Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
sociale of morele normen, aangaande zaken als de gelijkwaardigheid van man en
vrouw en het belang dat wordt gehecht aan zelfontplooiing en een niet-autoritaire
opvoeding van kinderen. Het kan voorkomen dat een beroep wordt gedaan
op een eigen groepsnorm om gedrag te rechtvaardigen dat niet overeenkomt
komt met breed gedragen sociale en morele normen. Dergelijk gedrag kan irritatie
oproepen. In het normale sociale verkeer zal de gemiddelde Nederlander niet
van mening zijn dat een vrouw drie meter achter haar man aan dient te lopen en
wordt er dus een sociale norm overtreden. Op moreel niveau zullen velen
bovendien het veronderstelde achterliggende principe (de vrouw is minderwaardig
aan de man) achter dit gedrag afkeuren en wordt er dus ook een morele norm
overschreden. Toch zal het moeilijk zijn een meerderheid te vinden die bereid is
deze sociale en morele normen om te zetten in een juridische. Vermoedelijk zal
slechts een enkeling bereid zijn de politie in te zetten om man en vrouw naast
elkaar te laten lopen dan wel te bekeuren voor het achter elkaar lopen.
176
Er is echter sprake van een glijdende schaal in de verhouding en overlap tussen
de drie soorten normen. Hetzelfde morele principe dat de vrouw ongelijkwaardig
is aan de man, kan immers ook ‘ingezet worden’ om gedrag te rechtvaardigen
dat veel sterker tegen het morele normbesef van grote groepen Nederlanders
ingaat. Indien een man zijn vrouw slaat en dat rechtvaardigt met een
verwijzing naar een groepsnorm die de man tot hoofd van het gezin verklaart en
het gebruik van geweld sanctioneert, druist dat dusdanig in tegen sociale en
morele normen dat het inzetten van een juridische norm die dat gedrag veroordeelt,
door de meerderheid wordt gesteund. De moeilijkste vraagstukken van het
omgaan met verschillende normen in een multiculturele samenleving zitten
uiteraard op het midden van de glijdende schaal. Welk gedrag dat onder verwijzing
naar een groepsnorm wordt gerechtvaardigd, is binnen de context van de
Nederlandse samenleving acceptabel en wanneer overschrijdt het die grens?
Wanneer is ‘de’ Nederlandse samenleving bereid om sociale en/of morele afkeuring
om te zetten in juridische afkeuring? Wanneer is een beroep op een groepsnorm
ondanks sociale en morele afkeuring wel gerechtvaardigd of in ieder geval
geen aanleiding voor dwingende juridische normen? En wat te doen in het grote
grijze tussengebied? Een extra complicatie bij dit soort vragen is bovendien dat
ze zich in de praktijk in verschillende contexten afspelen. Een belangrijk verschil
in context is bijvoorbeeld al de vraag of het gedrag in kwestie zich afspeelt in de
publieke dan wel de private sfeer. De grens tussen het publieke en het private is
niet scherp te trekken en daar komt bij dat er verschil van mening is of en onder
welke omstandigheden de overheid de meer private sfeer mag binnentreden. Dit
alles beïnvloedt de beoordeling van gedrag en de mogelijkheden voor de overheid
om zich uit te spreken en eventueel in te grijpen.
We concentreren ons in het uitwerken van deze vragen op een aantal thema’s die
verbonden zijn met het beroep op groepsnormen en de spanning die kan ontstaan
met Nederlandse normen als een gevolg daarvan. Dergelijke spanningen
kunnen twee vormen aannemen. In de eerste plaats kan het gaan om spanningen
tussen de groep en haar leden en in de tweede plaats tussen de groep en andere