Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de bijdrage van de samenleving
wordt nog versterkt door het sterk gestegen opleidingsniveau, de secularisatie en
de toegenomen informatievoorziening via de massamedia, waardoor mensen
beter zijn geïnformeerd en mondiger zijn geworden, minder ontzag hebben voor
autoriteit en gezagsdragers en zich minder gemakkelijk door anderen de wet
laten voorschrijven. Als gevolg hiervan neemt de voorspelbaarheid van het
gedrag van burgers af en neemt de pluriformiteit toe. Overigens is de toename
van de keuzevrijheid slechts relatief: het gedrag van mensen blijft in hoge mate
bepaald door de omstandigheden waarin zij verkeren en de invloeden die zij ‘van
buiten’ ondervinden (vgl. wrr 2002).
Een enigszins paradoxaal gevolg van individualisering is dat de moderne
mondige burger enerzijds een grotere keuzevrijheid wenst en minder betuttelend
en bevoogdend door de overheid wil worden behandeld, maar anderzijds
ook hogere eisen stelt aan de overheid en sneller ontevreden is indien deze daaraan
niet kan voldoen (vgl. Van den Brink 2002). Overigens moet individualisering
niet worden verward met atomisering. Mensen blijven sociale wezens die
een sterke behoefte hebben om deel uit te maken van een groep en zich doorgaans
in hoge mate schikken in de waarden en normen van die groep, al kunnen
zij nu gemakkelijker dan in het verleden van groep wisselen indien die waarden
en normen hen niet bevallen.
209
Verzakelijking
Aan het begin van de jaren tachtig markeerde het aantreden van het eerste kabinet-Lubbers
een belangrijke omslag in het overheidsbeleid ten aanzien van de
publieke sector. Na enkele decennia van haast ongelimiteerde uitbouw en expansie
van de verzorgingsstaat en de publieke dienstverlening, brak een periode aan
van uitgavenbeheersing en -beperking. Aanvankelijk werd deze beleidsomslag
vooral ingegeven door financiële motieven: de publieke uitgaven dreigden onbeheersbaar
te worden. Maar gaandeweg werden ook andere argumenten aangevoerd:
verhoging van de doelmatigheid en doeltreffendheid, versterking van de
klantgerichtheid, het bieden van meer keuzevrijheid. Concreet kwam de beleidsomslag
onder meer tot uitdrukking in bezuinigingen op (of in ieder geval beperking
van de groei van) het budget van tal van maatschappelijke instellingen,
schaalvergroting, introductie van elementen van concurrentie, vraagsturing en
marktwerking, verschuiving van inputsturing naar outputsturing (‘afrekenen op
resultaat’), lump sum-financiering, uitbesteding aan private partijen en vooral
verzelfstandiging van overheidsdiensten, waardoor de afstand naar andere diensten
en werken toenam. In algemene zin kunnen al deze verschillende vormen
worden geschaard onder de noemer van verzakelijking: publieke instanties en
maatschappelijke organisaties dienden zich meer te spiegelen aan de private
sector, oftewel de zakenwereld. Het toenemende gebruik van termen als
product, markt en klant, waar vroeger werd gesproken over dienstverlening,
doelgroep en cliënt, geeft hier het meest pregnant uitdrukking aan. Maar ook
intern in de instituties vonden onder dezelfde noemer veranderingen plaats,
door verschuiving van verantwoordelijkheden naar lagere echelons in de hiërarchie
en door introductie van bijvoorbeeld cliëntenrechten en klachtenregelingen.