Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

pluriformiteit en gemeenschappelijke waarden in de democratische rechtsstaat
zal vrijwel altijd op staatsingrijpen (met name strafrecht) kunnen rekenen; groepen
hebben de mogelijkheid om hun fundamentele waarden in politieke
programma’s te vertalen en te trachten deze te realiseren, maar ook als hun
standpunt een meerderheid verworven heeft, geldt dat de vrijheidsrechten van
anderen moeten worden ontzien. De werking van democratische en rechtsstatelijke
principes moet immers een grens vinden waar zij tot hun eigen ondergang
zouden leiden.
De waarde of de betekenis van de democratische rechtsstaat gaat intussen veel
verder. In de eerste plaats gaat het toch om een aantal inhoudelijke waarden, zoals
de gelijkwaardigheid van de burgers, de vrijheid om hun eigen levensovertuiging
te volgen, de mogelijkheid om zich te ontplooien zonder dat een willekeurig
optredende overheid, andere burgers of materieel gebrek daarbij onnodig in de
weg staan. Dat inhoudelijke waarden als vrijheid, gelijkheid en solidariteit geen
scherp omlijnde begrippen zijn, maar zich voor allerlei interpretaties lenen is
bekend, en dat bij hun vaak botsende concretisering allerlei afwegingen onvermijdelijk
zijn is dat evenzeer. Waar het hier om gaat is dat zij als voorwaarden
voor een samenleving waarin menselijke waardigheid voorop moet staan steeds
een centrale plaats innemen.
Het tweede essentiële element is dat ieders invloed op de overheidsbesluitvorming
verzekerd is. De bescherming van de inhoudelijke waarden en hun onderlinge
afweging door de wetgever en door het bestuur kunnen langs de democratische
kanalen beïnvloed worden. Dat een reële mogelijkheid tot participatie niet
alleen per definitie een essentiële pijler is van het systeem van de democratische
rechtsstaat spreekt welhaast vanzelf. Tegelijk houdt dit democratische aspect de
mogelijkheid van verandering en aldus een essentiële openheid in. Het is die
veranderbaarheid die ook is waar te nemen in de concretisering van basiswaarden
als vrijheid en gelijkheid: terwijl de gehuwde vrouw in de democratische
rechtsstaat Nederland tot 1956 nog als (civielrechtelijk) handelingsonbekwaam
werd aangemerkt, kan nu discriminatie wegens (onder meer) iemands geslacht
een inbreuk op het gelijkheidsbeginsel en zelfs een strafbaar feit opleveren.
155
Bescherming en garanties zijn de trefwoorden waarmee het derde element van de
rechtsstaat kan worden aangeduid. De inhoudelijke waarden kunnen nog zozeer
leidraad zijn bij democratisch gelegitimeerd en gecontroleerd optreden, in een
aantal opzichten zijn extra voorzieningen gewenst; bepaalde inhoudelijke
waarden zijn te belangrijk om met stilzwijgende instemming van een democratische
meerderheid te kunnen worden aangetast. Grondrechten, die in veel gevallen
slechts door de wetgever kunnen worden beperkt (en soms ook door deze
niet), vormen het meest sprekende voorbeeld; de mogelijkheid om geschillen aan
de onafhankelijke rechter voor te leggen kan als een tweede garantie worden
aangemerkt. Dat de grondrechten te beschouwen zijn als uitwerkingen van de
inhoudelijke waarden van vrijheid, gelijkheid en solidariteit is duidelijk, zoals zij
ook het aspect van de democratische participatie beschermen.