Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de bijdrage van de samenleving
persoonlijke betrokkenheid. (…) Cruciaal is het uitgangspunt dat we niet over
waarden - en normenoverdracht moeten zeuren, als we onze eigen praktijk van
waarden en normen niet op orde hebben. (…) Een groot deel van de kinderen
groeit in een sfeer van onmatigheid op. Dat is geen sfeer waarin je rekening leert
houden met anderen. Daarin moet dan ook expliciet worden geïnvesteerd. Doordachte
omgangsregels moeten als elegante gewoonten worden aangebracht
opdat en zodat mensen (weer) naar elkaar omzien” (ibidem).
De school kan geen compensatie leveren voor de tekorten in de grotemensenmaatschappij,
zo luidt deze krachtige waarschuwing tegen een overbelasting van
het onderwijs bij de expliciete overdracht van waarden en normen. Impliciet
speelt de school daarbij uiteraard wel een rol, maar die wordt vervuld in een
ingewikkelde context van de sociale organisatie van het onderwijs als geheel, de
steeds zwaardere druk van de maatschappelijke omgeving van het onderwijs en
de overige zelfstandige eisen die de overheid stelt aan het onderwijs, met name
eisen van efficiency en meetbare prestaties. Bij het zoeken naar oplossingen voor
het morele tekort (vgl. hoofdstuk 4) behoort derhalve de gehele institutionele
setting van het onderwijs mede in beschouwing te worden genomen. Simpele
oplossingen blijken in de werkelijkheid van alledag meestal niet te bestaan, of de
uiteindelijke nadelen van invoering van de eenvoudigste blijken groter te zijn
dan de bestaande kwaal.
203
Wat hier wordt opgemerkt voor de taakverzwaring van de scholen geldt in enigszins
andere zin ook voor andere suggesties voor eenvoudige oplossingen. Neem
bijvoorbeeld het vraagstuk van de overlast op straat, veroorzaakt door een grote
groep daklozen en andere zwervers. Wat voorheen Perron Nul heette in Rotterdam
gold hiervoor lang als standaardvoorbeeld. ‘Jaag ze weg!’ is hier de meest
eenvoudige oplossing, maar de complexiteit van de werkelijkheid dwingt eerst te
vragen waar ze eigenlijk vandaan komen, vervolgens waar ze heen gedirigeerd
kunnen worden en ten slotte of de oplossingen de overlast werkelijk verminderen
of slechts verplaatsen naar andere plaatsen of sectoren van de samenleving.
Overlast op straat kan onder andere worden veroorzaakt door op criminaliteit
beluste jongeren en door psychische en psychiatrische patiënten die van een
residentiële behandeling plotseling zijn overgebracht naar een zelfstandig
bestaan buiten de muren van een inrichting. Ook hier is de institutionele context
bepalend voor de veroorzaking van de als te groot ervaren overlast en tegelijk
ook voor de oplossing. Met andere woorden, in een analyse van de bijdrage van
de maatschappij aan de overdracht en het onderhoud van waarden en normen
zullen de betekenis en werking van instituties en de interinstitutionele betrekkingen
niet mogen ontbreken. Begonnen wordt allereerst met een uiteenzetting
van de institutionele invalshoek.