Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

pluriformiteit en gemeenschappelijke waarden in de democratische rechtsstaat
7 betrokken zijn (meer) duidelijkheid verschaffen. Intussen blijven de grondrechten
zelf beschermd doordat de beperkingsmogelijkheden gelimiteerd zijn.
De Nederlandse grondwet beschermt ze vooral door limitatief aan te geven waar
en hoe (wel of niet ook door lagere wetgevers) beperkingen toegestaan zijn (met
als gevolg dat sommigen het gelijkheidsbeginsel dat geen beperkingsmogelijkheid
noemt voorop zien staan); grondrechtenverdragen leggen het accent op het
doel van de beperking, met de evrm-formule ‘noodzakelijk in een democratische
samenleving ter bescherming van de veiligheid, gezondheid’, enzovoort als
de bekendste. Hiernaast zijn er diverse theorieën over grenzen waaraan de
wetgever binnen deze kaders gebonden is; de bekendste is vermoedelijk die van
het onaantastbare kernrecht, zoals het censuurverbod bij de vrijheid van
meningsuiting.
De beperkingen en dus de grondrechten zelf zijn derhalve, tot op zekere hoogte,
veranderbaar door de betrokken overheden. Maatschappelijke veranderingen
zullen daarbij een belangrijke motor zijn, of die veranderingen nu bestaan uit de
opkomst van nieuwe minderheden of uit veranderingen in opvattingen, bijvoorbeeld
over de positie van de vrouw. Sommige plannen van de wetgever gaan ver,
in het bijzonder bij privaatrechtelijke wetgeving inzake gelijke behandeling die
zich ook tot handicap, leeftijd, arbeidsduur en type arbeidscontract zou moeten
uitstrekken; het gevaar van ‘inflatie van het discriminatiebegrip’ heeft hier al tot
pleidooien voor enige terughoudendheid geleid (Holtmaat 2003).
163
Een formule als ‘noodzakelijk in een democratische samenleving’ geeft ook de
rechter invloed op het tempo waarin veranderingen doorwerken. Zo is het Europese
Hof onlangs omgegaan waar het de officiële registratie van het nieuwe
geslacht van transseksuelen betreft, maar werd een opdracht tot invoering van
het homohuwelijk afgewezen, omdat de opvattingen in de meest verdragstaten
uit zouden wijzen dat de tijd voor invoering in het hele ‘evrm-gebied’ nog niet
rijp is. Ook in andere gevallen is de invloed van de rechter onmiskenbaar, met
soms als gevolg dat de duidelijkheid die door de wetgever lijkt te zijn beoogd
afneemt; typische voorbeelden leveren de zaken Van Dijke en El Moumni op
(een directe aanleiding tot de nog in voorbereiding zijnde nota Grondrechten in
een pluriforme samenleving), toen bleek dat godsdienstige achtergronden maakten
dat strafbare discriminatie van homoseksuelen niet aanwezig werd geacht.
Formeel gezien is in de praktijk altijd het laatste woord bij de rechter in grondrechtelijke
zaken. Niet in de zin dat elk verschil van inzicht aan hem wordt voorgelegd,
maar wel omdat hij steeds ingeschakeld kán worden, en vooral omdat hij
door het brede bereik van rechtstreeks werkende verdragsbepalingen alle nationale
wetgeving daaraan kan toetsen, terwijl ook die verdragsbepalingen veel
ruimte voor interpretatie laten. Bij de voornaamste verdragsbepalingen, die van
het evrm, is overigens de internationale rechter degene die het laatste woord
spreekt. Zoals de activiteiten van nationale (grond)wetgever en bestuur getoetst
kunnen worden aan – in dit kader het belangrijkste – de beperkingsmogelijkheden
die het verdrag openlaat, zo kunnen ook de uitspraken van de nationale rechter