Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
nog oog hebben voor of tijd en geld schenken aan de tertiaire taken, die met
name de relatie met hun maatschappelijke omgeving raken, zijn er gunstige
voorwaarden voor het onderhoud van waarden en normen in de samenleving als
geheel. Naarmate ze de eigen taken verwaarlozen of minder in staat gesteld
worden om die te vervullen, zullen ze ook de algemenere taken minder goed
onderhouden. De vraag is hoeveel ruimte er in de verschillende instituties
bestaat om de morele dimensie van de eigen werkzaamheden, inclusief de tertiaire
taken, te blijven onderhouden.
206
Illustraties aan de hand van de aandacht voor maatschappelijke
neveneffecten
Een terugkerende vraag bij elke institutie is hoeveel aandacht besteed wordt en
kan worden aan de meer algemene, tertiaire taken. Hoeveel aandacht besteden
particuliere bedrijven aan internalisering van de maatschappelijke neveneffecten
van hun handelingen en aan normen van transparantie en verantwoording et
cetera (vgl. wrr 1992; en ook enkele van de aanbevelingen voor corporate governance
van de commissie-Tabaksblat). Hoeveel aandacht besteden kerken of particuliere
verenigingen, naast hun primaire en secundaire taken, aan maatschappelijk
verantwoord handelen? Hebben de scholen een taak, de tijd en de ruimte om
het algemeen maatschappelijke probleem van de scheiding tussen witte en
zwarte scholen mee te helpen oplossen? Dit zijn vragen die in een algemener
verband kunnen worden geanalyseerd. Zij verwijzen ook terug naar de doorwerking
van de waardestelsels van Tipton. Botsingen tussen waardestelsels binnen
instituties zetten de instituties vaak ook klem. Zo lijken veel instituties in de
laatste twee decennia steeds meer onder druk te staan. Enerzijds komt die druk
van buiten, van veranderingen in de maatschappij als geheel zoals door individualisering
en de veranderende samenstelling van de bevolking. Anderzijds komt
de druk van boven, van de kant van de overheid, die zowel door intensievere
regelgeving als door financiële bezuinigingen een grote invloed heeft uitgeoefend
op de vervulling van de primaire, secundaire en tertiaire taken van instituties.
Er zijn eenzijdige vormen van invloed ontstaan, die de nadruk zijn gaan
leggen op vooral meetbare prestaties en financiële prioriteiten. Denk hierbij aan
kwantitatieve indicatoren in het onderwijs, prestatiecontracten met de politie
(vgl. Vollaard 2003), plafondbudgetten in de gezondheidszorg, en reïntegratiecontracten
met bedrijven over aantallen wao’ers. Door het eenzijdig benadrukken
van bepaalde vormen van sturing is niet alleen veel accent komen te liggen
op de primaire taken van de organisaties ten koste van de overige en met name
de meer algemene tertiaire taken, maar werd de primaire taak bovendien nog
versmald tot zichtbare productiecijfers. In dit klimaat van beïnvloeding en taakvervulling
kwamen de meer morele en normatieve aspecten van dezelfde taakvervulling
in de klem, terwijl ze soms ook al werden verwaarloosd. Het laat zien
dat we belangrijk maken wat meetbaar is in plaats van meetbaar wat belangrijk is.
Dit is van belang voor het debat over waarden en normen, want een overheid (als
principaal) die haar burgers (als consumenten, cliënten) en de instituties bijna
uitsluitend aanspreekt op berekenbare eenheden en gedragingen, bevordert daarmee
een houding van die burgers, waarin de minder goed berekenbare, morele