Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
uitwerking van het recht op gezinsleven, woning enz. van artikel 8 van het
evrm, respectievelijk het recht op leven volgens artikel 2).
Deze laatste jurisprudentie wordt overigens meestal gerelateerd aan een vierde
verruiming, namelijk de toenemende erkenning van horizontale werking van
grondrechten, van de gedachte dat de grondrechtelijke waarden ook (moeten)
doorwerken in verhoudingen tussen burgers onderling en tussen niet-statelijke
instituties en burgers. De bedoelde internationale rechtspraak zou dan vooral
compensatie moeten bieden voor het feit dat het ehrm slechts klachten tegen
staten behandelt, zodat daar strikt genomen in het geheel geen horizontale
werking bestaanbaar is.
160
Afgezien van dit specifieke punt verdient het aspect van horizontale werking
aandacht, omdat daardoor botsing van grondrechten in zijn ‘engere’ betekenis
het duidelijkst optreedt. De achtergrond van de idee van horizontale werking is
dat de waarden die in de grondrechten belichaamd zijn van zo’n fundamentele
betekenis zijn dat zij, tot op zekere hoogte, ook buiten de verhouding burgerstaat
ingeroepen moeten kunnen worden. Men zou ook kunnen zeggen dat de
rechtsstaat zijn theoretische bestaansrecht in niet geringe mate ontleent aan de
bescherming van dergelijke waarden in het algemeen. Voor de goede orde: van
dit besef wordt ook al lang en op grote schaal blijk gegeven. Uiteraard is al lang
bekend dat bijvoorbeeld godsdienstvrijheid pas betekenis heeft als ook wordt
opgetreden tegen particulieren die religieuze bijeenkomsten verstoren, en geldt
regelgeving ter zake, maar het is het directe beroep op het grondrecht in vergelijkbare
gevallen dat ‘nieuw’ is. Ook de gedachte dat bescherming middels
grondrechten ook tegen andere institutionele machten dan de overheid nodig
kan zijn leeft al langer: als het gaat om de bescherming van persoonsgegevens of
de onaantastbaarheid van het lichaam is het niet relevant of de databeheerder een
overheidsinstantie is, respectievelijk of het om een particulier of een gemeentelijk
ziekenhuis gaat.
Bij al deze voorbeelden gaat het om optreden van de wetgever. Moeilijker ligt de
zaak als de rechter moet beslissen op een direct beroep op een grondrecht door
een particulier in een geschil met een andere burger. Zoals Hartkamp (2000: 27)
opmerkt zijn de grondrechten niet op dergelijke verhoudingen geschreven,
hetgeen in de grondwet met name blijkt uit het feit dat beperkingen (meestal)
slechts kunnen worden doorgevoerd bij of krachtens de wet te stellen regels,
zodat iemand zich er met succes op zou kunnen beroepen, zelfs tegenover een
handelen dat op zichzelf niet onbetamelijk is. Dit zou betekenen dat de handelingsvrijheid
van burgers buitensporig wordt beperkt, of dat de rechter het
grondrecht beperkt zou moeten uitleggen om een aanvaardbaar resultaat te
bereiken, een uitleg die het recht ook in zijn verticale werking zou aantasten,
aldus Hartkamp. Als beide partijen zich op een grondrecht beroepen zou, waar
een rangorde ontbreekt, een impasse ontstaan. Om deze redenen is de aanpak
van de ‘indirecte horizontale werking’ ontwikkeld: een mildere vorm van doorwerking
van grondrechten, namelijk zo “dat zij die rechten – of de erin beli-