Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
expressiemoraal (naar de romantici, dadaïsten en postmoderne kunstenaars).
Als die typologie wordt toegepast, ziet men dat de vier stelsels van morele
waardering min of meer zijn verspreid over de verschillende maatschappelijke
instituties. De gezagsmoraal komt het meest voor in het gezin, in kerkelijke
aangelegenheden, in hiërarchisch gestructureerde organisaties, en is bij uitstek
aanwezig in theocratische staten. De typische sociale relaties (met bijbehorende
symboliek) zijn die van vader en kind, vorst en onderdaan, officier en soldaat,
heer en knecht.
200
De regulatieve moraal is typerend voor juridisch-politieke instituties (democratie
en rechtsstaat als regulatief idee), voor wetenschappelijke gemeenschappen,
voor onderwijsinstellingen en voor sommige, vooral vrijzinnige, religieuze broederschappen.
De gemeenschap en gemeenschapszin worden bevorderd via deliberatie
en argument aan de hand van de relevante regels en beginselen. De typische
sociale relatie is hier die van volksvertegenwoordiger en burger, van leraar
en leerling, van professionele beroepsgenoten onderling. De relatie is in principe
horizontaal, niet verticaal: het gezag komt niet van boven, maar van elkaar. De
nutsmoraal komt – niet verrassend – het meest voor in de markteconomie en in
bedrijfsorganisaties. Maar ook bij belangengroepen, bij pressie- en actiegroepen
en bij commerciële dienstverlenende beroepen. Contract- en ruilrelaties zijn
typerend (koper-verkoper, klant-bedrijf, leverancier-geleverde, dienstverlenercliënt)
en de onderlinge relaties worden beheerst door de eigen nutsoverwegingen
van de partijen. Voorzover corporate actors zich hebben ontwikkeld tot grote
bureaucratieën, vertonen deze bureaucratieën, inclusief grote overheidsdiensten,
voornamelijk, maar natuurlijk nooit voor honderd procent, deze stijl van morele
waardering. De expressiemoraal, ten slotte, is typerend voor de vrije tijd, voor de
kunsten, voor het privé-leven, voor mystieke en occulte clubs. Esthetische en
gevoelswaarden overheersen en zijn soms allesbepalend (‘Hoe voelt het? Het
voelt goed’). Levensstijl en smaakstijlen zijn een bindende factor tussen soortgenoten.
De typische sociale relaties zijn hier de jonge liefdesparen, de minnaar
met zijn minnares, de kunstenaar en de kunstliefhebber, de entertainer en de fan,
de komediant en de bewonderaar. In de moderne massamedia wordt op vele
manieren deze expressiemoraal uitgedragen.
Deze analyse in termen van morele stijlen en sociale differentiatie wordt door
Tipton benut om een van de meest opvallende kenmerken van de huidige,
moderne samenleving op het einde van de twintigste en aan het begin van de
eenentwintigste eeuw te typeren, namelijk de mixed moral meanings of modern
society (2002: 20). Het meest kenmerkende van een moderne westerse samenleving
is niet dat keurig van elkaar afgebakende waarde- en normenstelsels van
elkaar verschillen en met elkaar concurreren, zoals in een verzuilde samenleving,
maar dat er allerlei mengvormen zijn ontstaan van morele codes die, afhankelijk
van de situatie en de institutionele context, na en door elkaar heen worden
gebruikt en gepraktiseerd. De verschillen tussen de codes manifesteren zich niet