Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de bijdrage van de samenleving
alleen tussen de instituties, maar ook binnen één persoon. Dat is de moderne
burger die nu eens iets meer gezagsmoraal volgt, dan weer een professionele
beroepscode naleeft met bijbehorende wetenschappelijke argumentatie, daarna
zich als een nutsmaximerende consument gedraagt, die in zijn privé-ruimten
vooral zijn gevoel laat spreken. Omdat we allemaal deel uitmaken van veel instituties
(maar nooit allemaal tegelijkertijd), zijn we gewend om van ethische code
te switchen zonder ons nadrukkelijk in allerlei bochten te hoeven wringen. Dit
is in feite de beschrijving van een postmoderne ervaringswereld. De morele
verwarring en de vaak uitgesproken zorgen over ‘waarden en normen’ zijn mede
het gevolg van de niet-eenduidigheid van de verschillende gelijktijdig opererende
morele codes en morele waarderingen van gedragingen en situaties. Een
roep om ‘herstel’ van waarden en normen gaat vaak gepaard aan een verlangen
naar een overal geldende gezagsmoraal. Kortom: men beoordeelt elkaar vanuit de
telkens wisselende morele evaluaties. De ene institutie wordt beoordeeld naar de
maatstaven van de andere, maar verkeert men in een andere institutionele sfeer,
dan keert men de zaken weer om: men geeft aan God wat God toekomt en aan de
mammon wat de mammon toekomt. Alleen religieuze en politieke fundamentalisten
kunnen slecht tegen deze wisselingen, hoewel ook fundamentalisten zich
bedienen van een nutsmoraal en van moderne wetenschap en techniek, waardoor
hypocrisie ook bij deze fundamentalisten constant aan te treffen valt.
201
Naast de – verhelderende – stelling van de gemengde morele codes als typerend
voor de moderne samenleving brengt Tipton nog een tweede en eveneens
fundamentele bewering in stelling, namelijk: elk stelsel van morele waardering
(of morele code) is imperialistisch. Dat wil zeggen, elk moreel stelsel heeft de
neiging om het eigen morele domein uit te breiden en het te laten uitstrekken
over alle andere sociale instituties. Zo had de kerk lange tijd het gezag over de
staat, de juridische instellingen, de scholen, en tot de zestiende eeuw zelfs over
de economie (dit is nog steeds het geval in fundamentalistische moslimstaten).
Zo brengen de rechtsinstellingen langzamerhand alles onder het domein van de
rationele regels en regulatieve beginselen (dit is in feite het voortgaande proces
van juridisering). Zo relativeert het postmoderne levensgevoel alle andere
morele waarderingen. Zo werkt de nutsmoraal, vooral de laatste tijd, door in die
maatschappelijke instituties, die in principe niet van het nutsbeginsel uitgaan,
maar van regulatieve beginselen en van zorg voor elkaar, zoals het onderwijs of
de gezondheidszorg. De marktwerking heeft de neiging alles op haar weg mee te
nemen wat ze tegenkomt, ook de publieke (overheids)diensten. Wat men ervaart
als botsing van waarden, is derhalve vaak een interinstitutionele penetratie van
niet-eigen waarden. In de gezondheidszorg en het onderwijs hebben grosso
modo (er zijn natuurlijk uitzonderingen op de regel) de professionele waarden
het onderspit gedolven ten gunste van de nutsmoraal van markt en bureaucratisch
management. De positieve en negatieve gevolgen van deze langetermijnprocessen
zijn nog nauwelijks te schatten, maar deze onzekerheid draagt ontegenzeggelijk
bij aan de verzwakking van sociale binding en samenhang in sociale
instituties afzonderlijk als in de samenleving als geheel.