Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de rol van de overheid; conclusies en aanbevelingen
uitwerken en uitleven van deze particuliere keuzes ook niet zonder regels, al was
het maar om voor de anderen nog enige voorspelbaarheid in het eigen gedrag aan
te brengen. Hier raakt men aan de gemakkelijk te vergeten en snel verwaarloosde
publieke functie van de vele private voorkeuren die in de hedendaagse samenleving
mogelijk zijn geworden. De publieke dimensie van het geïndividualiseerde
gedrag raakt zo verloren. De communitaristische denkers hebben terecht gewezen
op deze schaduwkanten van de individualisering en van de nadruk op individuele
rechten, maar hun diagnose hoeft niet uitsluitend te wijzen in de richting
van het terugvinden van gemeenschappelijke waarden in gezinsverband en in
andere kleinere, private gemeenschappen. Hun diagnose kan ook leiden tot een
publieke remedie, namelijk: eigentijds burgerschap.
In de studie onder leiding van de politiek filosoof Van Gunsteren over burgerschap,
die de wrr in 1992 publiceerde, staat de vraag centraal hoe gewone
mensen tot burgers worden gemaakt, hoe ze competenties aanleren om in de
openbare en publieke ruimte met elkaar om te gaan – precies waar het nu vaak
aan lijkt te schorten. De onmiskenbare pluraliteit van mensen komt in het
verband van een staat, de res publica of republiek van burgers, het beste tot
uiting. Burgerschap is in de opvatting van Van Gunsteren (1992) een ambt van
regeerders en van geregeerden gelijkelijk. De publieke zaak, de publieke dimensie
van alle particuliere belangen en verlangens, wordt het beste gediend door het in
praktijk brengen van dit ambt van burgerschap door zo veel mogelijk spelers. In
zekere zin is dit wat nu gebeurt bij het opstellen van stadsetiquettes of schoolregels,
die totstandkomen door de actieve participatie van zo veel mogelijk betrokkenen.
Al doende worden burgerlijke vaardigheden geleerd. Is er nu naast een
stadsetiquette ook behoefte aan een etiquette voor democratie, zoals door Carter
(1998) is bepleit in zijn studie naar Civility, manners, morals and the etiquette of
democracy? De overheid heeft in de ogen van Van Gunsteren en Carter inderdaad
de taak om de competenties van burgers in het omgaan met elkaar en met
de veelheid van meningen en meningsverschillen te bevorderen. Uit het oogpunt
van de publieke zaak is het van groot belang dat vaardig burgerschap wordt
mogelijk gemaakt. Samen regels maken, hetgeen – net als alle andere publieke
aangelegenheden – vaak tot compromissen en tot het rekening houden met
elkaar leidt. Het gaat er in deze publieke moraal niet om allemaal dezelfde
waarden en normen aan te leren, maar juist om blijvend met de verschillen in
moraal en morele waarderingen om te gaan. Er komt eerder nadruk te liggen op
consensus over regels en gedrag op de werkvloer, in de buurtgenootschap, op
school en op de universiteiten, dan dat men het eens wordt over alle achterliggende,
abstracte waarden en normen. Doordat men gezamenlijk aan deze praktische
‘overlappende’ consensus werkt, neemt het onderlinge sociale vertrouwen
toe. Gedragscodes, sociale afspraken en werkbare praktijken vormen de dagelijkse
producten van dit eigentijdse, vaardige burgerschap. De beoefening van de
kleine deugden, zoals die in hoofdstuk 5 zijn genoemd (waarachtigheid, empathie,
respect voor andere meningen, verantwoordelijkheidszin), kan een praktijk
van burgerschap ondersteunen, omdat immers de kenmerken van vaardig
burgerschap soortgelijke eigenschappen behelzen (zich kunnen verplaatsen in
241