Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de rol van de overheid; conclusies en aanbevelingen
8 de rol van de overheid; conclusies en
aanbevelingen
8.1 inleiding
De overheid is op velerlei wijzen betrokken bij de vorming, overdracht en handhaving
van waarden en normen: als wetgever, als ordehandhaver, als financier en
‘regelaar’ van het onderwijs en van tal van andere instituties, als beheerder van
de openbare ruimte en als bewaker van de integriteit van de openbare dienst.
Toch zijn de mogelijkheden voor de overheid om direct invloed uit te oefenen op
de vorming, overdracht en handhaving van waarden en normen beperkt.
Waarden en normen zijn allereerst een product van menselijk samenleven, in
welke vorm dan ook. Weliswaar ontwikkelen zij zich niet geheel spontaan
buiten de invloed van de overheid om, maar het zou een overschatting van de
invloed van de overheid zijn om te menen dat zij de richting van de waarden- en
normenontwikkeling en de mate waarin deze worden onderschreven en nageleefd
in belangrijke mate zou kunnen bepalen. De rol van burgers en van hun
instituties is hierbij immers veel meer bepalend. Toch wordt de overheid er vaak
als eerste op aangesproken als er naar de mening van de burgers iets schort aan
(de naleving van) de waarden en normen in de samenleving. Het is in zoverre
niet onterecht dat de overheid verantwoordelijk is om op te treden als wettelijk
vastgelegde normen worden overschreden – handhaving van de rechtsorde is
immers de klassieke overheidstaak bij uitstek. Hiernaast draagt zij een belangrijke
verantwoordelijkheid om de condities te scheppen waaronder de maatschappelijke
instituties de gewenste ontwikkeling, overdracht en handhaving
van waarden en normen kunnen bevorderen. Ook al moeten burgers en instituties
het uiteindelijk ‘zelf doen’, dan nog dient de overheid wel zorg te dragen dat
zij hiertoe in staat zijn, door onnodige belemmeringen in regelgeving en subsidievoorwaarden
weg te nemen en ook door hen de juiste prikkels te geven.
239
Een belangrijke vraag waarop dit hoofdstuk een antwoord zoekt, is dan ook hoe
de overheid kan bevorderen dat de instituties zich tot ‘goede’ instituties ontwikkelen.
Wat kan de rolverdeling zijn tussen de taken van de overheid en die van
burgers en instituties in de samenleving? Alvorens het antwoord op deze vraag
te geven, is het nodig eerst in meer algemene zin in te gaan op het belang van een
publieke moraal, om vervolgens de onderzoeksvragen te beantwoorden die in
hoofdstuk 1 van dit rapport zijn geformuleerd.
8.2 het belang van een publieke moraal
Uit de grote steun voor de essentiële waarden en normen van de democratische
rechtsstaat kan geen doemscenario van ‘verval’ of een algeheel crisisgevoel
worden afgeleid. Toch is het onbehagen over het gedrag in de publieke sfeer
wijdverbreid en geenszins overdreven of uit de lucht gegrepen. Als Kamerleden
met journalisten op de vuist gaan, als hard schreeuwen de enige manier is gewor-