Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de bijdrage van de samenleving
zij deze normen overschrijden. Aan de andere kant hebben de toenemende
prestatie- en resultaatgerichtheid en het sterkere kostenbesef van maatschappelijke
instituties ertoe geleid dat organisaties zich minder sterk richten op hun
secundaire taken ten aanzien van de overdracht en handhaving van normen. De
afname van sociale controle als gevolg van autonome maatschappelijke ontwikkelingen
(individualisering, toenemende grootschaligheid, mobiliteit en anonimiteit)
werd dus niet gecompenseerd door een toename van de controle en
handhaving door formele instituties, maar werd juist versterkt doordat de instituties
hun controlefunctie verwaarloosden. Het openbaar vervoer vormt hiervan
een sprekend voorbeeld. Juist in een periode waarin onder de reizigers de
vanzelfsprekendheid om een kaartje te kopen afnam, werd de formele controle
hierop verminderd – de conducteur verdween van bus en tram en werd vervangen
door een stempelautomaat; in treinen werd minder gecontroleerd en het
perronkaartje werd afgeschaft. Tegelijkertijd verminderde ook de informele
sociale controle: het werd minder gebruikelijk dat reizigers elkaar op hun gedrag
aanspraken. Niet langer ondersteunden norminternalisering, sociale controle en
formele controle elkaar wederzijds, zoals voorheen het geval was, maar de
afname van het ene mechanisme ondergroef de werkzaamheid van de andere
mechanismen, waardoor een neerwaartse spiraalbeweging in gang werd gezet. In
andere instituties hebben zich soortgelijke ontwikkelingen voorgedaan. Naarmate
de wijkagent steeds minder op straat werd gezien, zag een groep jongeren
met een gebrek aan geïnternaliseerd normbesef zijn kans schoon dit domein te
veroveren, waar zij in een anoniemere omgeving ook niet meer door de bewoners
tot de orde werden geroepen. De kruidenier, die persoonlijk toezicht hield
op zijn waren die achter de toonbank waren uitgestald, maakte plaats voor de
supermarkt waar alle goederen letterlijk voor het grijpen liggen en informele
sociale controle door andere klanten heeft plaatsgemaakt voor cameratoezicht
(en zo nu en dan een alerte filiaalchef, voor wie het vervolgens lastig is te bepalen
waar de grenzen van zijn bevoegdheden liggen).
213
7.4.3 interacties tussen instituties
De hiervoor beschreven ontwikkelingen in instituties en de gevolgen daarvan
voor de overdracht en handhaving van waarden en normen worden nog versterkt
door de sterke verwevenheid van instituties. De wijze waarop de ene institutie
zich van haar taak ten aanzien van waarden en normen kwijt, blijft vaak niet
zonder gevolgen voor de wijze waarop haar klanten en medewerkers in andere
instituties de geldende waarden en normen onderschrijven en naleven. Anders
gezegd, de overdracht en handhaving van waarden en normen genereren vaak
externe effecten voor andere instituties. Als gevolg hiervan komen de positieve
gevolgen van een succesvolle overdracht en handhaving niet volledig ten goede
aan de hiervoor eerstverantwoordelijke institutie, terwijl de gevolgen van het
verwaarlozen van deze taak deels worden afgewenteld op andere instituties. Juist
wanneer instituties steeds meer worden afgerekend op hun prestaties ten
aanzien van hun eigen primaire taak, kunnen zij in de verleiding komen om de
problemen waarmee zij worden geconfronteerd af te schuiven naar andere insti-