Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
veel schade toebrengen dat de institutie zelf in de gevarenzone komt. Is het zo
dat een informele cultuur van zorg en betrokkenheid lange tijd overeind blijft in
weerwil van verzakelijkingstendenties, maar dat als die informele cultuur op een
gegeven moment sneuvelt, ook de betreffende formele organisatie ‘door het ijs
zakt’? (Vergelijk voor de redenering de analogie met de grens die niet moet
worden overschreden bij opheffing van socialecontrolemechanismen uit hoofdstuk
4 en de bijlage bij hoofdstuk 4.)
212
Problemen in de aansluiting van formele en informele sociale controle
De mechanismen die organisaties hanteren om de naleving van de geldende
waarden en normen af te dwingen zijn deels een afspiegeling van deze waarden
en normen zelf. Het benadrukken van waarden als prestatie en eigen initiatief
gaat doorgaans gepaard met het gebruik van formele controle- en beheersingsinstrumenten.
Medewerkers worden beoordeeld op grond van de vraag of zij
bepaalde targets halen. Ook de beloning en sanctie voor het al dan niet voldoen
aan deze normen hebben vaak een formeel karakter: een extra periodiek (of juist
geen periodiek), een promotie of degradatie, of zelfs ontslag. Informele controlemechanismen
lijken daardoor aan belang in te boeten, al blijven zij ongetwijfeld
een belangrijke rol spelen. Informele controle kan er bijvoorbeeld uit bestaan dat
collega’s elkaar erop aanspreken als iemand zich niet aan bepaalde regels of codes
houdt. Ook in de relatie met klanten winnen formele controle- en afrekenmechanismen
aan belang ten opzichte van informele mechanismen. Iemand die niet
betaalt voor wat jij levert (een zwartrijder in het openbaar vervoer), of die wel
heeft betaald maar zich niet gedraagt zoals de organisatie van hem of haar
verwacht, krijgt bijvoorbeeld een boete opgelegd of wordt eenvoudigweg de
toegang ontzegd. Een boete voor normoverschrijdend gedrag kan er echter toe
leiden dat men dit gaat zien als geoorloofd gedrag waarvoor men een prijs moet
betalen. Dit kan worden geïllustreerd met het voorbeeld van een (Israëlische)
crèche die boetes ging opleggen aan ouders die hun kind te laat ophaalden (cpb
2001: 130). Het gevolg was dat nog méér ouders te laat kwamen: nu zij er een
prijs voor betaalden, hadden zij immers een legitimatie en hoefden zich niet
langer schuldig te voelen. Toen de boeteregeling werd afgeschaft, liep het aantal
laatkomers echter niet meer terug: veel ouders hadden de norm van op tijd
komen inmiddels niet meer geïnternaliseerd. Men ziet hetzelfde dilemma ook
dichter bij huis bij het al dan niet betalen van vrijwilligers. Daarvoor valt veel te
zeggen. Maar is er eenmaal een werknemers-werkgeversrelatie ontstaan, dan is
een deel van het goede van het vrijwilligerschap weg.
Functieversmalling
De in paragraaf 7.4.1 geschetste maatschappelijke ontwikkelingen (individualisering
en verzakelijking) zijn er – in combinatie met de hiervoor geschetste trends
in organisaties – (mede) verantwoordelijk voor dat op een aantal terreinen de in
hoofdstuk 4 beschreven negatieve spiraalbeweging van toenemende normoverschrijding
en afnemend normbesef zich voordoet of heeft voorgedaan. Aan de
ene kant is het minder vanzelfsprekend geworden dat burgers de geldende
normen onderschrijven en door hun medeburgers worden gecorrigeerd indien