Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de bijdrage van de samenleving
factor eveneens verwaarloosd wordt (vgl. ook Reinders 2003). Het is ook een
illustratie van de doorwerking van het derde waardestelsel van Tipton dat typerend
is voor het commerciële bedrijfsleven in andere instituties en sferen.
Illustraties aan de hand van veranderingen in de context van de instituties
Normoverschrijdende verschijnselen binnen bepaalde instituties in de afgelopen
decennia, zoals de hbo-fraude, de bouwfraude en socialezekerheidsfraude,
kunnen beter worden begrepen (uiteraard niet vergeven) door de institutionele
context in ogenschouw te nemen dan door uitsluitend een moreel appèl op het
geweten van burgers te doen. 1 En die institutionele context is niet onberoerd
gebleven door de reeds eerdergenoemde processen, waaronder vooral individualisering.
In het kader van dit rapport over waarden, normen en gedrag zijn de
belangrijkste aspecten van individualisering de grotere mondigheid, het hogere
opleidingsniveau, de hogere verwachtingen, de toename van de gevoeligheid en
de roldifferentiatie van burgers. Door individualisering, secularisatie en immigratiestromen
is de verscheidenheid in soorten gebruikers groter geworden en is
de pluriformiteit en dynamiek in de omgeving van veel instituties toegenomen.
Zo blijken actoren in de maatschappelijke dienstverlening (woningbouwverenigingen,
scholen enz.) telkens te worden verrast door de differentiatie binnen de
groepen van nieuwkomers, door onverwachte tegenstellingen maar ook door
onverwachte ad-hoccoalities tussen groepen nieuwkomers en autochtonen
(bijvoorbeeld tussen bepaalde orthodox gereformeerden en islamieten) (vgl.
wrr 2001). En ook al is de samenstelling van een groep bij aanvang homogeen,
dan nog kan na verloop van tijd blijken dat die veelzijdiger is dan gedacht door
verschillen in gekozen levensstijl en mobiliteit. Ten slotte kan blijken dat veronderstellingen
over de aard van de omgeving van de institutie niet opgaan, omdat
bijvoorbeeld de categorie-indelingen in soorten gebruikers en hun gedrag niet
meer blijken te kloppen; de omgeving blijkt kortom ongekender dan gedacht
(vgl. Van Gunsteren en Van Ruyven 1995). Het gaat om factoren die vanuit de
ruimere maatschappelijke context, dus van opzij, druk uitoefenen op de instituties.
Er is echter ook een druk van bovenaf, door de manier waarop de overheid
een deel van de instituties aanstuurt nadat zij deze eerst heeft verzelfstandigd. In
de volgende paragraaf wordt hier nader op ingegaan. Nu kan er reeds over
worden gezegd dat veel instituties in zekere zin klem zijn komen te zitten tussen
de veranderende eisen die van bovenaf door de overheid aan hen worden gesteld
en de nieuwe eisen van de burgers waaraan zij, ten gevolge van de veranderingen
in de bevolkingssamenstelling en in de wensen van de burgers, dienen te
voldoen. Terwijl de overheid van de instituties verlangt dat zij efficiënter en
meer kostenbewust worden, worden zij tegelijkertijd geconfronteerd met meer
en onoverzichtelijkere maatschappelijke problemen (vanwege het samenleven
van verschillende culturen) en hogere eisen van (een deel van de geïndividualiseerde)
moderne burgers. Terwijl de overheid van instituties en hun organisaties
verlangt dat ze zich laten richten door de vraag, zien zij zich geconfronteerd met
de noodzaak meer nadruk te leggen op hun aanbodfuncties, zoals onderhoud en
overdracht van waarden en normen, ordehandhaving, gedragsnormering en
soms ook bevordering van normbesef en waardevorming. Als zij er niet vanuit
207