Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
vooraf weten waarop zij worden beoordeeld. Als deze doelnormen ook betrekking
hebben op de sociale en morele vaardigheden van de docenten, gaat hiervan
tevens druk uit op de lerarenopleidingen om hieraan meer aandacht te besteden.
Ook het reeds genoemde verplichte openbare jaarverslag biedt de school een
kader om verantwoording af te leggen over haar prestaties. Het biedt, anders dan
de kwantitatieve outputcijfers, de mogelijkheid om ook te attenderen op de
kwalitatieve aspecten van het onderwijs. In een jaarverslag kan bijvoorbeeld een
samenvatting zijn opgenomen van een visitatierapport, die ouders en/of leerlingen
de mogelijkheid biedt om de kwaliteit van de school te beoordelen en te
vergelijken met die van andere scholen.
218
Bureaucratisering en schaalvergroting
Onder druk van de overheid heeft zich het afgelopen decennium een omvangrijk
proces van schaalvergroting in het onderwijs voorgedaan. Zo werd het aantal
scholen met name voor voortgezet onderwijs in de jaren negentig meer dan
gehalveerd, van ruim 1.400 naar minder dan 600 (scp 2002: 494). Aanvankelijk
was die schaalvergroting bedoeld om de overstap van leerlingen van de ene
schoolsoort naar de andere te vergemakkelijken, later werd die gestimuleerd
door de verzelfstandiging en lump sum-financiering, die weliswaar veel bestedingsvrijheid
geeft, maar die tegelijkertijd vraagt om een behoorlijke omvang
– en eigen vermogensopbouw – om risico’s te kunnen opvangen. Zij heeft ook
geleid tot een groei van de overhead en een toename van bureaucratisering in het
onderwijs. Zo is er een bureaucratisering opgetreden in de scholen zelf. Dat leerlingen
in bijvoorbeeld de brugklas met soms wel tien verschillende en autonome
leerkrachten worden geconfronteerd, leidt tot regels van coördinatie, tot methoden
om meetbaar maken wat leerkrachten doen en tot meer verantwoording aan
de schoolleiding. Daarom is er ook niet slechts sprake van een bureaucratisering
door verantwoording aan Zoetermeer en Den Haag, maar ook door de vele kleine
‘Zoetermeertjes’ van de grote scholengemeenschappen, die ook weer de verschillende
eenheden binnen de school moeten coördineren. Er is vaak gewezen
op het gevaar dat scholen hierdoor de ‘kwalitatieve’, minder meetbare factoren,
zoals hun eigen onderwijskundige en pedagogische niveau en profiel, gaan verwaarlozen.
Zo wees Elchardus voor België – maar het geldt ook voor ons land – op
het haasje-over van toenemende autonomie en toenemende bureaucratisering in
het onderwijs en op de trivialisering van de waardeprofilering en van de autonomie
van de scholen, die hiervan het gevolg is (Elchardus 1994: 190). Die bureaucratisering
maakt het beroep van leraar er overigens ook niet aantrekkelijker op.
Zo verlaat in Nederland circa 25 procent van de nieuw opgeleide leraren binnen
vijf jaar het onderwijs en vertrekt over de gehele loopbaan gezien zo’n 30 procent.
Maar behalve door sturing op afstand is de overheid ook als subsidiegever
voor allerlei vernieuwingsprojecten veel directer actief in het onderwijsveld.
Levering (2003) spreekt in dit verband van een ‘projectencarrousel’. Als de overheid
de scholen op die manier direct gaat steunen bestaat volgens Van der Zwan
(2001) echter het risico dat deze te zeer afhankelijk worden van overheidsbeleid.
De oplossing van dit probleem wordt in de regel gezocht in nog meer ruimte
voor de instellingen en in slimmere manieren van sturen (vgl. wrr 2002).