Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de bijdrage van de samenleving
kerk, de gezondheidszorg en het onderwijs. Binnen de sfeer van het gezin gelden
andere waarden en normen dan op het werk of op het sportveld. Wat in de ene
sfeer wel kan, hard schreeuwen bijvoorbeeld, kan elders niet en omgekeerd. Intimiteit
is in het gezin normaal, maar op het werk verboden. Zakelijkheid is een
algemene norm op de markt, maar in het gezin schadelijk voor de goede sfeer.
De Amerikaanse socioloog Tipton heeft in een artikel, ‘Social Differentiation
and Moral Pluralism’ (2002: 15-41), gewezen op de belangrijke rol die instituties
spelen bij de ontwikkeling en overdracht van morele waarden in de (Amerikaanse)
samenleving. Zijn uitgangspunt is het bestaan van “contrasting styles of ethical
evaluation, structurally arranged within different sectors of social life”
(Tipton 2002: 15). Contrast is een gelukkige term voor de verschillende morele
waarderingen die in institutionele sferen worden gepraktiseerd. Contrast is
immers neutraler dan botsing van waarden, zoals we ook het contrast kennen
tussen voorgrond en achtergrond, zonder te hoeven beslissen of de voorgrond
belangrijker is dan de achtergrond. De verschillen zijn er en hebben een zinvolle
functie. Wel heeft elke institutie een eigen mode of moral understanding en mode
of moral argument ontwikkeld. Binnen de institutionele sfeer kennen de deelnemers
deze morele standaarden en ze brengen die vaak als vanzelfsprekend in
praktijk. Er is een vertrouwen in elkaar dat men de ‘waarden en normen’ van de
institutie eerbiedigt en handhaaft.
199
Op basis van een grondige inhoudelijke studie van dergelijke ethische evaluatiesystemen
kwam Tipton met de beschrijving van vier verschillende en goed van
elkaar te onderscheiden stelsels van morele waardering. Waarden evalueren
immers gedrag. Evaluatie is altijd het inroepen van waarden bij de beoordeling
van de wereld om ons heen. Elke evaluatiestijl stelt de vraag: ‘Wat moet ik
doen?’, ‘Hoe moet ik handelen?’ en het antwoord op die vraag – in termen van
gedrag en niet alleen in termen van waarden en normen – is kenmerkend voor
een bepaalde stijl van evalueren. Zo zijn er grosso modo vier stelsels van morele
waardering te beschrijven, die elk op zich een historische oorsprong, wortels en
ontwikkeling hebben.
1 Het religieuze waardestelsel met een beroep op bovennatuurlijk gezag bij de
vraag ‘Wat moet ik doen?’. Hier aan te duiden met de term: gezagsmoraal
(naar het bovennatuurlijke gezag van heilige boeken en van de kerkelijke
leiders).
2 Het seculier humanisme met een verwijzing naar een bepaalde deugd, een
funderend beginsel of een relevante regel bij de vraag ‘Wat moet ik doen?’.
Hier aan te duiden met de term: regulatieve moraal (naar Kants regulatieve
idee).
3 Het utilitair individualisme met een verwijzing naar de bevrediging van
wensen en noden bij de vraag ‘Wat moet ik doen?’. Hier aan te duiden met de
term: nutsmoraal (naar de ideeën van Smith, Bentham en Mill).
4 Het expressief (of romantisch) individualisme met een verwijzing naar een
goed gevoel op de vraag ‘Wat moet ik doen?’. Hier aan te duiden met de term: