Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
middel om het conflict in stand te houden. Mechanismen van conflictbeslechting
beginnen bijvoorbeeld al bij de spelregels die in een bepaald debat worden afgesproken:
niet op de man spelen, niet vloeken enzovoort. Ook valt te denken aan
allerlei vormen van mediation die in de formele en informele sfeer worden ingezet.
Van de drie hier beschreven mechanismen zijn confronteren en beslechten
de moeilijkste. Er moet bereidheid zijn om de confrontatie aan te gaan zonder dat
er vooraf inzicht is in het resultaat. Het vergt een inspanningsverplichting om
problemen aan te kaarten, maar ook om eruit te komen. Bovendien wordt met
dit mechanisme uitgegaan van de principiële gelijkwaardigheid van de verschillende
posities en standpunten, terwijl die gelijkwaardigheid van posities nu juist
het strijdpunt is. Overigens, zo laat Ellian (2003) zien, valt op dit uitgangspunt
van principiële gelijkwaardigheid van standpunten het nodige af te dingen. Op
basis van een analyse van de jurisprudentie van zaken waarin sprake is van kwetsende
meningen (zoals die van Janmaat en El Moumni) stelt hij dat religieuze en
niet-religieuze meningen in het strafrecht de facto verschillend worden behandeld.
Zijn conclusie is “dat wie een heilig boek onder zijn arm heeft meer mag
zeggen dan iemand die zonder een heilig boek zijn gedachten openbaar maakt”.
192
Normeren – het woord zegt het al – betreft het stellen van een norm. Het gaat om
het bepalen van wat wel en niet geboden en verboden is in een bepaalde situatie.
Bij het overtreden van juridische normen is het relatief overzichtelijk wat er
moet gebeuren. De rechter moet dat wat verboden is handhaven. In andere of
nieuwe situaties wordt een nieuwe norm gemaakt en opgelegd. De wijze waarop
met de hoofddoekjes wordt omgegaan in Nederland is hiervan een voorbeeld.
Het voorbeeld maakt overigens ook duidelijk dat het bij normeren niet altijd
hoeft te gaan om algemeen geldende normen, het kan ook gaan om contextgebonden
normen die in een bepaalde situatie gevolgd moeten worden. Bij dit
mechanisme kan het bepalen van de norm lastig zijn. Nog moeilijker is – in
sommige van de voorbeelden uit dit hoofdstuk – het handhaven van de norm.
Zoals gezien in het voorgaande, gaat het in veel gevallen om gedrag om normoverschrijdend
gedrag dat zich sterk in de privé-sfeer bevindt, hetgeen de mogelijkheden
van de overheid in handelende zin sterk beperkt.
In de praktijk van vandaag wordt niet adequaat gebruikgemaakt van deze drie
mechanismen. Een beoordeling van wat passend is in een bepaalde situatie
wordt te gemakkelijk overgeslagen, met als gevolg dat oplossingen worden gekozen
die de problemen kunnen verergeren in plaats van oplossen. Enkele jaren
geleden stelde De Beus (1998) zich nog teweer tegen de Nederlandse cultus van
vermijding waarin de Nederlandse samenleving en maatschappij waardegeladen
conflicten bij voorkeur uit de weg ging. Nu lijkt het debat alle kanten uit te gaan
en geen enkele ‘waarde’ meer te schuwen. Tegelijkertijd is gebleken dat een debat
over culturele verschillen en culturele waarden allesbehalve onschuldig is.
Woorden treffen hier wel degelijk doel en afhankelijk van de toon en de formuleringen
kunnen wij-zij-tegenstellingen naarmate de tijd vordert behoorlijk
verharden. Onder deze omstandigheden gaan groepen migranten zich minder
welkom voelen dan voorheen en zich terugtrekken binnen de eigen groep. In de