie hoofdstuk 2). Daarnaast moet worden geconstateerd dat de meeste
mensen zich in de meeste omstandigheden aan de geldende regels houden,
zonder dat hiervoor permanente controle nodig is. Men zou zich ook kunnen
verbazen over het feit dat er in een dichtbevolkt land als Nederland, waarin
zoveel mensen elkaar dagelijks in anonieme situaties ontmoeten, relatief zo
weinig botsingen (in letterlijke en figuurlijke zin) plaatsvinden. Daarenboven
houdt een groot deel van de bevolking zich niet alleen aan de regels, maar doen
velen meer ten bate van hun medeburgers dan van hen geëist kan worden. Het
lidmaatschap van maatschappelijke organisaties – dat overigens weinig zegt over
de geleverde inzet of over de spreiding naar leeftijdscategorieën en culturele
achtergronden – groeit en de deelname aan vrijwilligerswerk en informele zorg is
niet alleen hoog, maar ook opvallend stabiel (zie hoofdstuk 3). In aansluiting op
wat op de vierde onderzoeksvraag werd geantwoord ten aanzien van jonge
immigranten, is het ook hier van het grootste belang alle jongeren van de nieuwe
generaties ervaring te laten opdoen in vrijwillige maatschappelijke verbanden, in
sportorganisaties en met burgerschapspraktijken in verschillende instituties.
Welke rol spelen maatschappelijke instituties, zoals onderwijs, media en inburgering,
bij de overdracht en de handhaving van waarden en normen en bij het
omgaan met conflicten?
Maatschappelijke instituties zijn werkplaatsen voor het vormen en overdragen
van waarden, normen en gedragsvormen. Datgene wat zij doen heeft een sterke
externe component: het bepaalt mede de wijze waarop men buiten de institutie
met waarden, normen en gedrag omgaat (denk aan scholen, sportverenigingen,
het openbaar vervoer en vele andere). Instituties zijn zelf in eerste instantie
verantwoordelijk voor de instandhouding van hun eigen waarden en normen en
voor het vernieuwen en revitaliseren ervan. De overheid heeft echter de afgelopen
tijd onvoldoende oog gehad voor deze betekenis van instituties. Bij regelstelling,
bekostiging en toezicht ligt het accent sterk op de meetbaar gemaakte
primaire taak van de instituties, zodat veel instellingen zich daarop (moeten)