Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
tuties. Het gaat hierbij niet alleen om de wisselwerking tussen formele instituties
onderling, maar evenzeer om de wederzijdse beïnvloeding tussen formele en
informele instituties (zoals school en gezin).
Hiervan kunnen vele voorbeelden worden gegeven: scholen die hun leerlingen
onvoldoende orde en discipline bijbrengen dragen bij aan het wangedrag van
(sommige) jongeren in het openbaar vervoer, het uitgaansleven en het voetbalstadion.
Openbaarvervoerbedrijven die tolereren dat reizigers hun medereizigers
overlast bezorgen, doen afbreuk aan het besef van sommige groepen dat
men zich in de openbare ruimte op een bepaalde manier heeft te gedragen en
rekening dient te houden met anderen. Politieagenten die niet ingrijpen als fietsendieven
hun slag slaan of te laat ter plekke zijn als winkeliers een winkeldief in
de kraag grijpen, ontmoedigen informele sociale controle of nodigen burgers in
zekere zin uit om het recht in eigen hand te nemen. Tv-zenders die ‘extreme’
gedragingen in de vorm van geweld, seks, drank- en drugsgebruik romantiseren,
ondergraven de pogingen van ouders en scholen om kinderen zelfbeheersing en
matigheid bij te brengen.
214
Hoe aannemelijk deze wederzijdse invloeden ook mogen zijn, er is weinig
bekend over de omvang van deze effecten. Zo heeft jarenlang onderzoek naar de
invloed van televisie op het gedrag van de kijkers nog zo goed als geen onbetwiste
conclusie opgeleverd. Toch mag het gebrek aan degelijk empirisch onderzoek
ter ondersteuning van deze effecten geen reden zijn om ze te negeren.
Dat dergelijke effecten bestaan, wordt immers zelden betwist, alleen over het
belang ervan lopen de meningen uiteen. Een institutie mag zich dan ook niet
verschuilen achter het feit dat niet wetenschappelijk is aangetoond dat zij van
invloed is op het gedrag van haar medewerkers of klanten in een andere omgeving.
Er doen zich met name twee mechanismen voor waardoor de vervlechting van
instituties tot uit maatschappelijk oogpunt suboptimale uitkomsten kan leiden.
Het eerste mechanisme is het al genoemde afwentelingsmechanisme: instituties
schuiven hun verantwoordelijkheid geheel of ten dele af op andere instituties,
met als excuus dat bepaalde activiteiten niet tot hun primaire taken behoren, of
dat zij onvoldoende middelen hebben om deze taken uit te voeren. De Nederlandse
Spoorwegen verdedigen zich bijvoorbeeld met de stelling dat zij noch de
bevoegdheid, noch de middelen hebben om politietaken uit te voeren. Daarmee
schuiven de ns de verantwoordelijkheid voor groepen die reizigers beroven of
anderszins lastigvallen af op de (spoorweg)politie. Commerciële media beperken
zich tot het amuseren van hun kijkers en luisteraars en beschouwen het niet als
hun taak om ook een opvoedende en voorlichtende functie te vervullen.
Publieke media volgen uit concurrentieoverwegingen dit voorbeeld. En anders
dan bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk waar voor de commerciële omroepen
publieke taakstellingen gelden, gecontroleerd door het nieuwe onafhankelijke
Office of Communications (ofcom), ontbreken dergelijke regelingen in
Nederland. Ten slotte zijn er middelbare scholen die menen dat hun taak zich