Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
treden tegen bedreigingen ervan door (groepen) medeburgers, kunnen de grondrechten
hun functie als garanties voor pluriformiteit van waarden in de samenleving
blijven vervullen.
158
Bij dit soort beperkingen van overheidswege is strikt genomen, en in elk geval
direct, van botsing van grondrechten geen sprake; het gaat er slechts om of de
beperking aan de daarvoor gestelde formele en materiële eisen voldoet. Van
botsing van grondrechten wordt in de literatuur alleen gesproken als in een
geschil tussen twee burgers of tussen een burger en een niet-overheidsinstantie
beide partijen zich beroepen op een grondrecht, soms zelfs op verschillende
aspecten van hetzelfde grondrecht. Als bijvoorbeeld een school zich beroept op
de vrijheid van onderwijs om kledingvoorschriften te hanteren en de leerling
zich op de vrijheid van godsdienst beroept om zich daaraan niet te hoeven
onderwerpen, of, tweede situatie, als zowel het slachtoffer van een verkrachting
als de dader zich beroept op het recht op lichamelijke integriteit als zij een aidstest
(bij de dader) eisen, respectievelijk weigeren. Indien zich dit soort botsingen
van een bepaald type veelvuldig voordoet, dan kan de wetgever richtinggevend
optreden door, onder meer, zijn beperkte mogelijkheden tot beperking van een
of beide grondrechten te gebruiken. Hij kan dit uiteraard ook, als bepaalde
conflicten verwacht worden, bij voorbaat doen. Botsing van grondrechten in de
oorspronkelijke zin doet zich dan niet voor, maar uiteraard is wel sprake van
spanning tussen verschillende grondrechtelijk beschermde waarden.
Hoe dit ook precies zij, als botsing van grondrechten aan de orde is, is het betrekkelijk
eenvoudige beeld van overheidsterughoudendheid om vrijheden en daarmee
pluriformiteit te waarborgen, ruimschoots verstoord.
In de eerste plaats wijst het verschijnsel erop dat grondrechten inmiddels meer
zijn dan de formulering van een vrij klein aantal (aspecten van) vrijheden tegenover
de staat (a). In de tweede plaats, en dat is in dit verband van meer belang,
roepen meer botsingen meer vragen op tot conflictbeslechting, of dit nu door de
rechter of door de wetgever is. Het onvermijdelijke resultaat is beperking, ad hoc
of voor een reeks gevallen, van een of meer grondrechten (b). De hier veelgeprezen
‘pluriformiteit in het rechtsstatelijk kader’ zou dan in de verdrukking
kunnen komen. Zowel op de oorzaken (a) als op de gevolgen, de aanpak ervan
(b), wordt hier kort ingegaan.
De verruimde betekenis van de grondrechten
Opvallend is dat juist een aantal ontwikkelingen die elk op zichzelf vooral de
bedoeling hebben om de betekenis van de grondrechten te versterken, hoofdoorzaken
zijn van de botsingen en aldus een bedreiging kunnen uitlokken van wat
zij juist mede beogen te beschermen. Omdat het hier om vrij algemeen bekende
verschijnselen gaat, worden zij nu slechts kort aangeduid.
Ten eerste is er de al lang bestaande tendens om het terrein dat bestaande grondrechten
beschermen tegenover staatsingrijpen aan te scherpen (of op te rekken,