Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

de bijdrage van de samenleving
7 de bijdrage van de samenleving
7.1 inleiding: deel van het probleem, deel van de
oplossing
Waarden en normen ontstaan en worden overgedragen in de interacties tussen
personen, binnen maatschappelijke instituties en organisaties en in de samenleving
als geheel. In dit hoofdstuk komt de vraag aan de orde wat de maatschappij
zelf bijdraagt aan de handhaving van door haarzelf ontwikkelde waarden
en zelf opgestelde normen. Als men zich beklaagt over een mogelijk verval van
waarden en normen, dan moet de oorsprong daarvan toch in eerste instantie
gezocht worden in de samenlevingsverbanden zelf. Het is opvallend dat in de
discussies over waarden en normen vooral het gedrag van anderen wordt bekritiseerd:
zij houden zich niet aan onze normen; jouw gedrag voldoet niet aan
mijn maatstaven (vgl. de Belevingsmonitor van de regering). De oplossing
wordt vervolgens van de overheid gevraagd, maar het is duidelijk dat dit een veel
te eenzijdige benadering van het probleem is. De samenleving is deel van het
probleem en moet daarom ook een onderdeel van de oplossing uitmaken.
Maar wie is de samenleving? De bekende Sire-reclame, waarin iemand u met
een vinger aanwijst en zegt: ‘De samenleving, dat ben jij’, geeft op deze prikkelende
vraag een duidelijk antwoord, maar het is eerder een oproep dan een
vaststelling. Juist de noodzaak van dergelijke reclameteksten duidt op het
verdwijnen van een vanzelfsprekend wij-perspectief en op de kracht van een
individualiseringstendens, die het onderlinge vertrouwen mogelijkerwijs aan
het ondergraven is.
197
Want wie zijn die wij? Allereerst zijn dit individuen, in meer of minder losse
verbanden. Het is een feit dat oude instituties zoals kerkelijke instellingen of
vakbonden hun invloed hebben zien afnemen. Individuen kiezen meer zelf hoe
ze hun leven inrichten en kiezen meer voor zichzelf. Ze verbinden zich in minder
hechte sociale relaties en in vluchtigere netwerken. Hiermee zijn niet alleen
meer open en informele verbanden ontstaan en is tevens de variëteit aan verbanden
gegroeid, maar is ook de structurerende invloed van lange tijd dominante
sociale instituties op het gedrag afgenomen. Ook de invloed van gezin en opvoeding,
een van de oudste primaire sociale verbanden, is afgenomen. Tegelijkertijd
is het patroon van opvoeding zeer gevarieerd geworden. Er zijn nog steeds
strenge ouders die hun kinderen met strikte geboden en verboden opvoeden en
er zijn ouders die een vrije opvoeding geven en die veel minder strenge gedragsregels
aan hun kinderen opleggen. Veel kinderen groeien op in eenoudergezinnen
of zelfs zonder ouders of opvoeders. Al deze verschillend getrainde kinderen,
komen elkaar voor het eerst tegen op de basisschool, die met deze veelvoud
aan aangeleerde nette en onnette, beleefde en onbeleefde, prettige en onprettige
gedragingen moet zien om te gaan. Een groot deel van het probleem van waarden
en normen is te vinden in veranderde opvoedingspatronen, maar dit is tegelijkertijd
een maatschappelijke sfeer waar de overheid het minst in kan of wil inter-