Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

inleiding en probleemstelling
verantwoordelijk mag of zelfs moet stellen? Over de precieze taak van de overheid
in deze algemene kwestie werden verschillende standpunten geformuleerd.
Het debat kreeg echter geen vastomlijnde conclusie en dat was, gezien de veelheid
en abstractiegraad van de besproken onderwerpen, ook zeer lastig (Handelingen
Tweede Kamer, 2002-2003, nr. 35 2609-2646).
Hiermee heeft de politiek een belangrijk thema op de maatschappelijke agenda
geplaatst, dat vruchtbaar kan worden uitgewerkt, mits de problematiek niet
eindeloos wordt opgerekt of ongedefinieerd gelaten. Dat is de taak die de wrr in
dit rapport op zich genomen heeft. Want zowel uit het debat in de Tweede
Kamer als uit de daarna veelvuldig gehouden gesprekken en debatten in de media
blijkt dat weinig personen moeite hebben om een concreet maatschappelijk
verschijnsel waaraan problematische kanten zitten, te koppelen aan de veel
ruimere en algemene problematiek van waarden en normen. Men heeft het er
dan over dat mensen in de tram niet meer opstaan voor ouderen of men stoort
zich aan het gedrag van anderen in de openbare ruimte. Men ergert zich aan
rommel en rotzooi, afval en hondenpoep op straat. Er wordt schande gesproken
over onfatsoenlijk gedrag in het verkeer en over onbehoorlijk, assertief en zelfs
agressief gedrag jegens medeburgers. Het zijn stuk voor stuk voorbeelden van
irriterende en bedreigende ervaringen die misschien geen wetsovertredingen
zijn, maar wel een sociale norm overschrijden. Het lijkt alsof burgers niet meer
fatsoenlijk met elkaar om kunnen gaan. Weer anderen weten daaraan toe te
voegen dat scholen en onderwijzers geen opvoedkundige taken meer kennen, of
niet meer aan deze taken toekomen door het lerarentekort of andere negatieve
invloeden van buitenaf. Al met al ontstaat zo een beeld van Nederland waarin de
teloorgang van de publieke en semi-publieke ruimte aan de orde is: bushaltes,
treinperrons en stations zijn plekken waar men zich beter niet kan vertonen;
prullenbakken zijn overvol, reclamezuilen zijn kapot, de verlichting werkt niet.
Men wijst op de verwaarlozing van stadsbuurten als gevolg van verval en leegstand
van huizen, verslaafden en dealers op straat, hetgeen een onveilig en
ontheemd gevoel teweegbrengt. Naast deze gevoelens van onveiligheid zijn er
concreet ervaren gevolgen van geweldsmisdrijven, van veelvuldige winkelinbraken
met geweld, van lichamelijke en psychische bedreigingen, bij elkaar tastbare
gedragingen die duidelijke wettelijke normen overschrijden.
21
Dergelijke observaties worden door velen herkend en men staat niet meer stil bij
de vraag in hoeverre dit beeld, gebaseerd op enkelvoudige en niet-systematische
waarnemingen en selectieve gevoeligheid, een overdrijving vormt van de werkelijke
situatie in Nederland. Wat wel goed gaat en waar het wel goed gaat wordt zo
aan de aandacht onttrokken. Niettemin hebben dergelijke feiten en gevoelens
met elkaar gemeen dat ze vooral een overschrijding van een bepaalde norm
aangeven. Het betreft ofwel een norm die in de wet is vastgelegd en waarvan de
overtreding in principe strafbaar is (kleine criminaliteit, niet betalen in tram of
bus, verkeersovertredingen, geweldsmisdrijven), ofwel een norm die verwijst
naar een idee van algemeen fatsoen en correct gedrag (opstaan in de tram, niet
met de benen op de zitting van bus en tram). Er is een oplopende schaal van